جاقىندا قازاقستاندا اباي كۇنى اتالىپ ءوتتى. اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ەسىمى ەلىمىزدە جانە شەتەلدەردە ءتۇرلى نىساندارعا، كوشەلەرگە بەرىلگەن. قازاقستاندا اباي كۇنى 3 جىل بۇرىن بەكىتىلگەن.

كوپشىلىك قازاق اقىنىن ورىس مادەنيەتىن ۇيرەنۋگە شاقىرعانى ءۇشىن سىنايدى. مىسالى اباي قارا ءسوزىنىڭ بىرىندە:

«ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا - ءبارى ورىستا تۇر. زارارىنان قاشىق بولۋ، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك. ونىڭ سەبەبى ولار دۇنيەنىڭ ءتىلىن ءبىلدى، مۇنداي بولدى. سەن ونىڭ ءتىلىن بىلسەڭ، كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى. اربىرەۋدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى ونىمەنەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى، اسا ارسىزدانا جالىنبايدى. دىنگە دە جاقسى بىلگەندىك كەرەك. جورعالىقپەنەن كوڭىلىن السام ەكەن دەگەن نادان اكە-شەشەسىن، اعايىن-جۇرتىن، ءدىنىن، ادامشىلىعىن جاۋىرىنىنان ءبىر قاققانعا ساتادى. تەك مايوردىڭ كۇلگەنى كەرەك دەپ، ك...ءى اشىلسا دا، قام جەمەيدى. ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى - دۇنيەنىڭ كىلتى، ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى. لاكين وسى كۇندە ورىس عىلىمىن بالاسىنا ۇيرەتكەن جاندار سونىڭ قارۋىمەن تاعى قازاقتى اڭدىسام ەكەن دەيدى. جوق، ولاي نيەت كەرەك ەمەس. مالدى قالاي ادال ەڭبەك قىلعاندا تابادى ەكەن، سونى ۇيرەتەيىك، مۇنى كورىپ جانە ۇيرەنۋشىلەر كوبەيسە، ۇلىقسىعان ورىستاردىڭ جۇرتقا بىردەي زاكونى بولماسا، زاكونسىز قورلىعىنا كونبەس ەدىك. قازاققا كۇزەتشى بولايىن دەپ، ءبىز دە ەل بولىپ، جۇرت بىلگەندى ءبىلىپ، حالىق قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قامىن جەيىك دەپ نيەتتەنىپ ۇيرەنۋ كەرەك. قازىر دە ورىستان وقىعان بالالاردان ارتىق جاقسى كىسى شىعا الماي دا تۇر. سەبەبى: اتا-اناسى، اعايىن-تۋعانى، ءبىر جاعىنان، بۇزىپ جاتىر. سۇيتسە دە، وسى وقىعان بالالار - انا وقىماعان قازاق بالالارىنان ۇزدىك، وزىق. نە قىلسا دا ءسوزدى ۇقتىرسا بولادى ولارعا. جاقسى اتانىڭ بالالارى دا كوپ وقىعان جوق، قايتا، كەدەيدىڭ بالالارىن ورىسقا قورلاپ بەردى. ولار وسىدان ارتىق قايدا بارسىن؟ جانە دە كەيبىر قازاقتار اعايىنىمەن ارازداسقاندا: «سەنىڭ وسى قورلىعىڭا كونگەنشە، بالامدى سولداتقا بەرىپ، باسىما شاش، اۋزىما مۇرت قويىپ كەتپەسەم بە!» دەۋشى ەدى. وسىنداي جامان ءسوزدى، قۇدايدان قورىقپاي، پەندەدەن ۇيالماي ايتقان قازاقتاردىڭ بالاسى وقىعانمەنەن نە بولا قويسىن؟ سوندا دا وزگە قازاق بالالارىنان ارتىق ۇيرەنگەنى نەمەنە، قاي كوپ ۇيرەنىپتى؟ كىردى، شىقتى، ءىلدى، قايتتى، تۇبەگەيلەپ وقىعان بالا دا جوق. اكەسى ەل اقشاسىمەن وقىعانعا ارەڭ وقىتادى، ءوز مالىن نە قىلىپ شىعارسىن؟ تۋراسىن ويلاعاندا، بالاڭا قاتىن اپەرمە، ەنشى بەرمە، بارىڭدى سالساڭ دا، بالاڭا ورىستىڭ عىلىمىن ۇيرەت! مىنا مەن ايتقان جول - مال ايار جول ەمەس. قۇدايدان قورىق، پەندەدەن ۇيال، بالاڭ بالا بولسىن دەسەڭ - وقىت، مال اياما! ايتپەسە، ءبىر يت قازاق بولىپ قالعان سوڭ، ساعان راحات كورسەتە مە، ءوزى راحات كورە مە، يا جۇرتقا راحات كورسەتە مە؟» دەيدى.

