دۇنيەجۇزىلىك مۇرالار – ادامزاتتىڭ قۇندى ەستەلىگى، ونىڭ زاتتىق جانە مادەني قۇنىنىڭ ورنىن ارقانداي نارسە باسا المايدى، ءارى ول قايتالانبايدى.

ءبىر ەل نەمەسە ءبىر ۇلت جونىنەن ايتقاندا، جاراتىلىس جانە مادەنيەت مۇرالارى ەڭ اۋەلى – تاريحتىڭ كۋاسى، سونىمەن قاتار، ول وركەنيەتتىڭ جالعاسۋىن، دامۋىن شەكسىز قوزعاۋشى كۇشپەن جانە رۋحاني بايلىقپەن قامدايدى; تاعى ءبىر جاعىنان، دۇنيە ءجۇزى مۇرالارى – ادامزاتتىڭ ورتاق بايلىعى. ءار ءتۇرلى ەل، ۇلت جانە مادەنيەت تۇرلەرى اراسىنداعى اۋىس-كۇيىستى، ءتۇسىنىسۋدى، سونداي-اق بىرگە كوركەيىپ، گۇلدەنۋدى جەبەۋ جونىنەن كەلەلى دانەكەرلىك رول اتقارادى.

ءXXى عاسىرعا قادام تاستاعاننان بەرى، ادامزات عىلىمي-تەحنيكادا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن تابىستارعا جانە پروگرەسسكە قول جەتكىزدى. سونىمەن قاتار، ىركەس-تىركەس بولعان ەكى رەتكى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس ادامزات مۇرالارىن بۇرىندى-سوڭدى بولىپ كورمەگەن دارەجەدە قيراتتى جانە زيان كەلتىردى. سوندىقتان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن قۇرىلعان بۇۇ ادامزات مۇرالارىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە قورعاۋ ىسىنە ءمان بەرىپ كەلەدى.

1959 جىلى مىسىردا ءنىل وزەنىنىڭ جوعارعى اڭعارىنان سول ءتۇستا دۇنيە بويىنشا ەڭ ۇلكەن سانالاتىن سۋ قويماسى – اسۋان توسپاسى سالىنا باستادى. بۇل توسپا سالىنا قالسا، ءنىل وزەنىنىڭ سۋى وزەن اڭعارىنداعى ابۋسەربانا قاسيەتتى عيباداتحاناسىن باسىپ قالار ەدى. بۇۇ سول سەبەپتى دە تابانى كۇرەكتەي 18 جىل حالىقارالىق قۇتقارۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى. 50 مەملەكەتتەن جيىنى 100 ميلليون دوللار جىلۋ جيىپ، قاسيەتتى عيباداتحانانى اقىرى سول ماڭداعى اجيكيا ارالىنا كوشىرىپ اپاردى. الايدا، مۇرالاردىڭ مۇنداي باعى جانعاندارى ساناۋلى عانا. قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرار بولساق، ادامزات مۇرالارىنىڭ تاعى قانشاسىنىڭ قيراتىلاتىندىعىنا ەشكىمنىڭ دە كوزى جەتپەيتىن بولار.

جاراتىلىس مۇراسى – ۇلى تابيعاتتىڭ ادامزاتقا سىيلاعان قۇندى تارتۋى، مادەنيەت مۇرالارى – ادامزاتتىڭ اتا-باباسىنان بەرى دامىعان وركەنيەتتىڭ ەسكەرتكىشى. ۇلى تابيعاتتىڭ تاڭداۋلى شىعارمالارى مەن ادامزات وركەنيەتىنىڭ دەرەكتەرىن قورعاۋ ءۇشىن، 1972 جىلى 16 قىركۇيەكتە، 76 ەل پاريجدە «دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەت جانە جاراتىلىس مۇرالارىن قورعاۋ شارتىنا» قول قويدى.

6 جىلدان كەيىن، بۇۇ يۋنەسكو-نىڭ دۇنيەجۇزىلىك مۇرالار كوميتەتى يتالياداعى سۋ ءۇستى قالاسى - ۆەنەتسيا سياقتىلاردى قامتىعان 10 ورىنداعى دۇنيەجۇزى مادەنيەت جانە جاراتىلىس مۇرالارىنىڭ ءتىزىمىن جاريالادى.

كورشىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك مۇرالارى

قىتاي – وركەنيەتتى دە بايىرعى، تاريحي مۇرالارعا باي، تابيعات كوركى كوز سۇرىندىرەتىن ەل. 1985 جىلى «دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەت جانە جاراتىلىس مۇرالارىن قورعاۋ شارتىنا» قوسىلعاننان بەرى، مادەنيەت جانە جاراتىلىس مۇرالاردى اشۋ، زەرتتەۋ جانە ونى قورعاۋدىڭ تىرەكتى، بەلسەندى كۇشىنە اينالدى. قازىرگە دەيىن قىتايدىڭ 29 ەجەلگى مادەنيەت نىساندارى مەن تابيعات كورىنىستەرى «دۇنيە ءجۇزى مۇرالارى» قاتارىنا، ال ونەر فورماسىنىڭ ءبىر ءتۇرى «ادامزاتتىڭ اۋىزەكى جانە بەيماتەريالدىق مۇرالارىنىڭ وكىلدىك تۋىندىسى» قاتارىنا تىركەلدى. مۇرالاردى تىركەۋگە ۇسىنۋ جۇمىستارى قازىر دە بەلسەندى جۇرگىزىلىپ جاتىر.

ازياداعى قىتايدىڭ دۇنيەجۇزى مۇرالارى - قىتاي حالقىنىڭ دۇنيەجۇزىنە قوسقان باياندى ۇلەسىن جانە جەر، سۋ مادەنيەتىنىڭ، ۇلتتىڭ وزىنە جاساعان تەرەڭ ىقپالىن ايگىلەيدى. ول دۇنيەجۇزىندەگى ەشقاشان ءۇزىلىس كورمەگەن 5000 جىلدىق تاريحقا يە وركەنيەتتى، ءارى 9 ميلليون 600 مىڭ شارشى شاقىرىمدىق اۋماقتا، گەوگرافيالىق جانە گۋمانيتارلىق الۋان ءتۇردى، بەينەلەپ كەلە جاتقان بايىرعى ەل.

قىتاي 1985 جىلى «دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەت جانە جاراتىلىس مۇرالارىن قورعاۋ شارتىنا» قوسىلعاننان قازىرگە دەيىن 29 ورىنداعى مادەنيەت جانە جاراتىلىس مۇرالارى «دۇنيە مۇرالارى ەسىمدىگىنە» ەنگىزىلىپ، يتاليا مەن يسپانيادان كەيىنگى 3-ۇلكەن مۇرالارى بار ەلگە اينالدى.

ەلدەگى 29 ورىنداعى مۇرالار مىنالار: قىتايدىڭ استاناسى پەكيندەگى گۋگۋڭ ساراي، يحيۋان پاركى، تيانتان پاركى، جوۋكۋديانداعى پەكين مايمىل ءتارىزدى ادامداردىڭ جۇرتى، قىتايدىڭ سولتۇستىك بولىگىن ەندەي وتەتىن ۇلى قورعان، حىبەيدەگى چىڭدى تاۋ ساياجايى جانە ونىڭ ماڭايىنداعى عيباداتحانالار، سانشي ولكەسىنىڭ ورتا بولىگىندەگى پيڭياۋ كونە قالاسى، يۇننانداعى ليجياڭ كونە قالاسى، جياڭسۋداعى سۋجوۋ كلاسسيكالىق باۋ-باقشاسى، ءشانشيدىڭ شي-ان قالاسىنداعى چين شىحۋاڭ قابىرى جانە ونىڭ ىشىندەگى چين شىحۋاڭ ساربازدارىنىڭ مۇسىندەرى، چۇڭ-چيڭ قالاسىنداعى دازۋ تاس ويمالارى، حۋبەي ولكەسىنىڭ ۋداڭ تاۋىنداعى بايىرعى قۇرىلىستار، گانسۋ ولكەسىنىڭ دۇنحۋاڭ موگاۋ ۇڭگىرى، تيبەتتەگى بۋدارا سارايى، حىنان ولكەسىنىڭ لوياڭ قالاسىنداعى لۇڭمىن تاس ۇڭگىرى، ءشاندۇڭنىڭ چۇيفۋىنداعى كۇڭفۋزى ورداسى، كۇڭفۋزى عيباداتحاناسى، كۇڭفۋزى مازارى، ميڭ، چيڭ پاتشالىقتارىنداعى پاتشا اۋلەتتەرىنىڭ حىبەي ولكەسىنىڭ جۇڭشياڭ قالاسىنداعى، حىبەي ولكەسىنىڭ ءزۇنحۋا قالاسى جانە حىبەي ولكەسىنىڭ يشيان اۋدانىنداعى مازارلارى، سىچۋان ولكەسىنىڭ دۋجياڭ توسپاسى – چيڭچىڭ تاۋى، انحۇيدىڭ وڭتۇستىگىندەگى ءشيديحۇڭ كونە قاستاعى، سانشيدەگى يۇنگاڭ تاس ۇڭگىرى، سىچۋانداعى جيۋ – جاي جىلعاسى جاراتىلىس  قورىعى، سىچۋان ولكەسىنىڭ سولتۇستىك ۇستىرتىندەگى ءحۋاڭلۇڭ جاراتىلىس  قورىعى، حۋنانداعى ۋليڭيۋان جاراتىلىس قورىعى، يۇننانداعى سانجياڭ وزەنى، شاندۇنداعى تايشان تاۋى جاراتىلىس  قورىعى، انحۇيداعى حۋاڭشان تاۋى جاراتىلىس  قورىعى، سىچۋاننىڭ ىمي تاۋىنداعى لىشان بۇتى، فۋجيان ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى ءۋيى تاۋى جاراتىلىس  قورىعى، ءجياڭشيدىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى لۋشان تاۋى جاراتىلىس  قورىعى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz