ازامات اقىلبەكوۆ. تاعىدا كەنەسارى حاقىندا
«بارلىق قازاقتاردىڭ ءبىر عانا وتانى بار. ول – تاۋەلسىز قازاقستان»
ن. نازارباەۆ
جاقىن كۇندەرى قر ءماجىلىسىنىڭ ءبىر توپ دەپۋتتاتتارى قايتادان كەنەسارى بابامىزدىڭ باسىن قايتارۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىپ، سوعان (ەگەر، ارينە بارا قالسا) باراتىن توپ باسشىسىنىڭ (مۇشەسى) قانداي بولۋى كەرەكتىگى تۋرالى «جاس الاش» (گازەتى، سايتى) اباي كز پورتالىندا ماقالا جاريالاعان بولاتىنمىن.
«بارلىق قازاقتاردىڭ ءبىر عانا وتانى بار. ول – تاۋەلسىز قازاقستان»
ن. نازارباەۆ
جاقىن كۇندەرى قر ءماجىلىسىنىڭ ءبىر توپ دەپۋتتاتتارى قايتادان كەنەسارى بابامىزدىڭ باسىن قايتارۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىپ، سوعان (ەگەر، ارينە بارا قالسا) باراتىن توپ باسشىسىنىڭ (مۇشەسى) قانداي بولۋى كەرەكتىگى تۋرالى «جاس الاش» (گازەتى، سايتى) اباي كز پورتالىندا ماقالا جاريالاعان بولاتىنمىن.
ماقالاداعى ۇسىنىستاردى تولىق قولداعان كوپتەگەن پىكىرلەر ايتىلدى، وعان ارينە، قۋانامىز. الايدا، بەس ساۋساق بىردەي ەمەس دەگەندەي كوپتەگەن پىكىر بىلدىرۋشىلەر باسقى تاقىرىپتان اۋىتقىپ حان بابامىز تۋرالى ايتىپ كەتتى جانە نەسىن جاسىرايىق، بىرەۋلەر حاندى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ باسشىسى دەسە، بىرەۋ قاندى قول قاراقشى، وزىندىك بيلەۋشى (ساموزۆانەتس), قازاققا كەنەسارى كەرەك ەمەس، ول ارقادان ارعىنداردان قاشىپ كەلدى، بەيبىت قىرعىزدى شاپتى، ونى اناۋ ساتتى، ول انانى ساتتى، ال قىرعىز ايتۋشىلارى جانىن سالىپ وزدەرىندە مەملەكەت بولعاندىعىن (بولدى ما دەسەڭشى) دالەلدەۋگە تالپىنسا، ال كەيبىر قازاق ايتۋشىلارى ءوز اتالارى قۇرعان مەملەكەتتىڭ بولعاندىعىن جوققا شىعارۋعا تىرىستى... ت.س.س. دەگەندەرگە (كىم كىنالى؟) شەيىن بارعان. اركىمنىڭ ءوز تۇسىنىگى بولماي ما، ولاي بولسا اقىر وسى تاقىرىپتى قوزعاعان سوڭ، بىزدە ءبىراز، تاريحقا كوز جۇگىرتە وتىرىپ، تۇسىنىك-ويىمىزدى ايتىپ كورەلىك.
حان كەنەنىڭ تاريحي ءرولى
كوردوۆا حاليفاتىن قۇلاتىپ، ارابتاردى پيرەنەيدەن قۋىپ شىققاننان باستاپ اق ادام (ەۆروپالىقتار) وزدەرىنىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسستىڭ ارقاسىندا باسقالاردان (سارى، قارا ادامداردان) ارتىق ەكەندىگىن دالەلدەدى. وعان ەندى داۋ جوق، ەۆروپالىقتاردىڭ بۇتكىل دۇنيە ءجۇزىن وتارلاعانى وسىنىڭ ايعاعى.
سول، «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر!»، «قامشى مەن پريانيك ساياساتى»، «داياكتى تەك داياك ولتىرەدى»، «ازياتتارمەن سوعىستا مىلتىق پەن التىن قاتار ءجۇرۋى كەرەك» ت.س.س. پرينتسيپتەرىنە سۇيەنگەن وتارلاۋ جۇيەسى كەلەسىدەگىدەي سحەمامەن جۇرگىزىلدى: ساۋدا ارقىلى بارىس-كەلىستى كوبەيتىپ، جەردىڭ ەلى، مادەنيەتى، اسكەرى، ساياسي جۇيەسى ت.ب. مالىمەتتەر تولىق زەرتتەلىپ، كارتاسى جاسالىنادى (بارلاۋ); ەل باسقارۋشىلاردى ۇگىتتەپ (قورقىتىپ), كۇش كورسەتىپ، ماراپاتتاپ وزدەرىنە جاقتاس ەتەدى (ارقاعا قاعۋ); رۋ-تايپالىق ۇرىس-كەرىستى بارىنشا ءورشىتىپ، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ ارقىلى، وزدەرىنە تاۋەلدى ەتىپ، ءوز بيلىكتەرىن ورناتادى (ارتتان تەبۋ); جەرگىلىكتى ەلدىڭ (تۋزەمتسى) ءدىنىن، مادەنيەتىن، كەي باسشىلارىن بارىنشا قارالاپ، اراققا سالىندىرىپ، تاريحىن ۇمىتتىرادى (قۇلدىق سانانى ورناتۋ). مىنە، وسىدان كەيىن، جەرگىلىكتى حالىق توبىرعا اينالىپ شىعا كەلەدى. ءبىر مىسال: جاپون وتارلاۋشىلارىنىڭ وقۋلىققا ەنگىزگەن قىتاي بالالارىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇزدىك شىعارماسى: «...مەن كەدەي، سورلى، قايىرشى قىتاي بالاسى ەدىم. قايىرىمدى جاپوندىقتار كەلگەن سوڭ، كوزىم اشىلىپ، ساۋاتتى، سالاۋاتتى ادامعا اينالدىم». وتارلاۋشىلار ۇلت كوزاشىقتارىن وزدىگىنشە تاربيەلەيدى دە، باسقاشا ويلايتىنداردى نەشە ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن (ۇلتشىل، راسيست، پانتيۋركيست...) رەپرەسسياعا ۇشىراتىپ، كوزىن جويادى. دج. نەرۋدىڭ «...كولونيزاتورلار تاربيەلەگەن ينتەلەگەنتسيا حالىقتىڭ ءبىرىنشى جاۋى...» دەيتىنى سوندىقتان ايتىلعان.
...كەنە حان رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق جەرىن وتارلاعانداعى ەكىنشى-ءۇشىنشى كەزەڭدەرىندە (الدىندا ايتقانىمىزداي), وسى ادامگەرشىلىككە جات ساياساتقا قارسى شىققان ەرجۇرەك تۇلعا. ونىڭ بار كىناسى وزبىرلاردىڭ «...بارلىق كيرگيزدار (ول كەزدە ءبىزدى كيرگيزى، ال قىرعىزدى ديكوكامەننىە كيرگيزى اتاعان) روسسيا يمپەرياسىنىڭ مەنشىگى جانە ءتۇتىن باسىنا 1,5 رۋبل سالىق تولەيدى» دەگەنىنە قارسى شىققاندىعى! ول جالپى ادامزات تاريحىنداعى بىرەۋدى-بىرەۋدىڭ وتارلاۋ-قۇلدانۋى دۇرىس ەمەستىگىن ابد ال-كادير، دوجي، گاريبالدي، شاميل، گاندي، گالەب، بوليۆار ت.ب. تۇلعالار سەكىلدى تۇسىنە بىلگەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى جانە قۇلدىققا قارسى قارۋلى كوتەرىلىستىڭ كوسەمى! مىنە، سول ءۇشىن ەل ونى ۇمىتتىرام دەسە دە، ەشقاشان ۇمىتا المايدى. الاش جۇرتى ونى «رازبوينيك»، «ساموزۆانەتس» دەپ كىم، نەلىكتەن اتاعانىن ۇعىنا ءبىلۋىمىز كەرەك.
«ساموزۆانەتس» دەگەنگە كەلسەك، جالپى ادامي پالساپالىق-اقلاق، حالىقارالىق زاڭدىلىقتار ۇعىمدارى نەگىزىندە الساق، ءاربىر ەل وزىنە باسشى سايلاۋعا بىرەۋدەن رۇقسات الۋى كەرەك پە!؟ كىم نە دەسە و دەسىن، 1841 جىلدىڭ 7 قىركۇيەگىندە تۇگەلدەي دەرلىك قازاق رۋلارىنىڭ باس كوتەرەرلەرى كوكشەتاۋدا جينالىپ، ەسكى تۇركى-شىڭعىسحان سالتىمەن ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى، ەرجۇرەك كەنەسارىنى اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلاعانى حاق. ونى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى، ويتكەنى بۇل فاكت قازىرگى اقش سايلاۋى ءتارىزدى (دەموكراتيا ۇلگىسى سانايمىز عوي), سايلاۋشى-تاڭداۋشىلار زاڭدى (لەگيتيمنوست) تۇردە قابىلداعان تاريحي پاكت (اكت). ونىڭ حاندىعىن (سول كەزدەگى قازاق مەملەكەتىن) حيۆا، قوقان حاندىقتارى، بۇقار امىرلىگى مويىنداعان جانە قىتاي يمپەراتورىمەن حان (مەملەكەت) رەتىندە حاتتار الماسۋ ءجۇرىپ تۇرعان.
ال باسقا «اتاۋلارعا» كەلسەك، وتارشىلاردىڭ يدەولوگتارىنىڭ حاندى سولاي اتاپ، بىزدەرگە تاڭعان ماقساتى، «سەندەر، مەشەۋ-ماقۇرىم قالعان ادامسىماقتار، باسقارعان باسشىلارىڭ سونداي بولسا، سەندەر قانداي ەل بولماقشىسىڭدار» ەكەنىن ۇعىنا ءبىلۋىمىز قاجەت.
سوندىقتان، ولاردىڭ تەرىس نيەتتى جازۋلارىنا تولىق سەنۋگە بولمايدى، ال كەرەكتى مالىمەتتەردى سارالاي تەرىپ العان دۇرىس. مىسالى، ءبىر سونداي «جازۋشىنىڭ» شورمان ۇيىندە وتىرىپ، اتاقتى ءبيدىڭ «قازانعا قولىن سالىپ ەتتى الىپ شىقتى» دەگەنىنە سەنۋگە بولا ما (سونداي تەكتى تۇقىم ەمەس، جاي قازاقتىڭ قايسىسى قاتىن تۇرىپ قازان جاعالاعان ەدى، قاي قازاق قازانعا قولىن سالعان ەدى!) نەمەسە، اتكينسوننىڭ سوك سۇلتان وزىنە «ايەلىڭدى سات» دەپ ايتتى دەگەنىن شە؟ (قارتايعان 84-گى شال، ەمشەكتەگى 2 ايلىق بالاسى بار بىرەۋدىڭ ايەلىن قايتپەكشى؟)
...كەنەسارى داۋىرىندە كىندىك ازيا روسسيا (ازياعا دەندەي ەندى) مەن انگليانىڭ ء(ۇندىستاندى تولىق وتارلادى) كوزىنىڭ قۇرتىنا اينالىپ، ەكسپانتسيالانۋعا ۇشىرادى. بۇعان جەتىسۋدان سالماعى 16 كگ ءبىرتۇتاس سوم التىننىڭ (سامورودوك) تابىلۋى دا ولاردىڭ اشقاراقتىعىن ۇدەتە ءتۇستى. اعىلشىن بارلاۋىنىڭ ءبىر دەرەگىندە «كەنەسارىعا 1000 اسكەري مىلتىق بەرسەك، ول ورتا ازيا حاندىقتارىن جوق قىلىپ، روسسيانى بوگەي الاتىن، بىزگە ءتيىمدى بۋفەرلى مەملەكەت بولار ەدى» دەگەن دەرەگىن كەزدەستىردىك. ولاردىڭ بۇل جوسپارىن ەرجۇرەك اۋعان حالقى كەڭىردەگىنە تۇرىپ قالعانداي بولىپ، ىسكە اسىرمادى. بۇدان تۇيىندەيتىنىمىز ول كەزدە ءبىر-بىرىمەن قىرقىسۋدان اسا الماعان ەلىمىز ورىس بولماسا اعىلشىننىڭ (نەمەسە ءوزى جارتىلاي كولونياعا اينالعان قىتاي) وتارىنا اينالارى انىقتۇعىن... ويتكەنى...
حاننىڭ اسكەري ونەرى
كەنەسارىنىڭ اسكەري ونەرىن ءسوز ەتكەندە، الدىمەن اۋىزعا ورالاتىنى، ونىڭ دالالىق سوعىس ونەرىن جەتىك مەڭگەرگەندىگى (جالپى كوشپەندىلەرگە ءتان). بۇتكىل ءبىر ارميانى كوكشەتاۋدان سوزاققا ءشول ارقىلى 5-6 كۇندە جەتكىزگەندىگى (ول ارينە ۇلكەن تاكتيكا، كەيدە ءبىراز جەرگە «لاقتىرىلعان» تانكتەردىڭ جولدا قيراپ جاتقانىن كورىپ تە ءجۇرمىز عوي). ەرجۇرەكتىگى ت.س.س.
الايدا، قازىرگى اسكەري تاريحشىلار ونىڭ ەڭ ۇلكەن اسكەري ونەرى – ارتتا قالعان (كونەرگەن) قارۋ-جاراقپەن جاڭاشىل تۇردە جاراقتالعان اسكەري بولىمشەنى تالقانداپ، جەڭىسكە جەتكەنىن نەلىكتەن ايتپايدى ەكەن (جاڭاشىل ارميا مەن ەسكىشەنىڭ مىسالىن يۋگوسلاۆيا مەن يراكتا كوردىك).
