رەسەي ەشكىمگە ۇلگى بولا المايدى!
زامان وزگەرسە دە، «رەسەيدەن مىقتى ەل جوق» دەپ سەنىپ قالعان قازاعىمىز از ەمەس. «دۇنيەنىڭ كىلتى ورىستا» دەپ ۇگىت-ناسيحات ايتىپ جۇرگەن زيالىلار دا بارشىلىق. ال شىنداپ كەلسەك، رەسەي وزگەگە ۇلگى بولا الاتىن ەل مە؟ وسى ەلمەن وداقتاس بولىپ نە ۇتامىز؟ «ءبىز الەمدەگى ءنومىرى ءبىرىنشى ەلمىز» دەگەن رەسەيدىڭ بۇگىنگى كۇيى قانداي؟ شىنىمەن دە ءبىرىنشى ورىندا ما؟ بۇل سۇراقتارعا رەسەيدىڭ «Esquire» جۋرنالىنىڭ جاريالانىمى تولىق جاۋاپ بەرە الادى. اتالعان جۋرنال كەلتىرگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، رەسەي تومەندەگى كورسەتكىشتەر بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىندا.
اۆياپاتتار بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
دۇنيەجۇزىلىك اۋەدە ۇشۋ قاۋىپسىزدىگى ۇيىمىنىڭ (FSF) دەرەگىنە سايكەس، رەسەي الەمدەگى اۋە اپاتتارىندا قايتىس بولعاندار سانى بويىنشا ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. 2011 جىلى 8 ۇشاق قۇلاپ، 119 ادامى مەرت بولعان. 2012 جىلى دا الدىڭعى ورىننان تۇسپەگەن.
شەتەلدە پارا بەرۋدەن ءبىرىنشى ورىن
جەمقورلىققا قارسى "Transparency International" ۇيىمى 2011 جىلى ەكسپورتتىق كومپانيالاردىڭ شەتەلدەردە بەرەتىن پارالارى تۋرالى رەيتينگىسىن جاريالادى. 28 مەملەكەتتىڭ كومپانيالارىنىڭ جۇمىسىن سارالاعان ماماندار رەسەيدىڭ بۇل كورسەتكىش بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا تۇرعانىن مالىمدەدى.
وليمپيادا وتكىزۋگە كەتەتىن شىعىندار بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
زامان وزگەرسە دە، «رەسەيدەن مىقتى ەل جوق» دەپ سەنىپ قالعان قازاعىمىز از ەمەس. «دۇنيەنىڭ كىلتى ورىستا» دەپ ۇگىت-ناسيحات ايتىپ جۇرگەن زيالىلار دا بارشىلىق. ال شىنداپ كەلسەك، رەسەي وزگەگە ۇلگى بولا الاتىن ەل مە؟ وسى ەلمەن وداقتاس بولىپ نە ۇتامىز؟ «ءبىز الەمدەگى ءنومىرى ءبىرىنشى ەلمىز» دەگەن رەسەيدىڭ بۇگىنگى كۇيى قانداي؟ شىنىمەن دە ءبىرىنشى ورىندا ما؟ بۇل سۇراقتارعا رەسەيدىڭ «Esquire» جۋرنالىنىڭ جاريالانىمى تولىق جاۋاپ بەرە الادى. اتالعان جۋرنال كەلتىرگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، رەسەي تومەندەگى كورسەتكىشتەر بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىندا.
اۆياپاتتار بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
دۇنيەجۇزىلىك اۋەدە ۇشۋ قاۋىپسىزدىگى ۇيىمىنىڭ (FSF) دەرەگىنە سايكەس، رەسەي الەمدەگى اۋە اپاتتارىندا قايتىس بولعاندار سانى بويىنشا ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. 2011 جىلى 8 ۇشاق قۇلاپ، 119 ادامى مەرت بولعان. 2012 جىلى دا الدىڭعى ورىننان تۇسپەگەن.
شەتەلدە پارا بەرۋدەن ءبىرىنشى ورىن
جەمقورلىققا قارسى "Transparency International" ۇيىمى 2011 جىلى ەكسپورتتىق كومپانيالاردىڭ شەتەلدەردە بەرەتىن پارالارى تۋرالى رەيتينگىسىن جاريالادى. 28 مەملەكەتتىڭ كومپانيالارىنىڭ جۇمىسىن سارالاعان ماماندار رەسەيدىڭ بۇل كورسەتكىش بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا تۇرعانىن مالىمدەدى.
وليمپيادا وتكىزۋگە كەتەتىن شىعىندار بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
2014 جىلى رەسەيدىڭ سوچي قالاسىندا وتەتىن وليمپيادا تاريحتاعى ەڭ قىمبات سپورت ويىندارىنا اينالماق. ونى وتكىزۋگە 51 ميلليارد دوللار قارجى جۇمسالاتىن كورىنەدى. سالىستىرمالى تۇردە الساق، قىتاي استاناسى بەيجىڭ قالاسىندا وتكەن وليمپيادا ويىندارىنا 45 ميلليارد دوللار، ال لوندون وليمپياداسىنا 30 ميلليارد دوللار قاراجات شىعىندالعان.
الەمدەگى باي مەن كەدەي اراسىنداعى تەڭسىزدىك بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
2012 جىلى جاريالانعان "Global Wealth Report" ەسەبىنە سەنەر بولساق، 1 پايىز رەسەيلىكتەردىڭ قولىندا رەسەيدىڭ جەكەمەنشىك اكتيۆتەرىنىڭ 71 پايىزى شوعىرلانعان كورىنەدى. رەسەيدەن كەيىنگى ورىنداردا جايعاسقان ءۇندىستان مەن يندونەزيادا وسى ەلدەردىڭ 1 پايىز ەڭ باي ادامدارىنىڭ قولىندا 49 جانە 46 پايىز بايلىق شوعىرلانعان. الەم بويىنشا وسى كورسەتكىشتىڭ ورتاشا مەجەسى 46 پايىز دەلىنەتىن بولسا، بۇل كورسەتكىش افريكادا – 44 پايىز، اقش-تا – 37, قىتاي مەن ەۋروپادا – 32, جاپونيادا – 17 پايىز شاماسىندا.
مورمىشكا دەگەن قارماقپەن بالىق اۋلاۋ بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
2013 جىلى اقش-تا وتكەن مورمىشكامەن بالىق اۋلاۋ جارىسىندا رەسەي الەم ەلدەرىنەن وزىپ، ءبىرىنشى ورىنعا يە بولدى.
يادرولىق قارۋ سانى بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
2013 جىلدىڭ مامىر اينداعىنداعى دەرەككە قاراعاندا، رەسەي يادرولىق قارۋ سانى بويىنشا كوش باستاپ تۇر. بۇل مەملەكەتتىڭ ۇلەسىنە 8500 يادرولىق قوندىرعى بولسا، اقش-تا – 7700, قىتايدا – 250.
الەمدەگى ەڭ لاستانعان مەكەندەر سانى بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
ەكولوگيالىق "Blacksmith Institute" ۇيىمىنىڭ دەرەگىنە سەنسەك، رەسەي قورشاعان ورتاسى ەڭ لاس مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. الەمدەگى ەڭ لاستانعان 35 مەكەننىڭ 8-ءى رەسەيدە. ولاردىڭ العاشقى ۇشتىگى دە وسى مەملەكەتتىڭ جەرىندە ورنالاسقان. وسى كورسەتكىش بويىنشا رەسەيدەن كەيىنگى ورىنداردى ءۇندىستان، قىتاي مەن اقش يەلەنەدى.
كيبەراتاكالار بويىنشا ءبىرىنشى مەملەكەت
"Deutsche Telekom" كومپانياسى تاراتقان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 2013 جىلدىڭ مامىر ايىندا عانا رەسەي جەرىنەن 2400000 ۆيرتۋالدىق اتاكا جاسالىپ، قاۋىپتى ۆيرۋستار مەن باعدارلامالار تاراتىلعان.
اراق ءىشۋ بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
"The Economis"t جۋرنالى "International Wine & Spirit Research" ۇيىمىنىڭ زەرتتەۋىنە نەگىزگە الا وتىرىپ، مىناداي دەرەك تاراتقان: رەسەي ازاماتتارىنىڭ ارقايسىسى جىل سايىن 13,9 ليتر اراق ىشەدى ەكەن. بۇل الەم بويىنشا ەڭ جوعارى كورسەتكىش.
جاستار اراسىنداعى ءولىم بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەگىنە سەنسەك، كۇن سايىن رەسەيدە جاستار اراسىنداعى قىلمىس ناتيجەسىندە 100 مىڭ ادامعا شاققاندا 15,85 كىسى ءولىم تىركەلەدى ەكەن.
تەمەكى شەگۋشىلەردىڭ سانى بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
GATS اتتى حالىقارالىق زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسى كورسەتكەندەي، تەمەكىنىڭ تارالىمى بويىنشا رەسەي ءبىرىنشى ورىندا ەكەن. بۇل ەلدە 43,9 ميلليون ادام تەمەكى شەگەدى. جىل سايىن 400 مىڭ ادام تەمەكىدەن تۋىندايتىن قاتەرلى اۋرۋلاردان جۇمادى.
ورمانداردى جويۋ بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
بۇۇ-نىڭ زەرتتەۋى بويىنشا رەسەيدە جىل سايىن 1100000 گەكتار ورمان جويىلادى.
دەمالىس كۇندەرى بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
رەسەي 2013 جىلى دەمالىس جانە مەيرام كۇندەرىنىڭ سانى بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىندى يەلەندى.
تانكىلەردى شەتكە ساتۋ بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
الەمدەگى قارۋ-جاراق ساۋداسىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ دەرەگى قاراعاندا، رەسەي تانكىلەردى ساتۋ بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا تۇر. 2010-2013 جىلدارى رەسەي سىرتقا 859 جاڭا تانك ساتىپتى.
گەرويندى تۇتىنۋشىلار سانى بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
2012 جىلدىڭ ناتيجەسى كورسەتكەندەي رەسەي الەمدەگى گەرويندى ەڭ كوپ تۇتىنۋشى ەلدەردىڭ الدىنا شىقتى. الەمدە وندىرىلەتىن گەروين ەسىرتكىسىنىڭ 21 پايىزى رەسەيدە تۇتىنىلادى.
الكوگوليزمنەن ءولىم بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
بۇل كورسەتكىش بويىنشا دا رەسەي ءبىرىنشى ورىندا. رەسەيدەگى ءاربىر بەسىنشى ادام ءولىمى الكوگوليزممەن بايلانىستى. بۇل وتە جوعارى كورسەتكىش.
ابورت جاساۋ بويىنشا ءبىرىنشى ورىن
2012 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا رەسەي الەمدەگى ەڭ كوپ ابورت جاسالعان ەل اتاندى. بۇل ەلدە دۇنيەگە كەلگەن 1000 بالاعا شاققاندا 1022 ابورت جاسالاتىن كورىنەدى. رەسەيدەن كەيىنگى ەكىنشى ورىندا تۇرعان رۋمىنيادا 1000 تۋعان بالاعا 684 ابورت كەلەدى ەكەن.
Abai.kz
