بالكىم، قىتاي توراعاسىنىڭ جاقىن كۇندەرى قازاقستانعا كەلەتىندىگى اسەر ەتتى مە، جوق الدە ۆيزا ماسەلەسىنىڭ وڭايلايتىنىنىڭ ىقپالى بولدى ما، ايتەۋىر سوڭعى كەزدە قىتاي تاقىرىبى قايتادان اقپارات قۇرالدارىنىڭ نازارىن اۋدارىپ اكەتتى. 

قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ۆيزا  الىنبايدى

وتكەن اپتادا الماتىدا «ۇلتتىق ءباسپاسوز كلۋبىندا» ءباسپاسوز-ءماسليحاتىن وتكىزگەن ءبىر توپ ۇلت بەلسەندىلەرى قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا ۆيزاسىز قارىم-قاتىناستىڭ ورناۋىنا تۇبەگەيلى قارسىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، بۇعان بيلىكتىڭ نازارىن اۋدارۋعا تىرىسقان ەدى. بەلسەندى توپ قىركۇيەكتىڭ باسىندا رۇقسات ەتىلگەن شەرۋ ۇيىمداستىرماق نيەتتەرىن دە جاسىرمادى جانە اكىمشىلىككە بۇل جونىندە ۇسىنىس تا جىبەردى. 

كوپ ۇزاماي سىرتقى ىستەر ۆيتسە-ءمينيسترى قايرات سارىباي قىتاي مەن قازاقستان اراسىندا ۆيزاسىز قارىم-قاتىناس تۋرالى اڭگىمەنىڭ ايتىلماعاندىعىن ايتىپ، رەسمي مالىمدەمە جاسادى:

بالكىم، قىتاي توراعاسىنىڭ جاقىن كۇندەرى قازاقستانعا كەلەتىندىگى اسەر ەتتى مە، جوق الدە ۆيزا ماسەلەسىنىڭ وڭايلايتىنىنىڭ ىقپالى بولدى ما، ايتەۋىر سوڭعى كەزدە قىتاي تاقىرىبى قايتادان اقپارات قۇرالدارىنىڭ نازارىن اۋدارىپ اكەتتى. 

قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ۆيزا  الىنبايدى

وتكەن اپتادا الماتىدا «ۇلتتىق ءباسپاسوز كلۋبىندا» ءباسپاسوز-ءماسليحاتىن وتكىزگەن ءبىر توپ ۇلت بەلسەندىلەرى قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا ۆيزاسىز قارىم-قاتىناستىڭ ورناۋىنا تۇبەگەيلى قارسىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، بۇعان بيلىكتىڭ نازارىن اۋدارۋعا تىرىسقان ەدى. بەلسەندى توپ قىركۇيەكتىڭ باسىندا رۇقسات ەتىلگەن شەرۋ ۇيىمداستىرماق نيەتتەرىن دە جاسىرمادى جانە اكىمشىلىككە بۇل جونىندە ۇسىنىس تا جىبەردى. 

كوپ ۇزاماي سىرتقى ىستەر ۆيتسە-ءمينيسترى قايرات سارىباي قىتاي مەن قازاقستان اراسىندا ۆيزاسىز قارىم-قاتىناس تۋرالى اڭگىمەنىڭ ايتىلماعاندىعىن ايتىپ، رەسمي مالىمدەمە جاسادى:

