اقپاراتتىق مايدان مايدانگەرلەرىنىڭ مارتەبەسى قايدا؟
فرانتسۋز فيلوسوفى پول ۆيريلو: «اقپارات - ماسسا مەن ەنەرگيادان كەيىنگى ءۇشىنشى زات» دەگەن ەكەن. سول ءۇشىنشى زات – اقپاراتتى كۇندە جاساپ، وندىرەتىن جۋرناليستەردىڭ جۇمىسى ەڭ قاۋىپتى، ەڭ اۋىر، ەڭ ماشاقاتى كوپ ماماندىق ەكەنىن كوپ تۇسىنە بەرمەيمىز. بىلە-بىلسەك، ءجۋرناليستىڭ اقپاراتتى تاۋىپ، وندىرەتىن، وڭدەيتىن، تارازىلايتىن، سۇزگىدەن وتكىزەتىن، حاتقا باساتىن، تاسپاعا تۇسىرەتىن، ەلگە تاراتاتىن كۇندەلىكتى جۇمىسىنىڭ ءوزى تولىق تسيكلدى كىشىگىرىم زاۋىتقا پارا-پار دەر ەدىم. جاھاندانعان داۋىردە مىلتىقسىز مايداننىڭ ساربازدارى –جۋرنالشى قاۋىمنىڭ الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق، قوعامدىق، كاسىبي مارتەبەسىنە ءمور قويىپ، زاڭدىق تۇرعىدان بەكىتەتىن كەز كەلسە دە، «باياعى جارتاس – سول جارتاس».
مىلتىقسىز مايداننىڭ ساربازدارى
جاھاندانعان زاماندا ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسى بولسا دا، اقپاراتتىق شەكاراسى بولمايدى. سىرتقى اقپاراتتىق-يدەولوگيالىق قاۋىپتى تاسقىنعا توسقاۋىل قويۋ – وڭاي شارۋا ەمەس. وسىنداي كورىنبەيتىن اقپاراتتىق-مادەني شەكارانىڭ ساقشىلارى، قالقانى ءھام اقپاراتتىق سوعىستاردىڭ مايدانگەرلەرى – جۋرنالشى قاۋىمنىڭ تاۋەلسىز ەلدىڭ ىرگەتاسىن قالاۋداعى ۇلەسى ولشەۋسىز.
فرانتسۋز فيلوسوفى پول ۆيريلو: «اقپارات - ماسسا مەن ەنەرگيادان كەيىنگى ءۇشىنشى زات» دەگەن ەكەن. سول ءۇشىنشى زات – اقپاراتتى كۇندە جاساپ، وندىرەتىن جۋرناليستەردىڭ جۇمىسى ەڭ قاۋىپتى، ەڭ اۋىر، ەڭ ماشاقاتى كوپ ماماندىق ەكەنىن كوپ تۇسىنە بەرمەيمىز. بىلە-بىلسەك، ءجۋرناليستىڭ اقپاراتتى تاۋىپ، وندىرەتىن، وڭدەيتىن، تارازىلايتىن، سۇزگىدەن وتكىزەتىن، حاتقا باساتىن، تاسپاعا تۇسىرەتىن، ەلگە تاراتاتىن كۇندەلىكتى جۇمىسىنىڭ ءوزى تولىق تسيكلدى كىشىگىرىم زاۋىتقا پارا-پار دەر ەدىم. جاھاندانعان داۋىردە مىلتىقسىز مايداننىڭ ساربازدارى –جۋرنالشى قاۋىمنىڭ الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق، قوعامدىق، كاسىبي مارتەبەسىنە ءمور قويىپ، زاڭدىق تۇرعىدان بەكىتەتىن كەز كەلسە دە، «باياعى جارتاس – سول جارتاس».
مىلتىقسىز مايداننىڭ ساربازدارى
جاھاندانعان زاماندا ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسى بولسا دا، اقپاراتتىق شەكاراسى بولمايدى. سىرتقى اقپاراتتىق-يدەولوگيالىق قاۋىپتى تاسقىنعا توسقاۋىل قويۋ – وڭاي شارۋا ەمەس. وسىنداي كورىنبەيتىن اقپاراتتىق-مادەني شەكارانىڭ ساقشىلارى، قالقانى ءھام اقپاراتتىق سوعىستاردىڭ مايدانگەرلەرى – جۋرنالشى قاۋىمنىڭ تاۋەلسىز ەلدىڭ ىرگەتاسىن قالاۋداعى ۇلەسى ولشەۋسىز.
جۋرناليسكە كاسىبي قىزمەتىمەن جەتى قابات كوككە دە، جەتى قات جەر استىنا تۇسۋگە، جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، وت پەن وقتىڭ ورتاسىنا بارۋعا دا تۋرا كەلەدى. وسى رەتتە جۋرناليستەردىڭ ەرەكشە الەۋمەتتىك مارتەبەسىن بەكىتۋ تۋرالى پارلامەنت مىنبەرىندە تالاي رەت دەپۋتاتتىق ساۋال جاسالدى. دەپۋتاتتارىمىز جۋرناليست قىزمەتىنە دۇرىس باعاسىن بەرىپ، كۇرەسكەر رەتىندە مارتەبە بەرۋ قاجەتتىگىن دە ايتتى. جۋىردا عانا رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىندا ءجۋرناليستىڭ مارتەبەسىن ادۆوكاتقا تەڭەستىرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسالدى. بۇل بويىنشا جۋرناليسكە قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ تۋرالى شەشىمدى تەرگەۋ ورگانىنىڭ باسشىسى عانا قابىلداي الادى ەكەن. مىنە، ەلگە قىزمەت قىلامىن، شىندىق پەن ادىلدىكتى تۋ ەتەمىن دەگەن جۋرناليست ءۇشىن قاجەتتى مارتەبە وسى ەمەس پە؟ وسىنداي قۇقىقتىق مارتەبە بولعاندا عانا شىنايى جۋرناليستىك زەرتتەۋلەر جاساۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى.
جۋرناليست مارتەبەسىن كوتەرۋگە بايلانىستى باسپاسوزدە كوتەرىلگەن قاداۋ-قاداۋ بىرنەشە ماسەلەنى ءبولىپ ايتۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، جۋرنالشى قاۋىمدى الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر الۋ جاعىنان مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە تەڭەستىرۋ. بۇل ءۇشىن «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن مەملەكەتتىك قولداۋ تۋرالى»، «جۋرناليستەردىڭ مارتەبەسى تۋرالى» نەمەسە «جۋرناليستەردى قورعاۋ» تۋرالى ارنايى زاڭدار قابىلداۋ قاجەت دەگەن ۇسىنىستار ايتىلدى. كەيبىر دەپۋتاتتار ءجۋرناليستىڭ مارتەبەسىنە وراي ارنايى زاڭ قابىلداماي-اق، قولدانىستاعى «باق تۋرالى» زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك دەپ سانايدى. يا بولماسا «تۇرعىن ءۇي قاتىناستىرى تۋرالى» زاڭعا تۇزەتۋلەر ەنگىزىلىپ، جۋرناليستەرگە دە پاتەر الۋدا جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. جالپى، ەلىمىزدەگى باق-تىڭ 80 پايىزى جەكەمەنشىك، ال بۇل – ءجۋرناليستىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسىن مەملەكەت تاراپىنان شەشۋگە قولبايلاۋ. سوندىقتان زاڭنامادا ءجۋرناليستىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسىن بەلگىلەۋدە مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك باق دەپ جىلىكتەمەي، بارىنە ورتاق الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر جاسالۋى قاجەت.
ەكىنشىدەن، جۋرناليستەردى اقپاراتتىق مايداندا مەملەكەتتىڭ قوعامدىق پىكىرىن قالىپتاستىرۋشى تۇلعالىق، قوعامدىق مارتەبەسىن بەلگىلەۋ كەرەك سياقتى. بۇل مارتەبە جۋرنالشى قاۋىمنىڭ بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى التىن كوپىر عانا ەمەس، سىرتقى يدەولوگيالىق، مادەني، پسيحولوگيالىق، ءدىني-ميسسيونەرلىك كۇشتەردىڭ ىقپالىنا دەر كەزىندە تويتارىس بەرۋىنە مۇمكىندىكتەر بەرەر ەدى. بۇل ءتىلشى قاۋىمنىڭ مەملەكەتتىڭ نۇسقاۋىنسىز-اق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تونگەن كەز كەلگەن قاۋىپ-قاتەرگە قارسى جەدەل ارەكەت ەتۋىنە جاعداي جاسايدى. وسى قوعامدىق مارتەبە مەملەكەت پەن باق-تىڭ بىرلەسىپ ارەكەت ەتۋىن ۇيلەستىرەدى.