ءحىح-ءشى عاسىردىڭ سوڭىنداعى رەسەي يمپەرياسى شىنىمەن دە عىلىمى مەن مادەنيەتى دامىعان، ۇيرەنەر تۇستارى كوپ ەل بولدى. عىلىم مەن ادەبيەتكە، مادەنيەتكە ۇلكەن ىقپال ەتكەن دۇنيەجۇزىنە تانىمال عالىمدار دميتري مەندەلەەۆ، يليا مەچنيكوۆ، يۆان پاۆلوۆ، جازۋشىلار فەدور دوستوەۆسكي، لەۆ تولستوي، انتون چەحوۆ، كومپوزيتورلار پەتر چايكوۆسكي، مودەست مۋسورگسكي، نيكولاي ريمسكي-كورساكوۆتار شىقتى.

بۇلسول كەزدەگى رەسەيدىڭ ينتەللەكتۋالدىق جانە مادەني الەۋەتىن كورسەتەدى.

باتىس ەۋروپا، امەريكا قۇراما شتاتتارى رەسەيدەن كەم تۇسكەن جوق، بىراق ازيالىقتار ءۇشىن ول ەلدەر تۋرالى اقپارات الۋ قيىن ەدى. سوندىقتان اباي قازاقتاردى اناعۇرلىم قولجەتىمدى ورىس مادەنيەتىنە كوڭىل بولۋگە شاقىردى.

ول 25-ءشى قارا سوزىندە «ورىس حالقىنىڭ كەرەمەت ەكەندىگىن» ايتپايدى، تەك ولار ۇيرەنگەن ءبىلىمدى ۇيرەنۋگە، سوعان ۇمتىلۋعا ۇندەيدى.

قازاقتى قامشىلاپ، كەم جەرىن جاسىرماي ايتىپ، گۋمانيزم جولىنا باعىتتايدى. ۇلى فيلوسوفتىڭ ءوزىنىڭ تۋعان حالقىن سىناۋى، ونىڭ مەنسىنبەۋىنەن الدە ءبىر سورلى تاعدىردى تىلەۋىنەن تۋعان جوق.

شىندىعىندا كوپتەگەن ۇلى جازۋشىلار مەن اقىندار ءوز زامانىنداعى كەلەڭسىزدىكتەردى انىقتاپ، كورسەتۋدى باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى ساناعان.

ءبىزدىڭ ەلدە وتانشىلدىق دەگەن ءوز ەلىن، ۇلتىن ماداقتاۋ دەپ تۇسىنەدى. ۇنەمى ماقتاۋ قانشالىقتى سىندارلى؟ بىرەۋدى ۇنەمى ماقتاپ، ونىڭ كەمشىلىگىنە، قاتەلىگىنە كوز جۇماتىن بولساق، سول ادامنىڭ وزىنە زيانىن تيگىزبەي مە؟

ۇلى اباي وسى قاسيەت تۋرالى دا وسيەت ەكەن. ابايدىڭ «قارا سوزدەرى» ءالى كۇنگە وزەكتى. كەز-كەلگەن قازاق ونى مەزگىل-مەزگىل وقىپ وتىرسا ارتىق ەتپەيدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz