Jaqynda Qazaqstanda Abay kýni atalyp ótti. Abay Qúnanbayúlynyng esimi elimizde jәne shetelderde týrly nysandargha, kóshelerge berilgen. Qazaqstanda Abay kýni 3 jyl búryn bekitilgen.

Kópshilik qazaq aqynyn orys mәdeniyetin ýirenuge shaqyrghany ýshin synaydy. Mysaly Abay qara sózining birinde:

«Oryssha oqu kerek, hikmet te, mal da, óner de, ghylym da - bәri orysta túr. Zararynan qashyq bolu, paydasyna ortaq bolugha tilin, oquyn, ghylymyn bilmek kerek. Onyng sebebi olar dýniyening tilin bildi, múnday boldy. Sen onyng tilin bilsen, kókirek kózing ashylady. Árbireuding tilin, ónerin bilgen kisi onymenen birdeylik daghuasyna kiredi, asa arsyzdana jalynbaydy. Dinge de jaqsy bilgendik kerek. Jorghalyqpenen kónilin alsam eken degen nadan әke-sheshesin, aghayyn-júrtyn, dinin, adamshylyghyn jauyrynynan bir qaqqangha satady. Tek mayordyng kýlgeni kerek dep, k...i ashylsa da, qam jemeydi. Orystyng ghylymy, óneri - dýniyening kilti, ony bilgenge dýnie arzanyraq týsedi. Lәkin osy kýnde orys ghylymyn balasyna ýiretken jandar sonyng qaruymen taghy qazaqty andysam eken deydi. Joq, olay niyet kerek emes. Maldy qalay adal enbek qylghanda tabady eken, sony ýireteyik, múny kórip jәne ýirenushiler kóbeyse, úlyqsyghan orystardyng júrtqa birdey zakony bolmasa, zakonsyz qorlyghyna kónbes edik. Qazaqqa kýzetshi bolayyn dep, biz de el bolyp, júrt bilgendi bilip, halyq qataryna qosyludyng qamyn jeyik dep niyettenip ýirenu kerek. Qazir de orystan oqyghan balalardan artyq jaqsy kisi shygha almay da túr. Sebebi: ata-anasy, aghayyn-tughany, bir jaghynan, búzyp jatyr. Sýitse de, osy oqyghan balalar - ana oqymaghan qazaq balalarynan ýzdik, ozyq. Ne qylsa da sózdi úqtyrsa bolady olargha. Jaqsy atanyng balalary da kóp oqyghan joq, qayta, kedeyding balalaryn orysqa qorlap berdi. Olar osydan artyq qayda barsyn? Jәne de keybir qazaqtar aghayynymen arazdasqanda: «Sening osy qorlyghyna kóngenshe, balamdy soldatqa berip, basyma shash, auzyma múrt qoyyp ketpesem be!» deushi edi. Osynday jaman sózdi, qúdaydan qoryqpay, pendeden úyalmay aitqan qazaqtardyng balasy oqyghanmenen ne bola qoysyn? Sonda da ózge qazaq balalarynan artyq ýirengeni nemene, qay kóp ýirenipti? Kirdi, shyqty, ildi, qaytty, týbegeylep oqyghan bala da joq. Ákesi el aqshasymen oqyghangha әreng oqytady, óz malyn ne qylyp shygharsyn? Turasyn oilaghanda, balana qatyn әperme, enshi berme, baryndy salsang da, balana orystyng ghylymyn ýiret! Myna men aitqan jol - mal ayar jol emes. Qúdaydan qoryq, pendeden úyal, balang bala bolsyn deseng - oqyt, mal ayama! Áytpese, bir it qazaq bolyp qalghan son, saghan rahat kórsete me, ózi rahat kóre me, ya júrtqa rahat kórsete me?» deydi.

HIH-shi ghasyrdyng sonyndaghy Resey imperiyasy shynymen de ghylymy men mәdeniyeti damyghan, ýirener tústary kóp el boldy. Ghylym men әdebiyetke, mәdeniyetke ýlken yqpal etken dýniyejýzine tanymal ghalymdar Dmitriy Mendeleev, Iliya Mechnikov, Ivan Pavlov, jazushylar Fedor Dostoevskiy, Lev Tolstoy, Anton Chehov, kompozitorlar Petr Chaykovskiy, Modest Musorgskiy, Nikolay Rimskiy-Korsakovtar shyqty.

Búlsol kezdegi Reseyding intellektualdyq jәne mәdeny әleuetin kórsetedi.

Batys Europa, Amerika Qúrama Shtattary Reseyden kem týsken joq, biraq aziyalyqtar ýshin ol elder turaly aqparat alu qiyn edi. Sondyqtan Abay qazaqtardy anaghúrlym qoljetimdi orys mәdeniyetine kónil bóluge shaqyrdy.

Ol 25-shi qara sózinde «orys halqynyng keremet ekendigin» aitpaydy, tek olar ýirengen bilimdi ýirenuge, soghan úmtylugha ýndeydi.

Qazaqty qamshylap, kem jerin jasyrmay aityp, gumanizm jolyna baghyttaydy. Úly filosoftyng ózining tughan halqyn synauy, onyng mensinbeuinen әlde bir sorly taghdyrdy tileuinen tughan joq.

Shyndyghynda kóptegen úly jazushylar men aqyndar óz zamanyndaghy kelensizdikterdi anyqtap, kórsetudi basty mindetterining biri sanaghan.

Bizding elde otanshyldyq degen óz elin, últyn madaqtau dep týsinedi. Ýnemi maqtau qanshalyqty syndarly? Bireudi ýnemi maqtap, onyng kemshiligine, qateligine kóz júmatyn bolsaq, sol adamnyng ózine ziyanyn tiygizbey me?

Úly Abay osy qasiyet turaly da ósiyet eken. Abaydyng «Qara sózderi» әli kýnge ózekti. Kez-kelgen qazaq ony mezgil-mezgil oqyp otyrsa artyq etpeydi.

Kerimsal Júbatqanov

Abai.kz