ءتورتىنشى بيلىك قاشان تورلەتەدى؟
بيلىكتىڭ ءۇش تارماعى مەن ءتورتىنشى بيلىك قويان-قولتىق جۇمىس ىستەگەندە عانا مەملەكەت پەن قوعامنىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاۋعا بولادى. اتقارۋشى بيلىك ءتورتىنشى بيلىك ارقىلى قوعامنان كەلگەن سيگنالدارعا وراي دۇرىس ساياسي شەشىمدەر قابىلداۋى قاجەت. جالپى، ءتورتىنشى بيلىك – اقپاراتتىق قوعامنىڭ دامۋىمەن تىعىز بايلانىستى قالىپتاسقان ۇعىم. البەتتە، كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسى بولماسا دا، اقپاراتتىق قوعامدا ءتورتىنشى بيلىكسىز قالعان رەسمي ءۇش بيلىك (اتقارۋشى، زاڭ شىعارۋشى جانە سوت) ءتيىمدى جۇمىس ىستەي الماعان بولار ەدى. بىزدە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جانىنان ءباسپاسوز قىزمەتى، رەسمي وكىلدەردىڭ جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقانى – جاقسىلىق. دەگەنمەن بىزدە ءتورتىنشى بيلىك تورگە وزا قويعان جوق. مىسالى، بىزدە باق-تا جازىلعان ماقالالارعا قاتىستى قىزمەتتىك، پروكۋرورلىق تەكسەرىستەر جۇرگىزە بەرمەيدى، جازىلعان جاينايقاي، اششى شىندىق، وتكىر ماسەلەلەر جابۋلى قازان كۇيىندە قالىپ جاتادى. سوندىقتان جاڭا اقپاراتتىق ۇردىستەردىڭ، اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى ءتورتىنشى بيلىكتىڭ ءرولىن كۇشەيتە وتىرىپ، جۋرناليستەردىڭ مارتەبەسىن پىسىقتاعان ءجون.
ءبىر پىكىر
احمەت الياز، «قازاقستان- Zaman» گازەتىنىڭ باس ديرەكتورى:
– تۇركياداعى جۋرناليستەردىڭ جاعدايى جامان ەمەس، ورتاشا دەڭگەيدە. ارينە، پروبلەمالار دا جوق ەمەس. ماسەلەن، جۋرناليستەر يدەولوگيالىق ۇستانىمدارىنا قاراي ءارتۇرلى باق-تا قىزمەت ەتەدى . جۋرناليستەردى قۋدالاۋ جوق دەۋگە بولادى. تۇركيادا تەك تەررورلىق توپتارعا جاردەمدەسكەنى ءۇشىن جۋرناليستەردى جاۋاپقا تارتىپ جاتادى. جالپى، تۇرىك قوعامىندا جۋرنالشى قاۋىمنىڭ بەدەلى وتە جوعارى.1997-1998 جىلدارى پوستمودەرنيستىك كوتەرىلىستەر كەزىندە، ودان اسكەري كوتەرىلەستەر كەزىندە جۋرناليستەردىڭ ىقپالى زور بولدى. ءتورتىنشى بيلىك رەتىندە جوعارى باعالاپ جاتادى. پرەزيدەنتتەن باستاپ، لاۋازىمدى تۇلعالار سىرتقى ساپارلاردا جۋرناليستەردى قاسىنا ەرتىپ جۇرەدى، اسىرەسە پۋبليتسيست جۋرناليستەردىڭ بەدەلى ۇلكەن. ودان بولەك جۋرناليستەردىڭ قۇقىن قورعايتىن بىرنەشە جۋرناليستىك وداق جۇمىس ىستەيدى. جۋرناليستيكاعا العاش قادام باسقان تىلشىلەر 1-2 مىڭ دوللار السا، ۇكىمەت باسشىلارىنا ىقپالدى پۋبليتسيست تىلشىلەر 10 مىڭ دوللاردان جوعارى جالاقى الادى. بۇرىن جۋرناليستەردە مەملەكەتتىك اۋە كومپانيالارىندا، قوعامدىق كولىكتە 50 پايىز جەڭىلدىكپەن ءجۇرۋ قۇقىعى بولعان ەدى. كەيىن بۇل كەيبىر تۇتىنۋشىلاردىڭ نارازىلىعىنا بايلانىستى الىنىپ تاستالدى. جۋرناليسكە مەملەكەتتىڭ جانە ءوزى قىزمەت ەتەتىن رەداكتسيا تاراپىنان الەۋمەتتىك قولداۋ جاسالۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
قۇباش ساعيدوللاۇلى
"الاش ايناسى" گازەتى