– ۆيزا بەرۋ رەجيمىن وڭتايلاندىرۋ تەك قانا بىرجاقتى ءۇردىس ەمەس، بۇل ەكىجاقتى ءۇردىس. مەنىڭ پايىمدا­ۋىمشا، قازىر قىتاي ازاماتتارى ءۇشىن قازاقستان ۆيزاسىن الۋ وڭتايلى تۇردە شەشىلگەن. ال كەرىسىنشە، قازاق ازاماتتارىنىڭ قىتايعا بارۋ ءۇشىن ۆيزا الۋداعى قيىنشىلىقتارى بۇل وڭتايلاندىرۋدى ارعى جاقتان ءبىزدىڭ ازاماتتارعا قارسى جاسالعان ءۇردىس رەتىندە قاراستىرۋىمىز قاجەت. سوندىقتان بۇل ماسەلە، ارينە، مامىلەگە كەلۋ رەتىندە، كەلىسسوزدەر ارقىلى عانا شەشىمىن تابادى، – دەگەن ارنايى وتكىزىلگەن بريفينگتە. ەستەرىڭىزدە بولسا، قىتاي ازاماتتارىنىڭ قازاقستانعا ۆيزاسىز كەلۋى تۋرالى اڭگىمەنى قازاقستان يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار مينيسترلىگى تۋريزم يندۋسترياسى كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى مۇحيت سايماساەۆ ءمالىم ەتكەن بولاتىن. ول قازاقستان مەن قىتاي ۇكىمەتى اراسىندا ۆيزاسىز توپتىق تۋريستىك ساپار جاساۋعا رۇقسات بەرۋ تۋرالى كەلىسىم جاساسىپ جاتىر دەگەن حابار تاراتقان.«EXPO-2017» كەزىندە قازاقستانعا 5 ميلليون قىتاي ازاماتى كەلەدى»، – دەدى مۇحيت سايماساەۆ، – «ۆيزاسىز تۋريزم جايلى كەلىسىمنىڭ ماقساتى – ەكى ەلدىڭ تۋريزم سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعىن ارتتىرۋ جانە قازاقستانعا كەلەتىن تۋريستەر سانىن كوبەيتۋ». ءدال وسى مالىمدەمە ۇلت بەلسەندىلەرىنىڭ جوعارىداعىداي قادام جاساۋىنا تۇرتكى بولعان. الايدا رەسمي شەنەۋنىكتىڭ مالىمدەمەسىنە سۇيەنسەك، قىتاي ازاماتتارى ءۇشىن وڭتايلانعان ۆيزا ماسەلەسى قازاق ازاماتتارى ءۇشىن كوپ كەدەرگىلەر تۋدىرىپ كەلەدى ەكەن. قىتاي ازاماتتارىنان گورى، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە قازاق ازاماتتارى كوبىرەك شاعىم تۇسىرەتىن كورىنەدى. دەمەك، قىتايدان كەلەتىن تۋريستەرگە ارنالعان توپتىق ۆيزانى وڭتايلاندىرۋدىڭ نەمەسە مۇلدەم الىپ تاستاۋدىڭ قاجەتتىگى ازىرگە بايقالمايدى. سىرتقى ىستەر ۆيتسە-ءمينيسترى قايرات سارىباي قازاقستاننىڭ 52 مەملەكەتپەن ۆيزاسىز ءتارتىپ ورناتقانىن ايتادى. ال قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى ۆيزا ءتارتىبىن وزگەرتۋگە قازاقستاندىقتاردىڭ 65 پايىزى قارسى دەگەن مالىمدەمە تاراتتى www.kapital.kz سايتى. سۇرالعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەگەر ۆيزا ءتارتىبى وزگەرەتىن بولسا، قىتايلىقتار قازاقستاندى جاۋ­لاپ الادى دەگەن پىكىردە. ولاردىڭ 25 پايىزى قازاقستانعا قاپتاعان قىتايلاردى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن ويدا بولسا، تەك 6 پايىزى عانا بۇدان ەشقانداي قاۋىپ كورىپ تۇرماعانىن ايتقان. ساۋالناماعا 2024 ادام قاتىسقان. 

قازاقستاندا قانشا قىتاي بار؟

قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ قوعامدىق پىكىر وزەگىنە اينالعانىنا ون بەس جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. اسىرەسە، سوڭعى جىلدارى قىتايعا جالعا جەر بەرىلۋى، قىتايدان الىنعان قارىزدار جايلى اقپاراتتاردىڭ بارلىعى قازاق اقپاراتىندا شۋ بولعان ەدى. رەسمي قازاق بيلىگى بۇل اقپاراتتاردىڭ بارلىعىن جوققا شىعارۋمەن عانا كەلەدى. بىراق سوعان قاراماستان رەسمي ەمەس مالىمەتتەر قىتاي شارۋالارىنىڭ قازاقستانعا ەنىپ، جەردى يگەرىپ، سويا ەگە باستاعانىن راستاپ وتىر. جاقىندا جولىمىز ءتۇسىپ، شىعىس قازاقستان وبلىسى، ءۇرجار اۋدانىنا بارعان ەدىك. سول جەردەگى تۋىسقاندارىمىزدىڭ سارتەرەكتە قىتاي فەرمەرلەرىنە جالدانىپ جۇمىس ىستەيتىنىنە كوزىمىز جەتتى. الايدا بيلىك بۇل اقپاراتتى دا راستامايدى. 

قازىر رەسمي ەمەس اقپارات كوزدەرى 5000 قىتايلىقتىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن العاندىعىن ايتادى. الايدا بۇل اقپاراتتى رەسمي بيلىك راستاعان دا، جوققا شىعارعان دا ەمەس. www.kapital.kz سايتىنا سۇحبات بەرگەن «رۋح پەن ءتىل» كلۋبىنىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى ينگا يمانباي بۇل اقپاراتتى قوعامدىق بەلسەندىلەردەن ەستىگەنىن ايتادى. جالپى، قازاقستانداعى قىتايلاردىڭ ناقتى سانىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى قازىر ەلىمىزدەگى ميگراتسيالىق ۇردىستەر بەتىمەن كەتكەن. ونىڭ ۇستىنە مۇددەلى ورگاندار وزدەرىندە بار ناقتى اقپاراتتى قوعاممەن بولىسكىسى جوق. ءبىر جىلدارى «31 كانال» تەلەارناسىنىڭ جۋرناليستەرى قازاقستانداعى قىتايلاردىڭ سانىن بىلۋگە تىرىسىپ باققانى بار. سوندا ىشكى ىستەر ورگاندارى بۇنداي مالىمەتتى مەملەكەتتىك قۇپياعا بالاپ، مالىمەت بەرۋدەن باس تارتقان ەدى. مىنە، سودان بەرى قانشاما جىل ءوتتى، ۇكىمەت ءالى كۇنگە دەيىن رەسمي مالىمەت بەرۋگە اسىعار ەمەس. سول سەبەپتى دە، اقپارات قۇرالدارى دا، قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرى دە بولجامعا يەك سۇيەۋگە ءماجبۇر. 

جاقىندا الماتى قالاسىنىڭ پروكۋراتۋراسى سوڭعى ءبىر جارىم جىل ىشىندە قازاقستانعا زاڭسىز جولمەن 1,3 مىڭ قىتايلىق ازاماتتىڭ كەلگەنىن ءارى ولارعا «قامقورلىق» كورسەتكەن بىرنەشە فيرمانى انىقتاعان. قازاقستاندا بىرقاتار تۋرفيرمالار شەتەلدىك ماماندارعا ىسكەرلىك ۆيزا جاساۋعا قۇقىق العان. الايدا وسى مۇمكىندىگىن اسىرا پايدالانعان ولار قىتايلىق ازاماتتاردىڭ قازاقستانعا اعىلۋىنا جول اشقان. نەگىزگى جۇيە بويىنشا، شەتەلدىك ازاماتتاردى شاقىرۋعا مۇمكىندىك العان فيرمالار ولاردىڭ قۇجاتتارىن قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە تاپسىرىپ، سوعان سايكەس رەسپۋبليكا تەرريتورياسىنا ەنۋگە رۇقسات بەرىلەدى. ىسكەرلىك ۆيزا شەتەلدىك ازاماتقا قازاقستاندا اقشا تابۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى، ول ءۇشىن ارنايى جۇمىستىق ۆيزا قاراستىرىلعان. الايدا ولار قازاقستانعا كەلگەننەن كەيىن، زىم-زيا جوعالىپ كەتكەن. پروكۋراتۋرا وكىلدەرى تۋرفيرمالار ارقىلى شاقىرىلعان قىتايلىقتاردىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيدى. تەكسەرىس بارىسىندا انىقتالعانداي، الگىندەي فيرمالاردىڭ ءبىرىنىڭ باستىعى جانە قۇرىلتايشىسى دا قىتايلىق بولىپ شىققان. ءارى ولار ءبىرجولدا 464 ادامدى شاقىرۋعا ءوتىنىش جاساعان. ءدال وسى ماسەلە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ نازارىن اۋدارىپتى. قازىر بۇل فيرمالاردىڭ ليتسەنزياسىن قايتارىپ الۋ ءىسى قوزعالىپ جاتىر. 