سول كەزدەگى وقيعالاردى ءبىر فرانتسۋز ساياحاتشىسى، «...بۇل جابايىلار بۇرىنعى ەرلىگىن جوعالتقان. شابۋىل كەزىندە ورىس سولداتتارىنىڭ ارتىندا تىعىلىپ جۇرەدى دە، جاۋ (تۋزەمدىكتەر) قاشقان كەزدە ولارعا اياۋسىزدىقپەن باس سالىپ، توناۋمەن اينالىسادى. قاتتى تونالاتىن وزدەرىنىڭ تايپالاستارى. وتە مەيىرىمسىز...» دەپ سۋرەتتەگەن (ورىس ارمياسىنىڭ قوقاندىقتارعا قارسى قيمىلدارى). ال كەنەسارىنىڭ ۇلكەن ءبىر ارتىقشىلىعى - ول فرانتسۋزدىڭ قاتەلەسكەنىن، ءالى دە قازاق رۋحى وشپەگەنىن دالەلدەگەنى!
سوعىستا ماسەلەنىڭ بارلىعىن قارۋ-جاراق شەشەدى دەسەكتە 19 عاسىردىڭ اياعىندا «جابايىلاردىڭ» (وتارشىلدار ءسوزى) كەيبىر كەزدەردە مۇزداي قۇرسانعان اسكەري بولىمشەلەرمەن قويان-قولتىق شايقاستاردا ايتۋلى جەڭىسكە جەتكەن وقيعالارىن دا كەزدەستىرەمىز. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ناقتى مىسالداردى كەلتىرە كەتەلىك (بۇل شايقاستاردىڭ قالاي وتكەنى تۋرالى مەنىڭ ورىس تىلىندە جازعان ارنايى ماقالام بار /سىلتەمە/ «ناشي پرەدكي رازۆە بىلي ترۋسامي»). ونداي جەڭىستەردىڭ قاتارىنا سيۋ، شايەن تايپالارىنىڭ كوسەمى - وتىرۋشى بۇقانىڭ گەنەرال دج. كاستەردى; زۇلىس تايپاسىنىڭ كوسەمى – كەچۆايونىڭ پودپولك. پۋللەيندى; اكبار حاننىڭ – گەن. ەلفينتوندى; ايۋب حاننىڭ گەن. بەرروۋزدى; يبراگيم بەيدىڭ ناپولەوندى; يمام ءشاميلدىڭ ورىس اسكەرلەرىن بىرنەشە رەت جەڭگەندىگىن جاتقىزامىز.
ءبىز ءدال وسى قاتاردا كەنەسارى حاننىڭ ساربازدارى دا (1838. كوكشەتاۋ ماڭىنداعى شايقاس) تۇرعانىن ماقتانىش سەزىممەن ەسكە الۋعا ءتيىستىمىز…
…ولاردىڭ بارلىعىن دا (ارۋاقتارى ريزا بولسىن) مۇزداي قارۋلانعان، ارتيللەريانى، ت.ب. تەحنيكا جەتىستىكتەرىن قولدانۋشى، تەمىردەي ءتارتىپتى، تۇراقتى اسكەري بىرلىكتەردەگى، ۇيرەنگەن جاۋىنگەرلەرگە قارسى پىشاق، ساداق، سويىل، ءشيتى مىلتىق سياقتى قارۋلارمەن اشىق ولىمگە قارسى الىپ بارعان كۇش – ەلىنە، جەرىنە دەگەن شەكسىز ماحاببات، ەرلىك بولاتىن!
بۇعان سەنبەگەنىڭىز بولسا، الدەبىر قۇتىرعان بۇزاقىنى توقتاتىپ كورىڭىز...
حاننىڭ كەلبەتى
حان تۋرالى وتىرىپ الىپ، اننان-مىننان، شالا-پۇلا ەستىگەندى «اۋىلدىڭ التى اۋىزىنا قوسىپ، الاۋلايلەتە» بەرگەنشە ونىڭ قارسىلاسقان دۇشپاندارىنىڭ وزدەرى نە دەگەنىن ءبىر ءسات تۇيىندەپ كورەلىك.
روسسيا گەن. شتابىنىڭ پودپولك. م. كراسوۆسكيدىڭ جانە ورەنبۋرگ اسكەري گۋب. ۆ. پەروۆسكيدىڭ ەسەپتەرىنەن كەنە حان تۋرالى قانشا وشپەندىلىك بولعانىمەن جەككورىنىش، جيىركەنىش جەرلەرىن كەزدەستىرمەدىك.
شتابس-كاپيتان فوماكوۆتىڭ (1844) راپورتى: «…ۋمنىي، وتۆاجنىي پوتوموك ابلايا، ۋسپەل ۆسە پوكۋشەنيا سيبيرسكيح وتريادوۆ پروتيۆ سەبيا سدەلات تششەتنىمي، ت.ك. پريوبرەل ۆ ەتيح ستراناح نەكوتورۋيۋ سلاۆۋ كاك پرەدۆوديتەل. ك نەمۋ سلەتاليس رويامي ۆسە رازبوينيكي، سكيتاۆشيەسيا ۆ سيح مەستاح…».
اسكەري تاريحشى ن. كونشين: «…ەتو بىل ۆىدايۋششيەسيا ۆو ۆسەح وتنوشەنياح چەلوۆەك، دالەكو ستوياۆشي ۆىشە تاكيح ۆوجدەي ۆولنوۆاۆشيحسيا كيرگيز، كاك حۋدايمەندى گازين، سيۆانكۋل حانحوجين ي در. ۆسە وني نە بىلي سپوسوبنى ۆىيتي يز ۋزكوي سفەرى رودوۆىح كيرگيزسكيح وتنوشەني، ي تولكو ۆ ليتسە كەنەسارى كاسىموۆا مى ۆسترەچاەم ۆ يستيننوم سمىسلە نارودنوگو كيرگيزسكوگو گەرويا، مەچتاۆشەگو و پوليتيچەسكوم ەدينستۆە ۆسەح كيرگيز بەز رازليچيا پلەمەن ي داجە ورد…».
مەيەر («كيرگيزسكيە سترانى»): « …ۆراجدەبنىە ك كەنەسارى كيرگيزسكيە پراۆيتەلي بەجالي وت ستەپي نا ورەنبۋرگسكۋيۋ لينيۋ. ۆيد ۋدالوگو پرەدۆوديتەليا، چاستو ريسكوۆاۆشەگو جيزنيۋ پود زالپامي ورەنبۋرگسكيح لينەينىح باتالونوۆ ي پۋشەچنوي كارتەچيۋ، رازنوسيۆشيسيا دالەكو پو ستەپي، گۋل كوپىت لەگكوي كاۆالەري، ۋكراشەننوي رازنوتسۆەتنىمي زنامەنامي ي زناچكامي، ۆەسەلىە پيرى سو سكاچكامي پوسلە ۋداچنىح نابەگوۆ، بولشوي وحوتى ۆ ستەپياح نا زۆەريا ي پتيتسۋ، ۋدالىە وتدەلنىە پودۆيگي ناۋرىزبايا ي درۋگيح سپودۆيجنيكوۆ – ۆسە ەتو سيلنو پوراجالو ۆووبراجەنيە كيرگيزسكوگو نارودا ي راسشەۆەليۆالو ۆ نەم درەماۆشيە ينستينكتى ستاروي ۆوينستۆەننوستي… نو ۆ نەم، پري تالانتاح ۆوەننوگو چەلوۆەكا، نە بىلو تالانتا پراۆيتەليا ي ناشەي گيبكوي پوليتيكە، چتو ي سپاسلو سرەدنيۋيۋ ازيۋ وت كرۋپنىح يزمەنەني ۆ ەە پوليتيچەسكوم سوستاۆە…»
تاريحشى سميرنوۆ: «… پوبەديت ەنەرگيچنوگو كەنەسارى ي ۆىتەسنيت ەگو يز پودۆلاستنوي نام ستەپي ستويلو بولشيح ترۋدوۆ ي راسحودوۆ…» «…چتو كاساەتسيا كيرگيزسكيح وتريادوۆ، دەيستۆوۆاۆشيح ۆ سويۋزە س نامي، تو ون رازبيۆال يح بەز وسوبوگو زاترۋدنەنيا…».
حاننىڭ ەلىنە دەگەن شەكسىز ماحابباتىنان تۋىنداعان ونىڭ قاسىرەتكە تولى تاعدىرى الەمدىك جازۋشى جيۋل ۆەرندى دە بەي-جاي قالدىرماي، ءوزىنىڭ ءبىر ەڭبەگىندەگى («حان فەدور») باستى كەيىپكەرىنە كەنەسارىنى پروتوتيپ ەتىپ العان.
ساياساتكەر، تاريحشى ن. سەرەدا (1870 «ۆەستنيك ەۆروپى»): «…چتو دۋحۋ، كوتورىم بىلي ودۋشەۆلەنى دجيگيتى كەنەسارى، پوزاۆيدوۆال بى ليۋبوي پولكوۆودەتس ەۆروپەيسكيح ۆويسك. ك نەمۋ كوچەۆنيكي بىلي دو سامووتۆەرجدەنيا پرەدانى، ۆ نەم بىلو چتو-تو نەۆولنو پريۆلەكايۋششەە ەگو سوپلەمەننيكوۆ…».
سوزاق قۇشبەگىسى (كەنەسارى كەلدى دەگەن حابارعا) «...نە سويلەپ تۇرسىڭ، سوزاققا كەنەسارىدان باسقا جاۋ جوق. ال ول بولسا كوكشەتاۋدا حان بولعانىن تويلاپ جاتىر. قۇس بولىپ كەتىپ پە...»
باسقىنشىلىق (اگرەسسيا)
جات يدەولوگيانىڭ قۇلاققا قۇيۋىمەن روسسيا سول كەزدەگى ءبىزدىڭ ەلدەردى قوقان ەزگىسىنەن قۇتقاردى دەگەن پىكىر نىق ورنىققان ء(الى دە كەتەر ەمەس). ويلاپ كورەلىك، قوقاندىقتار دەگەنىمىز كىم ەدى؟ ولاردىڭ ۇلتتىق قۇرامىن زەرتتەۋشى ورىس وفيتسەرىنىڭ جازۋىنشا بىلاي: «سارتى، كيرگيزى، كيپچاكي، تيۋرك، تادجيك، گالچا، كوچەۆنيكي، دۋلاتى، شەمىر، كانگلى، كيرگيز-كيپچاكي، كىرىك-يۋز، كارا كالپاك، شىنىشكىلى، كۋراما». سونىمەن، اعايىندار وزدەرىڭىز دە كورىپ وتىرعانداي، ءبىزدى كىم كىمنەن قۇتقاردى؟ العاشقى سوۆەت داۋىرىندە كىندىك ازيادا بۇقار، حيۋا، قوقان (تۇركىستان قۇلاعان سوڭ) رەسپۋبليكالارى بولعانىن قازىر ەكىنىڭ ءبىرى بىلە مە؟ ولاردىڭ باسىن قوسىپ، قانداي مەملەكەت اتالامىز دەگەندە «سارتستان» بولايىق دەگەندەرىن شە؟ اقىرى، ءبىزدىڭ الاش ارداقتىلارىمىزدىڭ ىقپالىمەن وزبەكستان (وزبەك ءوز اعام دەگەن تۇركىشىلدىك يدەيامەن) اتالدى ەمەس پە!
الدىڭعى ماقالاعا پىكىر ءبىلدىرۋشى قىرعىز اعايىندار جانىن سالىپ بۇرىن قىرعىزدا دا مەملەكەت بولدى دەپ دالەلدەۋگە تىرىسىپتى، ءتىپتى، كەشەگى ادامدارىن (ورمون ماناپ) حان رەتىندە كورسەتىپ، تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسىنداي» اتا زاڭ قابىلداتقىزىپتى. مەيلى ايتا بەرسىن، بىراق تاريح وعان كونە مە؟ جالپى كەنەسارى قىرعىزدى جاۋلادى دەگەنىمىز دە قالاي بولار ەكەن، مۇمكىن كەيبىر قىرعىز رۋلارىنىڭ (باعىنباعان) ماناپتارىن جازالادى دەگەنىمىز دۇرىس بولار. وعان ايتار ءۋاجىمىز، ول كەزدە قىرعىز مەملەكەتى بولعان جوق، ال حان بولسا بارلىق قىرعىزدى ءوزىمىزدىڭ ەل سانادى! قازاق-قىرعىزدى ءبىر ەل ساناۋ، ابىلاي زامانىنان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان بولاتىن. كەرەك دەسەڭىز، العاشقى سوۆەت داۋىرىندە دە سولاي بولدى، بارلىق قىرعىز احمەت اتامىزدىڭ «قازاعىن» وقىدى، ماعجان اتامىز «قازاق قىردىڭ قۇلانى، قىرعىز تاۋدىڭ تارپاڭى» دەپ جىرلادى. سويىلداسقان تەنتەكتىكتى قويىپ، «قازاق-قىرعىز» «قوسشىلىقتارىڭ» قۇتتى بولسىن دەدى! ەگەر، سوندا قىرعىزدى بىزدەن بولەكتەمەي (تۇركىلەردى الشاقتاۋ ساياساتى) ءبىر رەسپۋبليكاعا بىرىكتىرگەندە قازىر ءبىر ەلگە اينالار ەدىك...
حاننىڭ رۋحاني مۇراسى
دۇنيەجۇزىلىك مىقتى وريەنتاليستەر قاتارىندا سانالاتىن نەرۆالدىڭ «...ارابتار بۇرالقى يتكە اينالعان، ونى تەۋىپ قالساڭ، قاۋىپ الۋدىڭ ورنىنا كەلىپ قولىڭدى سۇيەدى...» دەگەنى ەسىمدە. ال سولاي دەگەن حالىقتىڭ نامىسى ويانعاندا وقيعا قالاي ءوربىدى. كەنەسارىنىڭ زامانداسى اتاقتى يمامنىڭ (ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ كوسەمى) نەمەرەسى حالەد ءامىر باستاعان ۇلت-ازاتتىق سوعىستارىندا 1 ملن جۋىق الجيرلىكتەر قۇربان بولىپ، 9 مىڭنان استام ەلدى-مەكەن تالقاندالىپ، 2 ملن-عا جۋىق اراب تۇرمەلەردە ازاپ شەككەن ەدى! اقىرى، دە گول ءالجيردىڭ تاۋەلسىزدىگىن تانىعان بولاتىن.
تاۋەلسىزدىك جولى – قاندى، ەرلىكتىڭ جولى! اتاقتى ءامىردىڭ ءوز ەلىندەگى قانشا ساتقىندى جويعانىن قازىر كىم بىلەدى دەسەڭشى؟! كەنەسارى دا سول جولمەن ءجۇرىپ ءوتىپ، سول جولدا ادال جانىن قيعان ارداقتى بابامىز! ءبىز ونىڭ الدىندا ماڭگىلىككە قارىزدارمىز.
اقىندىق تولعاممەن ايتساق، وتارشىنى قولىندا مىلتىعى بار ادامعا، ال وتارلاۋعا تۇسكەندەردى يتكە تەڭەر ەدىك. ادام قۋالاپ ءبورىنى اتقىلاپ ءجۇر (وزىنە باعىنعىسى كەلمەگەن), ال قاسىنداعى (سۇيەك-ساياق بەرەتىن) يتتەرى وزدەرىنىڭ دە ءبورى ەكەندىكتەرىن ۇمىتىپ، ازات ءبورىنىڭ تىرسەگىنەن الىپ، شاۋىلدەپ قويار ەمەس...
وسى كۇنگى تاريح سيلاعان تاۋەلسىزدىگىمىزدى جوعالتىپ الماس ءۇشىن (الدە قازىرگى قازاقتىڭ ءبىرازى سول جولدا قۇربان بولۋى كەرەك پە ەدى؟) قازىرگى قازاقتار، بۇرىنعى وتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاقتارىنىڭ الدىندا باس يە وتىرىپ، وي-ءورىس-سانالارىن كەلەسى ساتىلارعا (ەتاپ) كوتەرۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. الدىمەن، ءاليحان باستاعان الاش ارداقتىلارىنىڭ جولىمەن، رۋ-تايپاشىلىقتى قويىپ، ءبىر تۇتاس قازاق ۇعىمىندا تاربيەلەنۋ; ەكىنشىدەن كەنەسارى، سىزدىقتار باستاپ مۇستافا، مۇحامەتجاندار جالعاستىرعان، وتكەنگە «سالاۋات» دەي وتىرىپ، تۇركىشىلدىك ۇعىمىن قالىپتاستىرۋ; شوقان، ابايلار سالعان جولمەن جالپى ادامزاتتىق ۇعىمدى ورناتۋ. قازىرگىدەي ءوز-ءوزىمىزدىڭ اتالارىمىزدى ماقتاپ، وزگەنىكىن داتتاي وتىرىپ، ءبىز قالايشا وزگەگە ۇلگى بولماقپىز؟!
ساتقىندىقتار
اتاقتى تەزەك تورەنىڭ «ءار زاماننىڭ ءوزىنىڭ سۇرقىلتايى» دەگەن ءسوزى بار، ولاي بولسا ءبىزدىڭ اناۋ انانى ساتتى، اناۋ قورقاقتىقتان كەنەسارىعا قوسىلمادى دەپ ايتۋعا قانداي قاقىمىز بار؟! كەنە حان ايتپاقشى «بىزگە ەلدىڭ بىرلىگى كەرەك، وتكەنگە سالاۋات» ەمەس پە. پىكىر بىلدىرۋشىلەرگە (قيسىق) ارنارسەنى ايتپاس بۇرىن وي ەلەگىنەن وتكىزگەن دۇرىس بولار. 86-جىلعى وقيعالار كەزىندە مەن ينستيتۋت قابىرعاسىنان جاڭا كەلگەن جاس مامان ەدىم. پارتكوم جيناپ الىپ، ميتينگ وتكىزىپ، الماتىدا ءبىر توپ «ناشاقور، الكاش» جاستار جينالىپ، وكىمەتكە قارسى شىعىپ، بۇزاقىلىق كورسەتىپتى دەدى. كەشەگى وزىمنەن ءبىر كۋرس تومەن وقىعانداردىڭ قالايشا «ناركوش» بوپ كەتكەندەرىنە تاڭ قالدىم دا قالدىم. تالايلار سويلەپ جاتتى. ءبارى دە ەسىمدە. بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، كەيبىر كولگىرسىپ (اقىلدىمسىپ) وتىرعاندار سول كەزدە جاڭاعىداي «سويلەپ» قويىپ، بىرەۋ ەسىنە ءتۇسىرىپ جۇرمەسىن! ويلانايىق...
قورىتىندى
كەنەسارىنىڭ باسىنا قانداي ادام بارۋى كەرەكتىگىن ايتام دەپ ۇلكەن داۋعا قالعانداي بولدىق. كەيبىر پىكىرشىلەردىڭ ءالى دە رۋشىلدىق (ترايباليزم) دەڭگەيىندە مەشەۋلەنىپ قالىپ قويعانى وتە وكىنىشتى. ەكىنشىدەن ءبىزدىڭ اتا-سالتىن سىيلاعان دانا حالقىمىز قاشان ارۋاقپەن الىسۋشى ەدى؟ تەزەك تورە اتاقتى تۇبەكپەن ايتىسقان قۇلمانبەتتى «...بىتكەندە ەكەۋىڭدى تالاستىرساق. ارۋاققا ءتىل تيەدى بىراق دەيمىن» دەپ توقتاتپاپ پا ەدى! ءبىزدىڭ كەيبىر باۋىرلارىمىزعا قازىر نە بولعانىن تۇسىنبەيمىن، ابىلايدى ايتساڭ، جامانداي كەتەدى، ابايدى ايتساڭ قارالاي كەتەدى، سوندا كىمنىڭ تۇبىنە جەتەدى؟ جاقسىنى قايدان تابارمىز؟ ءسىرا، ەل پرەزيدەنتىنىڭ باستاماسىمەن تاريح تولقىندارىن سارالاۋ كونتسەپتسياسى بەكەر قارالىپ جاتپاعان بولار. وسىنداي كەيبىر كورسوقىرلىق سوزدەردەن كەيىن ادال ادامداردىڭ جانى تۇرشىگە باستاعان بولار. جاي وتىرعان كەزدەردە قازاققا بىرلىك كەرەك دەپ قاقسايمىز، ال مىنانداي جەردە سول ءوز ءسوزىمىزدى اياققا تاپتايمىز. سوندا ءبىزدىڭ كىم بولعانىمىز با، نە بولعانىمىز با؟! «وسەر ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-ءبىرى باتىرىم دەر. وشەر ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-ءبىرى قاتىنىم دەر»، «اتالى سوزگە ارسىز عانا توقتاماس» دەگەن سانالى اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحىنا لايىقتى بولۋعا تىرىسايىق...
P.S.
قۇرمەتتى سادىق سماعۇلوۆ اقساقال، ءسىز وقىعان-توقىعانىڭىز كوپ، ءبىلىمدى ادامعا ۇقسايسىز. الدەنەدەن رەنجىپ (مۇمكىن ارعى اتالارىن اسىرە دارىپتەگەنگە شىعار) وسىلاي قىڭىر سويلەيتىن سياقتىسىز. ولاي بولسا، ءوزىڭىزدىڭ ەر رۋحتى ەكەندىگىڭىزدى كورسەتىپ، كوپشىلىكتەن كەشىرىم سۇراپ، ۇلگى كورسەتىڭىزشى. ودان سوڭ كەنە بابامىز تۋرالى بىلگەندەرىڭىزدى رەداكتسيا ارقىلى جىبەرسەڭىز، اللا قولداپ، بارۋشىلار بولىپ جاتسا، سولارعا ماتەريالدار جيناقتاي بەرەيىك.
سىپاتاي بابامىزدىڭ (ارداقتى كەنەن اتامىز جىرلاپ كەتكەن) ۇرپاقتارىمىز دەپ وتىرعاندار، سىزدەردىڭ باسقالارعا سونشالىقتى اۋىر سوزدەر ايتقاندارىڭىزدى سول اتانىڭ ارۋاعى قۇپتاي قويار ما ەكەن؟ ولاي بولسا سىزدەر دە كەشىرىمگە كەلىپ، تولعامدى ويلارىڭىزدى بىلدىرە تۇسسەڭىزدەر نۇر ۇستىنە نۇر.
قازاق تورەلەرى تۋرالى اۋىر سوزدەر ايتۋشىلار، سىزدەردىڭ سوزدەرىڭىز جات پيعىلدىلاردىڭ ميعا قۇيعانىنان تۋىنداعان قالدىق ەكەندىگىن تۇسىنۋگە تىرىسقاندارىڭىز وڭ بولار ەدى. شوقان، ءشادى، حانقوجا، داۋلەتكەرەي، مۇحيت، ءاليحانداردى (ت.ب.) قانداي كورسوقىر - قازاق ەمەس دەمەكشى. قازاققا ەڭبەكتەرىڭىز سولارداي-اق ءسىڭسىن.
تالدىقورعان قالاسى.
Abai.kz
