بۇلتاقتاعان قوعام، مەملەكەت قاياراتكەرلەرى قازاقشىل بولا باستادى.بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟ ءبىر اللا بىلەدى. وقىرمان نازارىنا ءورىستىلدى قازاق اقىنى ولجاستىڭ سۇحباتىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

- ولجاس اعا، تاۋەلسىزدىگىمىزگە 21 جىل بولدى. جاپونيا، مالايزيا، سينگاپۋر جانە اراب امىرلىگى وسى مەرزىم ىشىندە سۋىرىلىپ العا شىقتى. تمد ەلدەرى تاۋەلسىزدىك العان 21 جىلدا قانداي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى؟
- وسىدان 21 جىل بۇرىن الىپ يمپەريا - كەڭەستەر وداعى قۇلادى. ونىڭ ورنىنا بىرنەشە ەكسپەريمەنت - مەملەكەتتەر پايدا بولدى. ولاردىڭ باسشىلارى العاشقى كەزەڭدەردە دامىعان مەملەكەتتەردىڭ جولىن تاڭدادى، سولاردىڭ ەكونوميكالىق مودەلىن كوشىرىپ العىسى كەلدى. بارلىعى بىردەي باتىسقا قاراپ كوز تىكتى، شىعىستان دا ۇيرەنۋ قاجەتتىگىن ەسكەرمەدى.

مىسالى، قىتايدا 1979 جىلى دەن سياوپين مەملەكەتتىك جانە ۇجىمدىق مۇددەگە نۇقسان كەلتىرمەي-اق جەكە مەنشىك سەكتورىن ەنگىزۋ يدەياسىن ۇسىندى. بۇل فورمۋلا وتە ءساتتى شىقتى. وسى سوزىمە بۇگىنگى قىتايدىڭ جەتىستىگى دالەل. قىتاي ۇلگىسىندەگى ەكسپەريمەنت بەلورۋسسيادا ءوتتى. بەلورۋستار قىتاي ءتارىزدى بايىپ كەتە المادى، بىراق ەكونوميكاسىن جوندەمدى جولعا تۇسىرە الدى. الەۋمەتتىك تۇرعىدان العاندا دا جاعدايى رەسەي جانە بىزبەن سالىستىرعاندا ءبىر ادىم ىلگەرى.

بۇلتاقتاعان قوعام، مەملەكەت قاياراتكەرلەرى قازاقشىل بولا باستادى.بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟ ءبىر اللا بىلەدى. وقىرمان نازارىنا ءورىستىلدى قازاق اقىنى ولجاستىڭ سۇحباتىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

- ولجاس اعا، تاۋەلسىزدىگىمىزگە 21 جىل بولدى. جاپونيا، مالايزيا، سينگاپۋر جانە اراب امىرلىگى وسى مەرزىم ىشىندە سۋىرىلىپ العا شىقتى. تمد ەلدەرى تاۋەلسىزدىك العان 21 جىلدا قانداي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى؟
- وسىدان 21 جىل بۇرىن الىپ يمپەريا - كەڭەستەر وداعى قۇلادى. ونىڭ ورنىنا بىرنەشە ەكسپەريمەنت - مەملەكەتتەر پايدا بولدى. ولاردىڭ باسشىلارى العاشقى كەزەڭدەردە دامىعان مەملەكەتتەردىڭ جولىن تاڭدادى، سولاردىڭ ەكونوميكالىق مودەلىن كوشىرىپ العىسى كەلدى. بارلىعى بىردەي باتىسقا قاراپ كوز تىكتى، شىعىستان دا ۇيرەنۋ قاجەتتىگىن ەسكەرمەدى.

مىسالى، قىتايدا 1979 جىلى دەن سياوپين مەملەكەتتىك جانە ۇجىمدىق مۇددەگە نۇقسان كەلتىرمەي-اق جەكە مەنشىك سەكتورىن ەنگىزۋ يدەياسىن ۇسىندى. بۇل فورمۋلا وتە ءساتتى شىقتى. وسى سوزىمە بۇگىنگى قىتايدىڭ جەتىستىگى دالەل. قىتاي ۇلگىسىندەگى ەكسپەريمەنت بەلورۋسسيادا ءوتتى. بەلورۋستار قىتاي ءتارىزدى بايىپ كەتە المادى، بىراق ەكونوميكاسىن جوندەمدى جولعا تۇسىرە الدى. الەۋمەتتىك تۇرعىدان العاندا دا جاعدايى رەسەي جانە بىزبەن سالىستىرعاندا ءبىر ادىم ىلگەرى.

مەن بۇل ءۇش مەملەكەتتى نەگە بولە-جارا ايتىپ وتىرمىن. سەبەبى بىزدەر جاقىن ارادا ەۋرازيالىق وداققا بىرىگەمىز. ءبىز وعان قانداي تاجىريبەمەن بارامىز؟ 20 جىلدىق تاريحى بار وتپەلى كەزەڭ اياقتالدى. قورىتىندى جاسايتىن كەز كەلدى. وتكەن قاتەلىكتەرىمىزدەن ساباق الىپ، ءبىز ءۇشىن ەڭ ءتيىمدى، ەڭ وڭتايلى باعىتتى تاڭداپ الاتىن كەز كەلدى.

بىزگە بۇل باعىتتا كەيبىر جايتتاردان، مىسالى، باتىستىڭ كەڭەسشىلەرىنەن العان مەنتالدى مۇرالاردان باس تارتۋعا تۋرا كەلەر. بىزگە باتىستىق ۇلگىنىڭ تەك قانا جالتىراعان باس پاراقتارى عانا ۇسىنىلدى. ول - الىپ-ساتۋ. ودان وزگە تۇك تە جوق. ءبىز الەمدىك نارىققا شيكىزاتتان وزگە تۇك تە ۇسىنا المايمىز. ەگەر باسەكەگە قابىلەتتى ءوندىرىس وشاعى بوي كوتەرۋگە نيەت ەتسە، ولاردىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا باتىستىق كەڭەسشىلەردىڭ اقىلىمەن بانكروتقا ۇشىرادى.
- بۇل باتىس تاراپىنان ادەيى ويلاستىرىلدى ما؟
- ارينە. بىزدە جامبىل فوسفور زاۋىتى بار ەدى. 1989 جىلدارى ونىڭ جىلدىق تابىسى 1 ملرد اقش دوللارى بولدى. شيكىزات قورى دا، تۇتىنۋ كەڭىستىگى دە جەتكىلىكتى ەدى. بىراق تۋرا وسىنداي كومبينات اقش-تا بولدى. قاجىگەل­ديننىڭ تۇسىندا كومبينات بانكروتقا ۇشىرادى. سول ارقىلى اقش-تىڭ ورتا ازياداعى باستى باسەكەلەسى دە كۇيرەدى. ءبىز باتىستىڭ «نارىقتىق ەكونوميكا» دەگەن تەرمينىن دۇرىس جانە باستاپقى ماعىناسىندا قابىلداي الماعانىمىزدى ەندى ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز. ەڭ باستى باسىم باعىت - ءوندىرىس ەكەنىن ەندى ۇعىنا باستادىق. جاقىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ الىپ-ساتۋ ءبىز ءۇشىن قول ەمەستىگىن ايتتى. باتىس بيرجادا ويناپ تا اقشا تابادى. مۇنداي ءبىزدىڭ حالىققا كەرەك ەمەس. ءبىز تاۋار ءوندىرۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز - جالپىعا بىردەي ەڭبەك قاۋىمداستىعىندا. قوعامدىق ساناداعى تۇبەگەيلى وزگەرىس قانا ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك دامۋىمىزدى جەدەلدەتە الادى.
- قازاقستان ءۇشىن باستى قاۋىپ نە؟
- ەڭ باستى قاۋىپ - جەمقورلىق. بىزدە اعاش وڭدەۋ سالاسى الدەقاشان ۇمىت قالسا دا جەمقورلىق اراسىنىڭ داۋىسى بۇرىش-بۇرىشتان ەستىلەدى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە دە، ۇجىمدىق دەڭگەيدە دە. بيۋدجەتتى جان-جاقتان كەسكىلەپ، ارالاپ جاتىر. التىن ۇنتاقتارى شەنەۋنىكتەردىڭ قالتاسىن عانا ەمەس، وفشورلاردا قازاققا تيەسىلى تەسىكتەردىڭ ءبارىن تولتىرىپ جاتىر.
- سىزگە ومىرىڭىزدە بىرەۋلەرگە اقشا بەرۋگە تۋرا كەلدى مە؟
- جوق. ادام بالاسىنىڭ السىزدىگى وزىندە جوق نارسەنىڭ ەسەسىن ايتەۋىر ءبىر نارسەمەن تولتىرىپ الۋعا تىرىسادى. بۇلاق باسىنان تۇنىپ اقپاسا، ودان تازالىقتى تالاپ ەتۋدىڭ قاجەتى جوق. مەن كەڭەس وداعى كەزىندە دە، قازىر دە ەشكىمگە اقشا بەرگەن ەمەسپىن. الدەبىرەۋلەردىڭ قىرسىقتىعىنان نەمەسە قاسكويلىگىنەن جولى بولماي جۇرگەندەرگە كومەكتەستىم. ءتيىستى جەرلەرگە قوڭىراۋ شالدىم. مۇنىڭ كەرى جاڭعىرىعى كومەك قولىن سوزعان ادامدارعا ءتيىپ جاتتى. ولار: «ولجاس ومارۇلى، ءسىز بەن ءبىزدىڭ تانىس ەمەس ەكەنىمىزدى ايتىڭىزشى. ءىسىمىز جۇرمەي قالدى. اقشا بەرۋ كەرەك. بىراق بىزدەن اقشا الۋعا قورقادى» دەۋگە ءماجبۇر بولدى. مەن كومەكتەسكىم كەلگەن جانداردى بيۋروكراتتار وسىنداي جاعدايعا جەتكىزدى.
- «Trangparency International» اگەنتتىگىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا ءبىز كوررۋپتسيا تامىر جايعان 176 ەلدىڭ ىشىندە 133-ورىندامىز. جاعداي ونشا ءماز ەمەس.
- بۇل - 1990 جىلداردىڭ باس كەزىندەگى جابايى كاپيتاليزم داۋىرىندەگى قۇبىلىستىڭ كەرى اسەرى. ءبىزدىڭ قوعامعا وڭاي اقشا تابۋدىڭ جولى تابىلدى. بۇرىن تىيىم سالىنىپ كەلگەن ەسىكتەر ايقارا اشىلدى: 1990 جىلدارى باندي­تيزم، ادام ءولتىرۋ بەلەڭ الدى. ەۋروپاعا ەلىكتەپ، ءولىم جازاسىن اۋىستىردىق. ال ەۋروپا زاڭى قوعامنىڭ زاڭ الدىنداعى قۇلاق كەستى مۇشەلەرىن جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدار بويى تاربيەلەدى، ال ءبىز ءبىر-اق كۇندە مەملەكەت ادام ولتىرگەندەردى قاتاڭ جازالامايدى دەپ مالىمدەدىك. بۇل اسىعىس شەشىم بولدى. ادام ءومىرى ءبىر-اق كۇندە قۇنسىزدانىپ شىعا كەلدى. اقش-تا ءولىم جازاسى ءالى كۇنگە دەيىن كۇشىندە. اقش ءولىم جازاسىنىڭ كۇشىن جويۋ تۋرالى شەشىم رومانتيكا ەكەنىن، ليبەراليستەردىڭ تۇجىرىمى ەكەنىن تۇسىنەدى. ءاربىر ءومىردىڭ ءوز باعاسى بار، ادام - قوعامنىڭ باستى بايلىعى. ءاربىر ادامنىڭ ءومىرى قانىشەرگە قاراعاندا الدەقايدا باعالى.
- مۇمكىن، بىزگە دە قىتاي ءتارىزدى جەمقورلارعا دا ءولىم جازاسىن كەسۋگە نەمەسە گرۋزيا ءتارىزدى ەلدەن الاستاپ جىبەرۋگە تۋرا كەلەتىن شىعار...
- ءبىز جولايرىقتا تۇرمىز. ءبىزدىڭ وركەنيەت كوشىنە قوسىلار-قوسىلماۋىمىز بۇگىن قابىلدانار شەشىمدەرىمىزگە بايلانىستى. ءبىز قاتاڭ باقىلاۋمەن دە، قاتاڭ زاڭمەن دە، ءتىپتى تاعىلىم-تاربيەمەن دە العا جىلجۋىمىز كەرەك. مەن اڭگىمەمىزدىڭ باس جاعىندا جاپونيا تۋرالى ايتتىم. العاش جاپونياعا بارعان ساپارىم ءالى ەستەن كەتپەيدى. ءبىزدىڭ ەلدە سول كەزدە اسا قىمبات بولىپ سانالاتىن فوتواپپارات ساتىپ الدىم. جاپونيادا 28 جىل جۇمىس ىستەگەن كسرو ەلشىلىگىنىڭ وكىلى بىزبەن بىرگە ءجۇردى. ساتىپ العان فوتواپپاراتىمدى كولىكتە قالدىرىپ كەتۋگە جۇرەكسىنىپ، كولىكتى عانا ەمەس، تەرەزەسىن دە قىمتاپ كەتۋدى ەسكەرتتىم.

قاسىمدا ەرىپ جۇرگەن سەرىگىمنىڭ «قاجەتى جوق» دەگەن سوزىنە سەنە قويمادىم. كولىكتىڭ تەرەزەسى دا، ەسىگى دە سول كۇيى اشىق قالدى. دۇكەن ارالاپ قايتىپ كەلسەك، ءبارى ورنىندا. بىزگە جول كورسەتىپ جۇرگەن وكىل: «كولىكتىڭ ەسىگىن جاۋىپ، تەرەزەسىن قىمتاپ قويساق، جان-جاعىمىزداعىلار «بۇلار جاپونياعا سەنبەيدى ەكەن» دەپ ويلاپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. مۇندا بۋسيدو قۇرمەتىنە اتالعان دۆورياندىق كودەكس جالپى ۇلتتىق كودەكسكە اينالىپ كەتكەن. ولاردا ەڭبەگى سىڭبەگەن دۇنيەگە قول سۇعۋ - ارىڭنان اتتاپ كەتۋمەن بىردەي. ەكونوميكاسىنىڭ وركەندەۋىنە وسى ۇستانىم اسەر ەتتى، - دەدى.
- ال بىزدە جاعداي باسقاشا. بىزدەگى كوررۋپتسيا ەۋرازيالىق سيپات قانا ەمەس، ەۋرازيالىق-قازاقى مەنتاليتەتپەن بۇركەنە باستادى.
- ارينە. جوعارىدا رەيتينگتەگى ەنشىمىز مەملەكەت ءۇشىن دە، ەلباسىمىزدىڭ بەدەلى ءۇشىن دە جاقسى ەمەس. سوندىقتان بىزگە ار-وجدان رەيتينگىمەن جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. الماتى مەن استانا قالالارىندا، وبلىس ورتالىقتارىندا، ۇلكەندى-كىشىلى قالالاردا، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن ۇلتتىق كومپانيالاردا، جشس-دا جەمقورلىق دەڭگەيىنە رەيتينگىن دايىنداپ، ونىڭ قورىتىندىسىن كوپكە جاريالايىق. سوندا بىزدە جەمقورلىقتىڭ دەڭگەيىن عالامدىق دەڭگەيدە ەمەس، ءوز ىشىمىزدە ءبىر-بىرىمەن سالىستىرۋ مۇمكىندىگى پايدا بولادى. ءاربىر اكىمنىڭ، ءاربىر ءمينيستردىڭ، ءاربىر باسشىنىڭ كابينەتىندە بۇل ءتىزىم سوڭعى دەرەكتەرمەن جاڭارتىلىپ تۇرۋى ءتيىس. بۇل سىرت كوزگە «جەمقورلىقتان تازا مەملەكەت - تازا ايماق» رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى چەمپيوناتتار ليگاسىنداعى ماتچپەن بىردەي بولار ەدى. ءاربىر جىل سوڭىنداعى كورسەتكىشتى حالىقارالىق دەڭگەيمەن سالىستىرىپ قارار بولساق، ءبىز «جالا جاپتى» دەپ ەشكىمگە وكپەلەي المايمىز.
- ەكسپو - قازاقستاننىڭ كەزەكتى جەڭىسى. ءسىز ونى استانادا وتكىزۋ يدەياسىنا قالاي قارايسىز؟ جوباعا قاتىستى سكەپتيكالىق كوزقاراستارعا قارسى ايتار ءۋاجىڭىز بار ما؟
- سوندا ءبىز «ۇرلانادى» دەپ ەشتەڭەمەن اينالىسپاي، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا بەرەمىز بە؟ پەتەربۋرگ سالىنعان كەزدە دە قازىناعا قول سالعاندار بولدى. سامارقاندتىڭ، استانانىڭ قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتقان كەزدە دە ايتىلدى مۇنداي پىكىرلەر. تاريحتا پەتەربۋرگ، سامارقاند پەن استانا قالادى. ەگەر سكەپتيكالىق كوزقاراستىڭ جەتەگىندە جۇرە بەرسەك، ءومىر وزگەرمەيدى. ءومىردى وزگەرتۋ - ءوز قولىمىزدا. ەكسپو - ءبىزدىڭ عالامدىق دەڭگەيدەگى جەڭىسىمىز. ءبىر عانا جاسىل ەنەرگەتيكا جوباسى ادامزات ءۇشىن جاڭا الەمنىڭ ەسىگىن جانە جاڭا مۇمكىندىكتەرگە جول اشادى. عالامدىق دەڭگەيدەگى جوبانىڭ قازاقستاندا جۇزەگە اسۋى ازاماتتارىمىزدىڭ تۇرمىس دەڭگەيىن كوتەرۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى، كوپتەگەن جۇمىس ورىندارى اشىلادى.

بۇلاردان وزگە جاسىل ەنەرگەتيكانىڭ مۇمكىندىگى مول. قازاقستان وسى يدەياسىن عالامتور مىنبەرىنەن «كومىر، مۇناي، ۋران جاقىن بولاشاقتا ەنەرگەتيكا كوزى بولماۋى ءتيىس، جەل جانە كۇن ەنەرگياسى وعان بالاما بولا الادى» دەگەن ادامزاتقا ورتاق وي ايتتى. جاس مەملەكەتتىڭ باتىل ۇسىنىسى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ويىنان شىقتى. قولدادى. جاقىندا كارنەگي ينستيتۋتى 18 تەرراۆاتت ەلەكتر ەنەرگياسى جاعىلاتىنىن ەسەپتەپ شىعاردى. ال جەل ەنەرگياسى ودان ميلليون ەسە كوپ. ءبىز مۇنداي جاعدايدا ءاربىر ەنەرگيا كوزىن عىلىمي مۇمكىندىكتەرگە جۇمسايمىز. قازىر جەل ترۋبالارىن بيىك ەتىپ كوتەرۋ قولعا الىندى.

قانشالىقتى بيىك بولسا، ەنەرگيا كوزدەرى دە سونشالىقتى كوپ. جەردەن بيىكتەگەن سايىن جەلدىڭ جىلدامدىعى سەكۋندىنا 200 مەترگە جەتەدى. جەل ەنەرگياسى بىزگە كومىر مەن مۇنايدى بولاشاقتىڭ ۇلەسىنە قالدىرۋعا جول اشادى. مەن گەولوگ رەتىندە ايتارىم، جەل - ءبىز مۇمكىندىگىن پايدالانا قويماعان ورگانيكالىق قازبا بايلىعىمىز. مەندەلەەۆ تە كەزىندە «كومىردى جاعۋ - اقشا اسسيگناتسياسىن وتقا ورتەۋمەن بىردەي» دەپ كەتكەن.
- ءبىز ەكسپو كورمەسىنە نە قويامىز؟
- مەنىڭ ويىما 2002 جىلعى ءبىر كەزدەسۋ ورالىپ وتىر. وسىدان 10 جىل بۇرىن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ وبلىس اكىمدەرىنە «نەگىزگى جۇمىستارىمەن اينالىسپاي وتىرسىڭدار، اۋىلعا ەنەرگيا كوزدەرى جەتپەيدى، اۋىلدى تازا سۋمەن قامتاماسىز ەتە الماي وتىرسىڭدار» دەدى. سول كەزدە ەل حالقىنىڭ 47 پايىزى اۋىلدا تۇردى. ال ەنەرگەتيكانىڭ 10 پايىزى عانا اۋىلدىڭ ۇلەسىندە بولىپ شىقتى. پرەزيدەنت سول كەزدە اكىمدەرگە قاراتا «ەلەكتر جارىعىنىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن اۋىلدار بار. حالقىمىزدىڭ قاي عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن بىلەسىڭدەر مە؟» دەدى سول كەزدە. ال اكىمدەر بولسا: «جەرىمىز ۇلكەن. ەلدى مەكەندەر ءبىر-بىرىمەن تىعىز ورنالاسپاعان. ولاردىڭ ارقايسىسىندا ەنەرگيا كوزدەرىن تاسىمالدايتىن باعاندار ورناتۋ ءتيىمسىز» دەپ اقتالدى. ەلباسى سول كەزدە «ەۋروپادا جەل ديىرمەندەرى تۇر. ءبىز سونى نەگە پايدالانبايمىز؟» دەگەن وي ايتتى.

سول جىلى عىلىم قورى ءۇشىن ارنايى گرانت ءبولۋ ماسەلەسى قاراستىرىلدى. ەل كولەمىندە جەل ديىرمەنىن قۇرۋ تۋرالى ءسوز بولدى. ءبىزدىڭ كەڭ دالامىزدى ءوبىپ قانا وتكەنداي اسەر بەرەتىن جەلدىڭ مۇمكىندىگى بارلىق ەلەكترو-گيدرو ستانسالارىندا ءوندىرىلىپ جاتقان ەنەرگيا كوزدەرىنەن 30-40 ەسە كوپ قۋات كوزىن شىعارادى ەكەن. مىسالى، كوكشەتاۋ قالاسىنداعى ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى گرانت نەگىزىندە سالماعى 95 كەلى، وزىندىك قۇنى 2,5 مىڭ اقش دوللارىنا باعالانعان جەلەنەرگەتيكاسى قۇرىلعىسىن دايىنداپ شىقتى.

ونىڭ پايدالانۋ مەرزىمى - 25 جىل. ونىڭ مۇمكىندىگى باس-اياعى 300-500 ادامنان تۇراتىن شاعىن اۋىلدى قۋات كوزىمەن قامتاماسىز ەتە الادى. ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەرىمىز جاڭا قوندىرعىنى ىسكە اسىرۋعا 20-25 مىڭ اقش دوللارىن تاۋىپ بەرە المادى. ەگەر تەرەڭنەن ويلانساق ەكسپو كورمەسىنە كوپتىڭ نازارىنا ۇسىناتىن جوبالار بىزدە جەتكىلىكتى.
- 2012 جىلدىڭ جىل وقيعاسىنا اينالعان باستى جاڭالىعى نە؟
- 2012 جىل تاريح قويناۋىنا ەنىپ كەتتى. باستى وقيعاعا اينالعان جاڭالىق، وتكەن جىلى 28 قاراشادا اقوردادا ءوتتى. ەلباسى اكىمدەرگە «لاۋازىمدارىنا كىرىسپەستەن بۇرىن قانداي ۋادە بەردىڭدەر، سونى ورىندايتىن كەز كەلدى» دەگەن تالاپتى اشىق ايتتى. ەلباسىنىڭ تالاپ ەتىپ وتىرعانى اكىمدەردىڭ جەكە شارۋاسى ەمەس، پرەزيدەنت پەن ۇكىمەتتىڭ باعدارلاماسى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ مۇنشالىقتى قاتتى رەنجىگەنىن كوپتەن بەرى كورگەن جوق ەدىم. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى سەرىك بىلالوۆكە «اۋىزسۋ» باعدارلاماسى بويىنشا كوپتەگەن قاتەلىكتەرگە جول بەرگەنى ءۇشىن سوگىس بەردى. پرەزيدەنت وسى جيىندا كوپ ويلار ايتتى.

«تەك ءوزىنىڭ ماماندىعىن جەتىك مەڭگەرگەندەر عانا مانساپ باسپالداعىنا كوتەرىلەدى» دەدى. ءبىرىنشى باسشىلاردى مانساپتىق باسپالداققا تامىر-تانىستارىنىڭ نەمەسە وزىنە اسا قولايلى ادامدارعا «بيلەت ساتىپ الۋعا» جول بەرمەۋگە شاقىردى. بىزدە قاتارداعى سولدات بولماي جاتىپ، گەنەرال بولىپ كەتكەندەر كوپ. ولارعا سەنىم ءبىلدىرۋدىڭ نەگە اپارىپ سوققانىن بىلەمىز. وبلىستار، اۋداندار وسىنداي كەزدەيسوق ادامداردىڭ بىلىكسىزدىگىنەن تالاي قيىندىقتارمەن بەتپە-بەت قالدى. بۇل ءۇردىس بۇگىن دە جالعاسىپ جاتىر. بىزدە ورىنتاعىنا «باۋىر باسىپ قالعان جانە وزىنە قولايلى ورىن تاپپاعانشا جىلى ورنىن سۋىتىپ العىسى كەلمەيتىن باسشىلار كوپ. جوعارعى جاقتا ولاردى اشىقتان-اشىق قولدايتىندار دا جەتەرلىك.
- ولجاس اعا، قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەس سالماعى 65 پايىزدان استى. ال وزگە ۇلت وكىلدەرى اراسىندا بولاشاعىن قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىنان ءبولىپ-جارا قاراي المايتىنداردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەلە جاتىر. بۇعان قالاي قارايسىز؟
- قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە. سەبەبى ءبىز، قازاق ۇلتى، تۇڭعىش رەت 65 پايىزدىق كورسەتكىشتەن استىق. بۇل مەنى قۋانتادى. بۇل - ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جەڭىسى. بىراق وزگە ۇلتتاردىڭ ەلدەن ءبىر كۇندە كوشىپ كەتۋىنە جول بەرۋگە بولمايدى. ولار قازاق ءتىلىن بىلمەسە دە اتا زاڭى مەملەكەتتىك جانە رەسمي ءتىل - قازاق جانە ورىس تىلدەرىمەن بەكىتىلگەن ەلدە تۇرادى. جاقىندا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن كەزدەستىم. ەلباسىمەن اڭگىمەدەن ۇققا­نىم - الداعى ۋاقىتتا وسى ماسەلەگە نازار اۋدارىلادى. ءبىز ەلىمىزدى تۇرىپ جاتقان بارلىق ۇلتتىڭ بالالارىنا، ۇلتىنا، ءدىنى مەن تىلىنە قاراماي، بولاشاققا دەگەن ۇمىتىنە جول اشۋعا ءتيىسپىز.
- ولجاس اعا، ەلباسىمىز حالىققا جولداۋىندا «قازاق ءتىلى جاپپاي قولدانىس تىلىنە اينالىپ، شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كوتەرىلگەندە، ءبىز ەلىمىزدى قازاق مەملەكەتى دەپ اتايتىن بولامىز» دەدى. ال جەلتوقسان ايىنىڭ باس كەزىندە «ەندى ءبىراز جىلدا قازاقستاندا تۇراتىن بارلىق ۇلتتار قازاق ۇلتىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ، قازاقستاندىق ۇلتقا اينالادى» دەدى. قازاقستاندىق ۇلت تاقىرىبى ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن ءالى دە وزەكتى مە؟
- مەن 70 جاسقا تولعان مەرەيتويىمدا «قازاعىم امان بولسا، ءتىل دە ساقتالادى، مەملەكەتتىلىك تە ساقتالادى » دەگەن بولاتىمىن. قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى جاعدايىن 1990 جىلدارمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. العا ىلگەرىلەۋ مەنى قۋان­تادى. الداعى ونجىلدىقتاردا قازاقستاندى ەلىم، جەرىم دەپ تانيتىن بارلىق ۇلتتار قازاق ۇلتى جانە قازاق ءتىلى توڭىرەگىنە توپتاسادى. وعان دەيىن اسىعىستىققا جول بەرۋگە بولمايدى.
- ورىس ادەبيەتىندە جاڭادان تانىلىپ كەلە جاتقان تۇلعالار بار ما؟
- مەنىڭ ويىمنان شىعاتىن تۇلعالار جاس ەمەس. ەڭ جاستارىنىڭ ءوزى زەينەت جاسىنا جاقىنداپ قالدى. ال جاستارىنان بولە-جارا ايتاتىنداي جارىق جۇلدىزدى كەزدەستىرگەن جوقپىن. تۇلعانى ەلگە تانىستىراتىن - ونىڭ كىتابى. كىتاپ دۇكەندەرى - وقىرمان مەن جازۋشى اراسىنداعى التىن كوپىر. قازىر كىتاپ دۇكەندەرى ادەمى، جىلتىراعان دۇنيەلەرگە تولىپ كەتتى. مەن مۇنداي كورىنىستى افريكادا، ءۇندىستاندا كوپ بايقايتىنمىن.

مەنىڭ ول جاقتا كەزدەستىرگەن كىتاپتارىم ادەبيەتتىڭ ارزانقولدىعىن ادەمى سۋرەتپەن بۇركەمەلەگىسى كەلەتىندەي، وقىرمانعا ەمەس، كورەرمەنگە عانا ارنالعانداي اسەر قالدىراتىن. مۇنداي الاباجاق-جالتىر كىتاپتار بىزدە دە كوبەيىپ كەتتى. ولار ناعىز ادەبيەتتى ىعىستىرۋعا تىرىسىپ باعۋدا. ولاردىڭ اۆتورلارى جەكەلەگەن تۇلعالار ەمەس، توپتىق ۇجىمدار، ءتىپتى بريگادا دەسە دە بولادى. بۇل كىتاپتىڭ تراگەدياسى - ادەبيەتتىڭ تراگەدياسى.

ءبىزدىڭ كەزىمىزدە وقىلاتىن ادەبيەت مۇنداي جالتىراقتان ادا ەدى. سوندا دا وقىرمانىنا جەتۋگە جول تاباتىن. وقىرمان ونىڭ ادەمى مۇقاباسىنا ەمەس، ىشىندەگىسىنە نازار اۋداراتىن. سىرتى التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن قاپتالعان كىتاپتار كەيبىرەۋلەر ءۇشىن كادەسىيعا، كەيبىرەۋلەر ءۇشىن سىرتىن بۇلداپ، اقشا تاباتىن تابىس كوزىنە اينالدى.
مەملەكەت ادەبيەتكە قولداۋ كورسەتپەسە، ادەبيەت ءومىر سۇرە المايدى. ءبىز بۇل تۇرعىدا باتىسقا كوبىرەك ەلىكتەپ كەتتىك. ادەبيەتتى، اسىرەسە، قازاق ادەبيەتىن جەلدىڭ وتىندە جالعىز قالدىرۋعا بولمايدى. بۇل ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىنە عانا ەمەس، الەمدىك ادەبيەتتىڭ اعزاسىنا كەرى اسەر ەتەدى. قازىر ويلى كلاسسيكا ەمەس، ايعاي-شۋعا نەگىزدەلگەن، ءولتىرۋدى، ادامدى زورلاۋدىڭ، ادامنىڭ جۇيكەسىنە كەرى اسەر ەتەتىن كىتاپتاردىڭ اتى وزىپ تۇر. ءبىز وسىدان 21 جىل بۇرىن مىقتى ادەبيەتى جانە وزىق ويلى وقىرمانى بار ەل ەدىك. قازىر كورەرمەنى جانە تىڭداۋشىلارى عانا بار ەلگە اينالدىق. ادەبيەت ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن سوڭعى پلانعا اينالىپ كەلە جاتىر.
- قازىر ادەبيەتتىڭ عانا ەمەس، جالپى، قوعامنىڭ ءدۇر ەتىپ كوتەرىلۋى ءۇشىن توقىراۋ كەرەك دەگەن پىكىرلەر ايتىلا باستادى.
- حالىق سول توقىراۋدان، قالىڭ ۇيقىدان ءدۇر ەتىپ ويانۋى كەرەك. ستالين ءداۋىرى - 1937 - 1953 جىلداردىڭ جىلىمىعىنان سوڭ، 1960-1970 جىلدارى ادەبيەتتە، كينو الەمىندە، ساۋلەت ونەرىندە كەرەمەت مىقتى دۇنيەلەر كەلدى. بۇل قوعامدىق سانانىڭ قايتا جاڭعىرۋى ەدى. 1980 - 1990 جىلدارى - رەۆوليۋتسيالار كەزەڭىندە ادەبيەتتە دە، كينودا دا تىنىشتىق ورنادى، 1990-2000 جىلدار دا ادەبيەتكە جاڭالىق الىپ كەلمەدى.
- ولجاس اعا، ءسىز 40 جىل بويى، 1960 جىلدار مەن 2000 جىلدار اراسىندا قازاقتىڭ رۋحىن كوتەردىڭىز. سول كەزدە ءسىزدىڭ ورىس تىلىندە جازاتىن قازاق اقىنى ەكەنىڭىزگە ەشكىم نازار اۋدارمادى. ءسىز ءۇشىن ماقتاناتىن قازاقتار كوپ ەدى. ال بۇگىن جاعداي نەگە وزگەرىپ كەتتى؟
- مەن بۇل ساۋالعا جاۋاپتى 1960 جىلدارى «رەبياتا، سۋديتە پو منە و كازاحاح» دەگەن ولەڭىم ارقىلى جاۋاپ بەرگەنمىن.
- 16 جەلتوقسان - كەيىنگى بۋىن ءۇشىن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى. كەيىنگى تولقىندا مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىن ناق وسى كۇنمەن سالىستىرا قارايتىن بۋىن ءوسىپ كەلەدى. تاۋەلسىزدىك مەيرامى ءسىز ءۇشىن ەلىمىزدىڭ باس مەرەكەسى مە، الدە مەملەكەتىمىزدىڭ باي تاريحىنىڭ جالعاسى ما؟
- ءبىز وتكەن اپتادا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 21 جىلدىعىن اتاپ وتتىك. بۇل - ۇلكەن مەرەكە. ءبىز ازعانا ۋاقىت ىشىندە تاۋەلسىز ەل رەتىندە قالىپتاستىق. ءوزىمىزدى تانىتتىق. جەلتوقسان - جىلدىڭ اياعى. ادامدى وتكەنىنە مويىن بۇرعىزىپ، ويلاندىراتىن ۋاقىت. مەنى سوڭعى كەزدەرى قازاقتىڭ سوڭعى جارتى عاسىرداعى تاريحىنا ەلەۋلى وزگەرىستەر الىپ كەلگەن وقيعالار نەگە جەلتوقسان ايىندا عانا ءوتتى ەكەن دەگەن سۇراقتار ءجيى مازالاپ ءجۇر. سوڭعى عاسىر ىشىندە ايتۋلى تاريحي وقيعالار وسى جەلتوقسان ايىنىڭ 14-17 جەلتوقساندارىنا تۋرا كەلىپتى. مەن ءوزىم كۋا بولعان جايتتاردى عانا ايتىپ وتىرمىن.

وسىدان 50 جىل بۇرىن، 1962 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا كرەملدە، سەزدەر سارايىندا قازاق مادەنيەتىنىڭ كۇندەرىن حالىقتار دوستىعى تۋرالى ولەڭىممەن اشتىم. قازاق مادەنيەتىنىڭ شوق جۇلدىزدارى سول كەزدەگى جاپ-جاس ەرمەك سەركەباەۆ، بيبىگۇل تولەگەنوۆالار ماسكەۋگە كەلدى. سالتاناتتى جيىن اشىلار كەزدە كرەمل سارايىنىڭ وڭ قاناتىندا ن.حرۋششەۆتى قورشاعان توپ كورىندى. سول قاناتتا سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىمىز دىنمۇحامەد قوناەۆ ول توپقا قوسىلماي، جالعىز وتىردى. مەن ءۇزىلىس كەزىندە ەلىمىزدىڭ سول كەزدەگى مادەنيەت مينيسترىنەن قوناەۆتىڭ نەگە جالعىز وتىرعاندىعىن سۇرادىم. ولار ديمەكەڭنىڭ ءالى پرەزيديۋمنىڭ، ساياسي بيۋرو مۇشەسى ەمەس ەكەنىن ايتتى. ەرتەسىنە قوناەۆتىڭ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى ءبىرىنشى حاتشىلىعىنان الىنعانىن ەستىدىك. بۇل 1962 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانى بولاتىن.

ارادا 24 جىل وتكەندە 1986 جىلى 16 جەلتوقسان كۇنى ديمەكەڭ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى ءبىرىنشى حاتشىسىنان بوساتىلدى. بۇل جولى ماسكەۋدە ەمەس، ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن الماتىسىندا جالعىز قالدى. سول كۇنى كەشكە جەلتوقسان وقيعاسى باستالدى. تاعى مىنا دەرەككە نازار اۋدارىڭىز. 1991 جىلى 16 جەلتوقسان كۇنى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى اكتىسىنە قول قويىلدى. ءبىز بۇل داتانى تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى رەتىندە اتاپ وتتىك. كەيىنگى تولقىن وكىلدەرى اراسىندا 16 جەلتوقساننىڭ قانداي كۇن ەكەنىن، ءبىز ونى قانداي وقيعا ءۇشىن ەسكە الۋىمىز قاجەت ەكەنىن بىلمەيتىن جاستار ءوسىپ كەلەدى.

16 جەلتوقسان - تاۋەلسىزدىك تۋرالى اكتىگە قول قويعان كۇن بە، الدە جەلتوقسان وقيعاسى باستالعان كۇن دەپ ەسكە تۇسىرەمىز بە؟ سوڭعى جارتى عاسىردىڭ ىشىندە ءبىر عانا 16 جەلتوقسان بىزگە قانشالىقتى سالماقتى وقيعالارىمەن ەستە قالدى. ول سول كەزدىڭ كۋاگەرلەرىنىڭ ساناسىندا ءالى جاڭعىرىعىپ تۇر. جىلدار جىلجىعان سايىن ۋاقىت، جاڭا تولقىننىڭ رەستاۆراتورلارى بۇل كۇنگە ءوز قولتاڭباسىن قالدىرادى. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن كۇنىمىز جوعارىدا ءبىز ايتىپ وتكەن كولەڭكەلى ساتتەردەن ارىلۋ ءۇشىن، بۇل كۇن بارىنشا جارقىراپ كورىنۋ ءۇشىن بىزگە ءالى كوپ جۇمىس ىستەۋى كەرەك.
- رەسەيدە ورىس زيالىلارى «ورىس ءتىلىنىڭ وزەگىنە قۇرت تۇسە باستادى. ورىس ءتىلى وزگە تىلدەردىڭ قىسپاعىندا قالىپ، شۇبارلانا باستادى» دەپ الاڭداي باستادى. بەلورۋستار: «انا ءتىلىمىز ورىس تىلىمەن شۇبارلانا باستادى» دەيدى. ال بىزدە «شالاكازاحسكي يازىك» دەگەن تۇسىنىك پايدا بولا باستادى. بۇل عالامدانۋدىڭ بەلگىلەرى مە؟
- بۇل سىرت قاراعاندا ءتىلدى بايىتادى. بىراق ءبىز بۇل ماسەلەگە شىعارماشىلىق تۇرعىدا دايىن ەمەسپىز. ءبىز كەيبىر جاعدايلاردا وقىرمانداردى شاتاستىرىپ الاتىن جاعدايعا جەتتىك. مۇنداي قويىرتپاق ءتىلدىڭ اۆتورلارى ءوزى قولدانعان تەرميندى قاي جەردەن جانە قاي ەلدەن العانىن بىلمەيدى. بۇل جاعدايدى ءبىز عانا ەمەس، رەسەي دە باستان كەشىپ جاتىر. ءتىلدى بايىتامىز دەسەك، ونىڭ ەڭسەسىن تۇسىرمەۋدى ويلايىق. جاڭا تەرميندەردى قولدانباستان بۇرىن ونىڭ بۇرىن قولدانىستا بولىپ كەلگەن ماعىناسىن ەستەن شىعارمايىق.

بۇل ماسەلە جۋرناليستەردىڭ نەمەسە جازۋشىلاردىڭ ەمەس، مەملەكەتتىڭ باقىلاۋىندا تۇرۋى ءتيىس. مەن تسەنزۋرانىڭ مۇنداي كوركەم - ادەبي ءتۇرىن قولدايمىن.
- ولجاس اعا، ءسىز تۋرالى سوڭعى كەزدەرى «الەمنىڭ ادامى» دەگەن سوزدەر ايتىلا باستادى. ءسىز دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن ارالاپ شىقتىڭىز. سىزگە الەمنىڭ قانداي قالاسى، قانداي نۇكتەسى جاقىن؟
- مەن الماتىدا تۋىپ-ءوستىم. بالا كۇنىمدە بولمەمنىڭ تەرەزەسىنەن تاۋ سىعالاپ قاراپ تۇراتىن. بۇل كورىنىس ماعان سونشالىقتى جاقىن جانە سۇلۋ. مەن ءوزىم كورگەن، ارالاعان قالالاردىڭ بىردە-بىرىنەن مۇنشالىقتى تابيعاتتىڭ ءوزى ءۇيىپ-توگىپ بەرگەن سۇلۋلىقتى جانە ادەمىلىكتى كورگەن ەمەسپىن.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان
گۇلبارشىن ايتجانباي