ترانسشەكارالىق وزەندەرگە قاتىستى قۇپيا قۇجات

تامىزدىڭ 5-ىندە «مەگاپوليس» گازەتىنە سۇحبات بەرگەن مادەنيەتتانۋشى، قىتايتانۋشى، قىتايدا ەلشىلىك قىزمەت اتقارعان مۇرات اۋەزوۆ قازاقستانداعى قىتايلاردىڭ سانى رەسمي قۇجاتتاردا ايتىلىپ جۇرگەننەن الدەقايدا كوپ دەگەن پىكىر ايتادى. «قىتايدىڭ ىشكى رايوندارىنان ءبىزدىڭ شەكارالارعا قاراي، شىڭجاڭعا حانزۋلەردىڭ جويقىن كوشى ءجۇرىپ جاتىر. ولار وتە كەرەمەت قالالار مەن جولدار سالۋدا. اڭگىمە ميلليونداعان ادامدار جا­يىندا بولىپ وتىر. ولاردىڭ جالپى سانى – قازاقستان حالقىنىڭ جالپى سانىنان دا اسىپ كەتەدى. ەڭ قىزىعى، ءبىز كورشىمىزدىڭ بىزگە بايلانىستى ساياساتى جونىندە قانشا دابىل قاقساق تا، ساياسات ەشقاشان وزگەرگەن ەمەس، تالاستى تەرريتوريالار مەن ترانسشەكارالىق وزەندەرگە بايلانىستى قازاقستان ەشۋاقىتتا ساياسي مالىمدەمەلەر جاساپ كورگەن جوق. تسزيان تسزەميننىڭ توراعالىعى كەزىندە ول قازاقستانعا كەلىپ، ترانسشەكارالىق وزەندەرگە قاتىستى پروبلەمالاردى زەرتتەپ جاتىرمىز دەگەن ەدى. ول قازاقستاننان ورالا سالىسىمەن، ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ قىتاي مۇددەسىنە جۇمىس ىستەۋىنە قاتىستى قۇپيا نۇسقاۋلىق بەردى. بۇل قۇجاتتى ماعان قىتايدان سالىپ جىبەرگەن ەدى. مەن ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسىن شەشۋگە قىتايدىڭ قۇلقى جوق ەكەندىگىن مالىمدەگەنىمدە، ماعان ارنايى قىزمەتتىڭ ادامدارى كەلدى. مەن ولارعا جوعارىداعى قۇجاتتىڭ كوشىرمەسىن بەردىم. قازىر قىتايلار قارا ەرتىستىڭ سۋىن بۇزاتىن ءىرى سۋ قويماسىن سالدى، ىلەنىڭ سۋىن بۋىپ جاتىر. قىتاي شارۋالارى بۇل وزەندەردىڭ سۋىن بارىنشا پايدالانۋدا، وعان ءىرى كولەمدە حيميالىق قوسپالارى بار زاتتار سالىنادى جانە ول قايتادان ىلەگە قۇيىلادى. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ وتىرىپ، قازاقستان ءۇنسىز وتىر. بىزگە قىتايدان كەلەتىن سۋدىڭ كولەمى مەن ساپاسى جايىندا قىتايمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ كەرەك. ءدال وسىنداي قادامعا ءۇندىستان مەن بانگلادەش بارعان ەدى. ارينە، قازىر قىتايعا ءبىزدىڭ مۇناي مەن گازىمىز كەرەك. الايدا بولاشاقتا ولاردىڭ كوزدەگەنى باسقا، قازاقستانعا ءوزىنىڭ قارا ورمان حالقىن قونىستاندىرۋ جانە سوعان زاڭدى تۇردە قول جەتكىزۋ. ولاردىڭ حالقىنىڭ سانى كۇن وتكەن سايىن كوبەيىپ كەلەدى. قازاقستانداعى قازىرگى قىتايلاردىڭ سانى ايتىلىپ جۇرگەندەگىدەن الدەقايدا كوپ»، – دەيدى ول. بۇرىنعى ەلشى ءدال وسى اڭگىمەسىن «ەۋرازيا» ۇلتتىق ارناسىنداعى «اناليتيكا» باعدارلاماسىندا دا قايتالادى. ءبىزدى تاڭقالدىرعانى – قازاقستاننىڭ ترانسشەكارالىق وزەندەرگە قاتىستى ەشقانداي شارا قولدانباي وتىرعاندىعى. 

ەسەنگۇل كاپقىزى

"تۇركىستان" گازەتى