اڭگىمە

«كەتىك» ورالۋىڭمەن. ءبىز ءالى كەز­دەسەمىز…»
وسى باسى تىلەك، سوڭى ىزبارلى دا ىزعارلى سوزبەن سيىرقۇيىمشاقتانا سوزىلا اياقتالىپ، باسقاسى تابىلماعانداي، جىلان قابىرشاقتانعان قاتىرما قاعازبەن جەتكەن حابار كوڭىلىن قاۋزاعالى ءۇش-ءتورت كۇن. مۇندا، تۇستىكتەگى «ن» قالاسىنا كەلگەنىنە دە سول شاما. ءبىراز ۋاقىتى جولدا ءوتتى. ءبىر كەز­دە كوڭىل جاراسىپ، كەلە-كەلە ارالارى سۋىسىپ كەتكەن مۇڭلىعىمەن قايتا تابىسقان سىڭايلى ەدى. ونىڭ دا كەۋىلى مىنا سۋىق تا سۇعاناق، ءىش تارتتى قاعازدان قالىپ تۇر. وبالى نە كەرەك، ازىرشە، سىر بىلدىرمەگەن كەيىپ تانىتقانمەن، ءالىپتىڭ ارتىن باققان ءتۇرى بار. ونىسىن ءوزى جاسىرعانىمەن مۇڭ تولى جانارى مەن مۇندالايدى. سوسىن، بۇدان 7-8 جىل بۇرىنعى لاقاپ اتىن ەسىنە تۇسىرۋىنە نە جورىق؟.. بولارى بولىپ، بوياۋى ءسىڭدى ەمەس پە؟ جىبەرگەن قاتەلىگى ءۇشىن ەڭ جاقسى، بارىنشا البىرت تا اساۋ جاستىعىن بەرىپ، بارىمەن، بارىمەن ەسەپ ايىرىلىسقان جوق پا؟ مىنالارىنا جول بولسىن؟! قۇرىعاندا اتى-ءجون، ءجون-جوسىقتارىن كورسەتسە ەتتى. ول دا بەيمالىم. تاعى دا، سونداعىداي اۋەنگە سالىپ، وت باستىرماقشى ما؟ جوعالتىپ تاپقان، ەندى ايىرىلماستاي بولعان الماسىنىڭ جان تولقىنىسىنىڭ مۇڭ بولىپ كوزىنە ۇرۋىنىڭ دا سىرى وسىندا. بولماسا، ءبىر تۇسكەن سۋعا قايتا تۇسكەندەي كۇي كەشۋ كىمگە ابىروي. مۇنى دا ءتۇسىنۋ كەرەك، ءتۇسىنۋ… ىشكى قىجىلىن سىرتقا تەپتىرە المادى. تەپتىرە المايتىن. ويتكەنى قۇشاعىندا جاتتى، ول.

اپىراي، تۇرمەدەن شىققانى بولماسا، مۇندا تارتقانىن ەشكىم بىلمەسە كەرەك ەدى. الدە انا كامەرالاس انت اتقان ءامىردىڭ ءىسى مە؟ بولماسا، شي قايدان شىقتى. ءبىلىنىپ-سەزىلمەستەي ءىز جاسىرعان سياقتى ەدى. قالاي بولعاندا دا قيىن، قي-ە-ەن! ەندى ساق بولۋ كەرەك. ميليتسياعا ەسەپكە تۇرعانىنا دا كوپ بولعان جوق. بار بولعانى ءۇش-اق كۇن. وندا دا سول الما ارقىلى، سونىڭ بەدەلدى-بەكەمى ارقىلى. سوڭى ءوزىنىڭ ەكى بولمەسىنە دە تىركەگەن سول – الما. بۇل بولسا وعان قاسىرەت-قايعىدان باسقا نە تارتتىردى دەيسىڭ… ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى كەز­دەسكەننەن بەرگى جازدىڭ ۇزاق كۇن، قىسقا تۇنىندەگى نۇرلى بولاشاق، باقىتتى وتباسى-وشاق قاسى، بالا-شاعالى عۇمىر كەشۋ جايلى سىرلاسىپ، قابىرستانعا دەيىنگى ماحاببات تۋرالى انت-سۋ ىشۋلەرى البىرت الىپ-ۇشپادان ادا جاستارىنا قاراماي وزىنشە ءبىر اڭگىمە.. جوق، بولماس، ءبىر جاعىنا شىعۋ كەرەك. «بولسام بولىپ، بولماسام بورداي توزۋىم» دا ءوز قولىمدا. قاسىنداعى توسەكتەس المانى قۇشىرلانا قىسىپ، ۇز-ا-اق ءسۇيدى. بۇگىن كورگەندەي. ول دا الدەنەگە الاڭ، الاقات كوڭىلدى جىگىت، سۇيگەنىنىڭ ءبىر شەشىمگە كەلگەنىن سەزگەندەي جۇرەگىنە جۇرەگىن، ەرىنىنە ەرنىن تاقاپ: «مەن ساعان سەنەمىن. قاتەدەن سوڭ قاتەلىك جىبەرمەيتىنىڭدى بىلەمىن» دەگەندەي بولىپ كورىندى، وعان. ولاي دەمەگەن دە شىعار بالكىم، بىراق ونىڭ ارەكەتىن المات سولاي قابىلدادى.

كوزىن اشىپ، المانىڭ ورنىن سيپاعاندا، توسەك سۋىپ قالىپتى. قاشانعى ادەتىنشە سەرگەك، سەزىمتال. ءوزىنىڭ دە ءبىر كەز­دە جاستىقپەن جىبەرگەن قاتەلىگىن تۇسىنەتىن ءتارىزدى. بۇل دا ونى بەتىنە سالىق قىلعان ەمەس. ءبىر-ءبىرىن ىشتەي، قاس-قاباقپەن تۇسىنىسەدى. سپورتشىعا ءتان ادەتىمەن توسەكتەن جەڭىل كوتەرىلىپ، جۇرە كيىنىپ اسحاناعا بەتتەدى. الما دا قارسى شىعا بەردى. قينالعانىنا قاراماي قيماستىعىنا باستى. ەركەلەي كەلىپ، موينىنا اسىلدى. وسىدان پالەن جىل بۇرىن دا ءداپ وسىنداي بولاتىن. ەكەۋى تاڭعى تاماققا سول ۇعىسقان كوڭىل، تازا پەيىلمەن وتىردى.

– الما، بۇگىن مەن جۇمىس قاراستىرايىن. قامالىپ وتىرا بەرگەننەن نە شىعادى. ەسكى تامىر-تانىستار كەز­دەسسە قىزمەت سۇرارمىن…

– مەن دە ىزدەستىرىپ جاتىرمىن عوي. ءۇش-ءتورت كۇن بۇرىن ءبىر مەكتەپ بوكستان جاتتىقتىرۋشى كەرەك دەگەندەي بولعان. سولارمەن حابارلاسارمىن، – دەدى الما ونىڭ ءسوزىن ىلە. كومەيىنە كەپتەلگەن «ەسكى تامىر-تانىس» تۋرالى قويا تۇرسايشى دەگەن ءسوزدى الماتتىڭ كوڭىلى ءۇشىن بۇگىپ قالدى.

– ايتپاقشى، بۇگىن تالعاتتىڭ تۋعان كۇنى، سوعان بارامىز. كەشىكپە. ج..و..وق، قاشقالاقتاما. بىرگە بارامىز. جۇرتپەن «مىسىق-تىشقان» ويناعانىمىز جەتەدى. كەۋدەمىزدى تىك ۇستاپ، كوشەدە قاتار ءجۇرىپ، توي-تومالاقتا اشىق-جارقىن قاتار وتىراتىن ۋاقىتىمىز كەلدى، – دەدى ءسوزىن جالعاستىرا. ويىن انىق تا، اشىق جەتكىزسەم دەگەن اسىعىستىقتان با، ءوزى دە تولقىپ كەتتى.

بۇرىن باس-اياعىنا جاياۋ-جارىم شىعا سالاتىن قالانىڭ قولتىعى سوگىلىپ، ءورىسى كەڭەيىپتى. بيىلعى جاز دا جارىلقاپ تۇرعان سىڭايلى. قالىڭدىققا كەلگەن قورجىننىڭ اۋىزى سوگىلگەندەي اينالانى جاسىل-الا بوياۋ كومكەرگەن. ءوزىنىڭ جاسىل قالا اتىنا ساي كەسكىن-كەلبەت تانىتقانداي. ورتالىق كوشەنىڭ ەكى جيەگىن ادىپتەي اعىپ، اعىلعان كولىكتى، كولىكسىز جۇرتپەن جارىسقان ارىق سۋى دا كوز تولتىرىپ، كوڭىل قىتىقتايدى. قالانىڭ تىگىنەن دە، كولدەنەڭىنەن دە قانات جايعانى كورىنىپ-اق تۇر. تۇستىكتىڭ ەڭ كورىكتى «ا» مەن «ن» قالاسىن تەل ەمىپ وسكەن الماتقا بۇل دا جاڭالىق. الىپ الاتاۋ ەتەگىندەگى «ا» قالاسىندا تۋىپ، ەس ءبىلىپ، ەتەك جيعان شاھارى – شىم قالا «ن». ەكەۋىن دە بەس ساۋساقتاي بىلەدى. ەكەۋىن دە بىردەي ساعىنادى، ەكەۋىن دە بىردەي ۇناتادى. نەگىزگى ۇستالىپ، تۇرمەگە وتىرعان جەرى – ا». ونىڭ قوس قالاعا دا كىنا ارتار ءجونى جوق، ءوزى ايىپتى. مىنا ەتەك-جەڭدى قالادا ونى ءبىلىپ جاتقان كىم بار دەيسىڭ! الگى قۇپيا، جۇمباق قاعازدىڭ جان جەپ، جۇرەك جانشىعانى بولماسا. ءوزىن قويشى، الماعا اۋىر.

قاعاز دەمەكشى، ونىڭ يەسىن قايدان ىزدەگەن ءجون. بازار… ۆوكزال… مونشا… سىراحانا… بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا ونىڭ سىبايلاستارىنىڭ قۇجىراسى.
قازىر نە كوپ، بازار كوپ. جۇرتتىڭ ءبارى ساۋداعا ارالاسىپ، كوشەگە شىعىپ كەتكەن كورىنەدى بۇعان، بۇگىندە. اينالدىرعان 7-8 جىلدىڭ ىشىندە حالىق قاتتى كۇيزەلىپ كەتىپتى. قايىرشىلار دا قارا كوبەيتكەن. ولاردان تيىن-تەبەنىن ايامايتىن جۇرت بۇگىندە قاشا، كوز تايدىرا قارايتىن بولىپتى. بۇل ادىلەتسىزدىكتى قويسايشى. بۇرىن ءوزى دە كۇشىنە سەنەتىن. «ا» قالاسىنداعى ەكى ءيىنىن جۇلىپ جەگەن، ۇر دا جىق تالاي جىگىتتەردىڭ مىسىن باسىپ، الدىندا قۇرداي جورعالاتتىرعان دا ءوزى ەدى. بۇكىل ەكى قالانىڭ كوكسويىلدارى بۇل نە دەسە ىشكەن استارىن جەرگە قوياتىن. سونى ءبىلىپ، سەزەتىن اكەسى ۇرىسقاندا، اتاسى مارقۇم «ءاي نەمەرەمە ۇرىسپا، الدىمەن ءوزىڭنىڭ كىم بولعانىڭدى ءبىل» دەپ شاڭ جۋىتپايتىن. سويتكەن اتاسى دا ءوتتى. يماندى بولعىردىڭ ولگەنىن بىلاي قويعاندا، كەشە قايت­قاندا باسىنا دا بارا المادى. وتەردە نەمەرەمدى كورە المادىم-اۋ دەپ ءۇزىلىپتى. اتاسى: «پانيدەن باقيعا دەيىن سىنىق سۇيەم عانا. ادامدى اۋرۋ المايدى، اجال الادى»، – دەيتىن. سول شىركىننىڭ ءتۇسى قانداي ءوزى؟ ءۇزىلىپ بارا جاتقان اتاسىنىڭ جۇزىنەن دە كورىپ قالمادى. كورە دە المايتىن. تۇرمەدە وتىردى. نەگە ەكەنىن قايدام، وتە بەرىستەگى ماڭدايشاسىندا ۇلكەن ارىپتەرمەن ەكى تىلدە «شاشتاراز» دەپ جازىلعان ەڭسەلى دە جارىق ۇيگە كىرىپ، ايناعا قاراعىسى كەلدى… «الدىمدا ەكى عانا جول; ءبىرى باياعى اۋەن – كۇش كورسەتىپ، كۇن كورۋ، الدەبىرەۋدىڭ جەتەگىندە ءجۇرىپ، الدەبىرەۋدى جەتەگىندە جۇرگىزۋ; ەكىنشىسى – المانىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، دۇرىسى المانى ەتەگىنەن ۇستاتىپ باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ، ءۇيلى-بوراندى بولۋ» دەگەندى دە وسى تۇستا ويلاپ ۇلگەردى. سول-سول-اق ەكەن، وڭىنەن الدەقانداي سالقىن لەپ ەسىپ، رەڭى سولعىن تارتىپ، اقسورلانىپ شىعا كەلگەن سەكىلدى.

ءىشىنىڭ ىستىعىن، وقىس كوتەرىلگەن كوڭىلىنىڭ الاباجاق، اقشاڭ الىپ ۇشپاسىن سالقىن سىرامەن باسقىسى كەلدى.

بۇگىندە قالانىڭ قالتارىسىندا نە كوپ اراق، سىرا ساتاتىن قۇيرىق باستى، تابان تىرەتەر جەر كوپ. سولاردىڭ ءبىرى بۇرىن ءوزى بىلەتىن، ورتالىق بازار جانىنداعى «كاباكحانا» ەدى. ءبارى سولاي اتايتىن. بۇزىپ تاستاماسا سوعان بارعىسى كەلدى. وتىرعانعا دەيىن سان بارىپ، سان مارتە شاڭىن قاققان جەرى. سىرالعى. بار بولسا قازىر دە جاتسىنا قويماس. الگى قاڭباقشا قالبالاقتاعان، اقسوڭكە قاڭقا سەكىلدى قاۋقارىنا قاراماي بىلدەي «كاباكحانانى» جاتقىزىپ تۇرعىزاتىن ازەربايجان شال ءتىرى مە ەكەن، ءوزى. ونىڭ سىرتىندا جىگىتتەرى تۇراتىنىن جۇرت تا بىلەتىن. بىراق وزىنە كەلسە ولار تۇككە تاتىمايدى. قايتا ولار مۇنىڭ قالا كوكسويلارىنىڭ اراسىندا قانشالىقتى بەدەلدى ەكەنىن ءبىلىپ، الدىندا قۇرداي جورعالايتىن. شالعا دا سونى ۇيرەتىپ قويعان. اككى شال بۇل كەلەننەن:

– ءا، «كەتىك» (ەركەلەتكەن ءتۇرى) كەلدىڭ بە؟ جوعارىلا، جوعارىلا! ءاي، نوياندار، «كەتىككە» قىزمەت ەتىپ جىبەرىڭدەر، – دەپ قالبالاق قاعاتىن. سودان «كەتىك» اتانىپ كەتتى. نە بولسا دا و باستاعى ويى، ءىز كەسۋدى وسى سىراحانا، بۇرىنعىشا ايت­قاندا، «كاباكحانادان» باستاعاندى ءجون كوردى. بۇل اياق استى شەشىم ەدى.
جوق بۇزىلماپتى. قايتا زامانىنا لايىق جوندەۋدەن وتكەن سەكىلدى. باستاپقى اسەردەن يمەنگەندەي تابالدىرىق اتاسا دا، ەسىن تەز جيناپ الدى. الدىمەن كوزگە ۇرعانى بۇرىنعىداي كەزەك جوقتىعى. ادامنىڭ قاراسى دا از. الدە بازار قىزىپ، ەل جينالا قويماعاندىقتان با ەكەن. ايتپەسە، اناۋ-مىناۋ تارتىپكە بوي الدىرا قويمايتىن ەل ەمەس پە ەدى، بۇل تۇستىكتەر! ورازاسىن وسىندا اشاتىندار بۇرىن دا از بولمايتىن، قازىر دە قارا كوبەيىپ تۇر. ولاردى كوپشىلىكتەن بىردەن بولە-جارا اڭعارۋعا بولادى. بۇرىڭعى كۇيەلەرى جوق پا، الدە جىندارى باسىلىپ قالعان با، ءبىر بۇرىشتا ءۇرپيىسىپ قانا توپ-توپ بولىپ تۇر. جەتەكشىلەرى جوقتاي. كارى-قۇرتاڭ ازايىپ، جاستار كوبەيگەن بە، قالاي؟.. كوبىسى سارى اۋىز اۋىلبايلار سىقىلدى كورىندى. المات بوس ورىندىقتاردى كورسە دە كورمەگەن بولىپ، تىك كولدەنەڭ ۇزىننان ۇزاق جاسالعان بەلدەۋ ورىن، وقشاۋ تۇرعان ساتۋشىعا قاراي بەتتەدى.

تىك كەۋدە، يىقتى، سۇڭعاق بويلى، قاپساعاي دەنەلى جىگىتتىڭ نىق باسقان اياعىنىڭ تىقىرى ىشتەگى جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارماي قويمايدى. ىشىنەن سەزىپ كەلەدى، مۇنداعىلار ءبىرىن-ءبىرى تانىماسا دا، ءوزدى-وزىنە كوزقارىقتى بولىپ قالعان جايلارى بارلىقتارىن اڭعارتادى. ساتۋشى مەن مۇنىڭ اراسى سونشالىقتى قاشىق بولار ما، ءسىرا؟ ونى ىشتەي ءوزىنىڭ ءجاي ءجۇرىس، اۋىر اياق باسىسىنا جورىدى.

قارسى الدىندا وزىنەن ءسال-ءپال ۇزىن، جىڭىشكە سارى تۇر. شاشى ۇزىن، ءبىر قاراعانعا يمەك تۇمسىق. ايتەۋىر ورىس ەمەس. شىعىڭقى قاباق، تەرەڭ كوزدەرىن كولەگەيلەگەن قويۋ قاس كىرپىكتەرى قاي ۇلت­تىڭ وكىلى ەكەنىن تۇمشالاي تۇسەدى. بۇعان ءبارىبىر ەمەس پە، كۇنىگە كەلىپ جاتقان جوق.

«كوپ تە بولساڭ ارميان نە ەۆرەي شاتىسسىڭ-اۋ» دەپ ويلادى. تاۋ حالقىنىڭ دا نىشانى بار. كوڭىلىنىڭ تورىنەن باياعى ازەربايجان شال كوتەرىلدى. ول جايلى سۇراعىسى دا كەلىپ كەتتى. بىراق اۋزىنا:

– ءبىر كرۋجكا سىرا، – دەگەن ءسوز ءتۇستى.

– بىزدە جايعاسىپ وتىرادى. قىزمەت ەتەتىندەر بار، – دەگەندى ۇزىك-ۇزىك ەسىتتى. قۇلاعى اۋىر سياقتى ەمەس ەدى. قىزتەكە مە ءوزى؟ داۋىسى قالاي-قالاي شىعادى. قاراپتان-قاراپ تۇرىپ سايتانى قوزدى. بۇنى سول ءۇش-ءتورت كۇنگى جۇيكە توزىسىنىڭ كورىنىسىنە جورىدى. بولماسا بۇل بۇلداناتىنداي تۇك تە بولعان جوق ەدى.

– جوق، ماعان قىزمەتتىڭ كەرەگى بولماس. وسىننان قۇي، – دەپ كەسىپ ايتتى. ايت­قانىن شەگەلەي تۇسكىسى كەلگەندەي: – ونى انا وتىرعاندارىڭا كورسەتەرسىڭ، – دەگەندى دە قوستى.

بەيتانىس جىگىتتىڭ توبەدەن تۇسكەندەي جاۋابىنىڭ وجارلىعى ما، الدە ءتارتىبى ءوتىنىش ورىنداۋ ما، ساتۋشى قارسىلىق كورسەتپەدى. اۋىر كىرپىكتەرىن ءبىر جالپ ەتكىزدى دە سىرا قۇيدى. المات بولسا ۇزىننان-ۇزاق سول بەلدەۋ ورىننىڭ شەتىنە سىراسىن قويماي تۇرىپ، كرۋجكانىڭ ورتاسىنا دەيىن ءبىر-اق تارتتى. سودان سوڭ بارىپ قانا اينالاسىنا سابىرلى، ساپ-ساپ كوڭىلدە كوز جۇگىرتتى. تولىق بىرەۋدەن كەيىن-اق سالقىن سىرا ىشكە ءتۇستى. باعاناعى ءىشتىڭ ىستىعى باسىلىپ، بۋى سىرتقا ۇرعانداي كۇي كەشتى. كەزەك كۇتتىرمەي ەكىنشىسىن الدى. «ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا جوق». وزىمەن-ءوزى. بۇل رەتى كەلگەن سوڭ ايتىلعان ءسوز، ايتپەسە، الما دا قولىن قاققان ەمەس. ءوزى دە ىشىمدىككە سونشالىقتى اۋەي-اۋەستىك تانىتپايدى. و باستا سولاي بولاتىن.
شىنىندا دا، وسى، شىركىن، اجالدىڭ ءتۇسى قانداي ەكەن، ءوزى! كوزىنە ءۇڭىلىپ ءبىر قاراسا! اتاسىنىڭ باسىندا بولعاندا كورەر مە، قايتەر ەدى. ۇزىلەردە ۇزاق قينالىپتى. «اياق-قولىم سۋىپ، تىنىسىم تارىلىپ بارادى. نەمەرەمدى ءبىر كورە المادىم-اۋ» دەپ بارىپ، ءجۇرىپ كەتىپتى. سونداعى ۇشپاققا شىعارعانى قايسى، باسىنا بارىپ قۇران وقىتۋعا دا شاماسى كەلمەدى.

ءتىفۋ، مىنا ءبىر سۋماقاي، سۋىق ويدىڭ سونشا ساناسىن ىندەتىپ العانى نەسى! ءتىفا، ءتىفا! ءتىفا! جانىنا ءۇش تۇكىرىپ، اعاش بەلدەۋدىڭ جيەگىن ءۇش قاقتى. ىرىمشىل ەمەس ەدى، كورگەنىن ىستەدى.

جوق، بارا-بارا كەلۋشىلەردىڭ دە قاراسى ارتتى. جاڭاعى جالعىز ساۋدالاعان ۇلتى بەلگىسىز قىزتەكەنىڭ جانىنداعىلار دا قوردالانا ءتۇستى. بۇلار، «كاباكحانانىڭ» تىلىمەن ايت­قاندا، «ۇر توقپاقتارى». ءار زاماننىڭ ءوز ەرتەگىسى بولادى-اۋ، ءسىرا! مىنالار، ايتپەسە، الىمساقتان ايان ەرتەكتەگى «ۇر توقپاققا» كەلمەيدى. ساداعا كەتسىن. ەكەۋى ەكى باسقا الەم، ەكەۋى ەكى باسقا تىرشىلىك نىشانى. ويىن:

– جىگىت، سەنى ءبىر جەردە كورگەن سەكىلدىمىن. تەمەكىڭ بار ما؟ – دەگەن داۋىس ءبولدى.

– بۇل ەسكى ءتاسىل. بۇگىندە ولاي تانىسپايدى! – دەدى ول ءسوزىن سالماقتاي جاۋاپ بەرىپ. ۇپ-ۇزىن تۇرقىنا دا كوز جۇگىرتىپ ۇلگەردى. ءبىر ۇرۋىنان قالمايدى. اياق قويىپ، تالتايا تۇرعان تۇرىسىنىڭ ءوزى، توبەلەستىڭ ادامى ەمەستىگىن بايقاتادى. سوعان قاراماي ءوزى تارتپاسا دا قالتاسىندا جۇرەتىن تەمەكىسىنەن ۇسىندى. بۇل سوناۋ الا قۇيىن كەز­دەن قالعان ادەت. سوندا تەمەكى سۇراعاندارعا قاساقانا بەرىپ، ارامدىعىن سەزسە، ەكى ەسە قايتارىپ الاتىن. بۇل جولعىسى دا سونىڭ قايتارىمى. ازىرشە، ءالىپتىڭ ارتىڭ باقپاقشى. جازىقسىز كۇيىپ كەتپەسىن دەگەنى.
– ءۇيىم جاقىن بولعاسىن ءجيى كەلىپ تۇرامىن. دۇيسەنبى – دەمالىسىم. زاۋىتتا بريگاديرمىن. سمەنامەن ىستەيمىن. جالعىز باستىمىن. وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن قاتىن-بالام جول اپاتىنان قايتىس بولىپ، جالعىز قالعان جايىم بار. ءتۇرىڭ تانىس دەگەنگە رەنجىمە، ءبىز – قازاق ءبىر-بىرىمىزگە ۇقساس كەلەمىز عوي. بولماسا نەم بار. تەمەكىنىڭ ءبىتىپ قالعانى راس. جاۋابىڭا قاراپ، كوڭىلىڭە دىك الىپ قالعانىڭدى سەزىپ تۇرمىن، – دەپ ءوزىنىڭ ارتىق كەتكەن تۇسىن جۋىپ-شايدى دا، اڭگىمەسىن ودان ءارى تاعى دا كەشىرىم سۇراۋ­مەن اياقتادى.

– قانشا جىلدان بەرى تۇراسىز، بۇل ماڭدا؟

– و، ونشاقتى جىلدان استى عوي.

– ازەربايجان شال قايدا كەتكەن؟

اڭگىمەنىڭ كىم تۋرالى بولىپ تۇرعانىن سەزگەن بەيتانىس جىگىت سول اشىق-جارقىن كۇيىنەن تانباي:

– وسىندا، بۇدان 7-8 جىل بۇرىن ەكى توپتىڭ جويقىن توبەلەسى بولىپ، ونىڭ ارتى ادام ولىمىمەن بىتكەن. بىرەۋ بولسا ەكەن-اۋ، باقانداي ءۇش جىگىت. ولاردىڭ دا ىزدەۋشىلەرى مىقتى ەكەن، الگى «سەن تۇر مەن اتايىن» ەكى توپتىڭ توز-توزىن شىعاردى. سودان كەيىن، وندا مۇنى «كاباكحانا» دەيتىن، جاۋىپ تاستادى. سودان سۇراپ وتىرعان شالدىڭ ۇلى ۇشتى-كۇيلى جوعالدى. بىرەۋلەر ەلىنە قايتىپ كەتكەن دەيدى. ەندى بىرەۋلەر كورسەتىپ بەرگەنى ءۇشىن قاساقانا ولتىرگەن دەپ ءجۇردى، ۇزاق ۋاقىت. ايتەۋىر اڭگىمە كوپ.

الماتتىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالدى. بۇل نە، زاڭدىلىق پا، الدە كەز­دەيسوقتىق پا؟ سول جولى شىنىندا دا ءۇش جىگىت قايتىس بولعان. مىنا، بەيتانىس جىگىت كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعانداي ايتىپ تۇر. ونداي وسەكتىڭ قالا جايلاعانى دا راس. ول توبەلەس سوڭعى ون-ون بەس جىلداعى ەرەكشە ءبىر وقيعا بولعان ەدى. قىلمىس الەمىن اياعىنان تىك تۇرعىزعان. سول ءۇشىن قانشا ادام اتاق-دارەجەسىنەن قاعىلدى دەسەڭىزشى! ولگەن ءۇش جىگىتتى اتقان ءوزى تۇرعىلاس، بۇنىڭ قارسىلاسى «قىڭىر» دەگەن لاقاپ اتتى باۋكەسپە بولاتىن. ونى ۇستاپ بەرگەن شال دا، المات تا ەمەس، ءوزى ەدى. كەزەكتى ءبىر سىراحانادا ماقتانىپ تۇرعاندا ۇستاعان. ولاردىڭ توبىنىڭ شالدان، سودان سوڭ الماتتان كورگەنى دە بەكەر ەمەس. شالدان بۇرىن «ا» قالاسىنا قاشىپ بارىپ، باس ساۋعالاعان المات قولعا تۇسكەن. بىراق ونىڭ ول توبەلەسكە قاتىسقانى دالەلدەنبەي، بۇرىنعى اۋلا اراسى جەكپە-جەك توبەلەسى ءۇشىن سوتتالعان. وندا دا بىرەۋدىڭ جالعىز بالاسىنىڭ جاعىن سىندىرىپ جىبەرگەن دەپ ايىپتالدى.

– ەستۋىمشە، سول توبەلەستى ۇيىمداستىرعانداردىڭ ءبىرى تۇرمەدەن شىعىپ كەلىپتى. وسىندا مەن اتاقتى «قىڭىرمىن» دەگەنىن دە قۇلاعىم شالىپ قالدى. نەم بار، «بالەدەن ماشايىق قاشىپتى» دەگەن ەمەس پە؟ – دەگەن بەيتانىستىڭ ءسوزى ويىن بۇزىپ جىبەردى.

– نە دەيسىڭ؟ «قىڭىر» بوسانىپ كەلىپ پە، الدە قاشىپ شىعىپ پا؟ – دەگەندە ءتۇسى بۇزىلىپ كەتسە كەرەك، مانادان سامپىلداپ تۇرعان جىگىت اڭگىمەسىن ساپ تىيا قويدى. ونى قارسى الدىنداعى قابىرعانىڭ جارتىسىن العان ايناعا قاراعاندا ءوزى دە اڭعاردى.

شىنىندا دا، وسى، شىركىن، اجالدىڭ ءتۇسى قانداي ەكەن، ءوزى؟ ماناعى ساۋال كوڭىل تورىنەن قايتا كوتەرىلدى. اينادان بوپ-بوز ءوزىن كوردى. اجالدىڭ ءتۇسى وسى ەمەس پە؟ ءتىفا! ءتىفا! ءتىفا! جانىنا ءۇش تۇكىردى. بۇل جولى شىن نيەت، اقجارما كوڭىلىمەن تۇكىردى. مۇنىڭ ءبارىن كورىپ تۇرعان جاڭا تانىسى سىراحانادان سىرعىپ شىعىپ بارا جاتتى…

سول ءبىر توبەلەستەن سوڭ ولار «قىڭىردىڭ»، تاعى دا باسقا ءبىر توپ جىگىتتەردىڭ زاڭ قۇرىعىنا تۇسكەنىن شالدان كورىپ، ونى ولتىرگەننەن كەيىن ول بايعۇستىڭ جازىقسىز ەكەندىگىن ءبىلىپ، بار بالەنى «كەتىكتەن» كورگەن ەدى. مىنە، زاۋال!
«قىڭىر» تۇرمەدەن شىقسىن، شىقپاسىن ءبارىبىر، بولعان وقيعاعا ءوزى جاۋاپ بەرەتىنىن ىشتەي سەزىندى. بىراق كىمگە؟ قايدا؟ قاشان؟ ەندى ءوزىن اقتاپ الا المايتىنىنا كوزى جەتەدى. ولاردى ساتپاعانى، ساتقىندىق قاسيەت وعان ءتان ەمەستىگى ءبىر عانا ءتاڭىر، سودان سوڭ وزىنە ايان. دالەلدەپ كور! نەنى بولسا دا، قالاي بولسا دا، ءبارى-ءبارىسىن وسى جەردە كۇتىپ الادى. قاسىنداعى ۇزىن تۇرىقتى جىگىتتىڭ قالاي سۋسىپ شىعىپ كەتكەنىن دە بايقاماي قالدى.
بۇل كەز­دەيسوقتىق پا، زاڭدىلىق پا؟

جازدىڭ ۇزاق كۇنى ءوتىپ بولماستاي كورىنگەن. المانىڭ كەشكە دەگەنى 6-7 شاماسى ەكەنىن ءبىلىپ-اق تۇر. ونىڭ كۇتەتىنىن دە، سودان سوڭ تۋعان كۇنگە بارىپ تاعى دا الاڭداپ وتىراتىنىن دا بىلەدى. الدىندا ءبىر-اق جول، ول بۇرىنعى قارسىلاستارى، ونىڭ ىشىندە دوستارى بار، بارلىعىنا ءوزىنىڭ ساتقىن ەمەس، ساتپاعانىن دالەلدەۋ. كۋا بولاتىن، كۋاگە جۇرەتىن دە ءوزى.

«كاباكحانانىڭ» ءىشى تاڭەرتەڭگىدەي ەمەس، ىيۋ-قيۋ. ءتارتىپ جايىنا قالعان. بازاردان جولى بولىپ، قولىنا قارعا ساڭعىعاندارى بار، كۇن ۇزاق ساۋدا-سات­تىق جاساپ ويىنداعىسى ورىندالعاندار بار، قويشى ايتەۋىر قۇجىرا قۇمىرسقا يلەۋىنە اينالعان. تۇلكى ىنىنە سالعان مورداي قارا تۇتىنگە قۇرىق ءىلىپ قويساڭ دا بولاتىنداي. تەك ماس بولماۋ كەرەك، ماس بولماۋ كەرەك.. قۇلاعى شىڭىلدايدى. شىنىندا دا، وسى شىركىن، اجالدىڭ ءتۇسى قانداي، ءوزى؟ قابىرعاداعى ايناعا قاراعاندا باعاناعى بوپ-بوز ەمەس، جۇرەك ءدىرىلى باسىلىپ، وزىنە-ءوزى كەلگەن ادامدى كوردى. اجال تاعى ءتۇسىن الدىرمادى… تەك ماس بولماۋ كەرەك. ىشتەي ەكى قايتالادى. ەسىك جاققا كوزى ءتۇسىپ كەتكەندە بايقادى، ماناعى «سىرلاسى» قايتا ەنىپ كەلەدى ەكەن. ەندىگى بار قالعانى ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، «كاباكحانانى» جاۋىپ ءبىر-اق شىعۋ. بولماعان جاعدايدا ساتۋشى ارقىلى تاكسي شاقىرتىپ، قالانىڭ سىرتىنا شىعىپ، ولاردى اشىق دالادا قارسى الۋ. ويىنىڭ سوڭعى شەشىمىنە تابان تىرەدى. قالاي بولعاندا دا جارىق باردا ماسەلەنى شەشۋ كەرەك. كۇن ۇزاقتى ءجۇرىس-تۇرعىسىنان وڭاي الدىرمايتىن جاۋ ەكەنىن سەزدى دە، ساتۋشى دا ايت­قانىنا «كونە» كەتىپ، تاكسي شاقىردى.

تاكسي قالادان شىعا، ارتىنا قاراعاندا سوڭىندا كەلە جاتقان ەكى جەڭىل ماشينانى كوردى. تاكسيست وقيعاعا قانىق سەكىلدى. جاق اشىپ، سىر بەرمەيدى. ءبىرىنشى بولىپ ءوزى ءتىل قاتتى.

– بايقايمىن، وقيعانىڭ قالاي بەت الىپ بارا جاتقانىن بىلەسىڭ. بۇلاردىڭ الدىندا ارىم تازا. اناۋ-مىناۋ بولسام، مىنا تەلەفونعا بەلگىسىز بىرەۋ رەتىندە بولعان وقيعانى ايتارسىڭ. قورىقپا. ول ايەل ءبارىن ءبىلىپ، سەزەدى. قانداي جاعداي بولسا دا كونىپ، توزۋگە بەل بايلاعان. ميليتسياعا حابارلامايدى. ەندى اناۋ ءدوڭنىڭ ۇستىنە بارىپ توقتاي قوي، – دەدى دە، ءۇي تەلەفونىن ۇسىنا بەردى. ساعات ءتىلى 5,30-دى كورسەتىپ تۇر.

تاكسي بۇرىلا بەرىپ، سوڭعىلاردى كۇتىپ تۇردى. المات اياعىن نىق باسىپ بارىپ، كوك شالعىنعا وتىردى. كۇن ءسىڭىپ، جەل قاقتى شوپتەن ءومىر ءيىسى بۇرق ەتە قالدى. اپىر-اۋ، مىناۋ ءومىردىڭ ءتۇسى عوي. سوندا اجالدىڭ ءتۇسى قانداي بولادى ەكەن، ءوزى! المات ارتىنا قاراعاندا، ماناعى ءوزىن اكەلگەن تاكسيدىڭ رولىنەن «قىڭىر» ءتۇسىپ جاتتى.

بۇل جولى ونىڭ كوز الدىنا اجالدىڭ ەمەس، كۇن ءسىڭدى، جەل قاقتى ءومىر ءيىسى سىڭگەن ءشوپ ءتۇسى كەلدى…

ەسبەرگەن الاۋحانوۆ، زاڭگەر-جازۋشى

Abai.kz