تەزەك تورەنىڭ جوقتاۋشىلارى بار ەكەن
سۋرەتتە: ش.ءۋاليحانوۆ كەسىندەگەن تەزەك تورەنىڭ سۋرەتى
تەزەك تورە - جەتىسۋ تاريحىندا، قازاق ادەبيەتىندە وشپەس ءىز قالدىرعان ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. كىشكەنتايىمىزدان اتا-اجەلەرىمىزدەن ول كىسى تۋرالى، اسىرەسە ءبىز، التىنەمەل ءوڭىرىنىڭ كۇنگەي-تەرىسكەيىنىڭ ادامدارى، اڭگىمەلەرگە قانىپ وستىك. مارقۇمدار تەزەك تورە تۋرالى ەشقانداي جاماناتتار ايتپاۋشى ەدى.
ال ەندى سول اتاقتى ادامنىڭ كۇمبەزىنىڭ قۇلاپ، قاراۋسىز جاتقانى بارلىق ەلدىڭ جانىنا باتۋشى ەدى. بۇدان جيىرما جىلداي بۇرىن مەن «تەزەك تورەنىڭ جوقتاۋشىلارى بار ما؟» دەگەن ماقالا جازىپ، وسى ءوڭىردىڭ بار ۇلكەندەرى سول اتاقتى حاننىڭ قاراشاسى ەدىك دەيتىندەرىن العا تارتىپ، ەلگە كۇمبەزدى تۇزەۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرۋشىلەردىڭ ءبىرى بولدىم. «تەزەك تورە» اتتى ارنايى حالىقارالىق قايىرىمدىلىق قورى قۇرىلىپ، باسشىسىنا ۇلى ابىلايحاننىڭ جەتىسۋ-تۇركىستان ءوڭىرىن باسقارۋعا جىبەرگەن ۇلى ءادىلدىڭ ۇرپاعى، بەلگىلى عالىم، پروفەسسور امان شوتاەۆ سايلاندى. جالپى، بۇل وڭىردەگى بارلىق ءادىلدىڭ ۇرپاقتارى جانە باسقا ابىلاي ۇرپاقتارى دا، قازىر وزدەرىن تەزەك تورەنىڭ ۇرپاعىمىز دەپ اتايدى، ال ءبىز سياقتى باسقا رۋلاردىڭ وكىلدەرى، اتالارىمىز حان اتاعان تەزەك تورەنى ەرەكشە قادىر تۇتاتىنىمىز ەش جاسىرىن ەمەس.
سۋرەتتە: ش.ءۋاليحانوۆ كەسىندەگەن تەزەك تورەنىڭ سۋرەتى
تەزەك تورە - جەتىسۋ تاريحىندا، قازاق ادەبيەتىندە وشپەس ءىز قالدىرعان ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. كىشكەنتايىمىزدان اتا-اجەلەرىمىزدەن ول كىسى تۋرالى، اسىرەسە ءبىز، التىنەمەل ءوڭىرىنىڭ كۇنگەي-تەرىسكەيىنىڭ ادامدارى، اڭگىمەلەرگە قانىپ وستىك. مارقۇمدار تەزەك تورە تۋرالى ەشقانداي جاماناتتار ايتپاۋشى ەدى.
ال ەندى سول اتاقتى ادامنىڭ كۇمبەزىنىڭ قۇلاپ، قاراۋسىز جاتقانى بارلىق ەلدىڭ جانىنا باتۋشى ەدى. بۇدان جيىرما جىلداي بۇرىن مەن «تەزەك تورەنىڭ جوقتاۋشىلارى بار ما؟» دەگەن ماقالا جازىپ، وسى ءوڭىردىڭ بار ۇلكەندەرى سول اتاقتى حاننىڭ قاراشاسى ەدىك دەيتىندەرىن العا تارتىپ، ەلگە كۇمبەزدى تۇزەۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرۋشىلەردىڭ ءبىرى بولدىم. «تەزەك تورە» اتتى ارنايى حالىقارالىق قايىرىمدىلىق قورى قۇرىلىپ، باسشىسىنا ۇلى ابىلايحاننىڭ جەتىسۋ-تۇركىستان ءوڭىرىن باسقارۋعا جىبەرگەن ۇلى ءادىلدىڭ ۇرپاعى، بەلگىلى عالىم، پروفەسسور امان شوتاەۆ سايلاندى. جالپى، بۇل وڭىردەگى بارلىق ءادىلدىڭ ۇرپاقتارى جانە باسقا ابىلاي ۇرپاقتارى دا، قازىر وزدەرىن تەزەك تورەنىڭ ۇرپاعىمىز دەپ اتايدى، ال ءبىز سياقتى باسقا رۋلاردىڭ وكىلدەرى، اتالارىمىز حان اتاعان تەزەك تورەنى ەرەكشە قادىر تۇتاتىنىمىز ەش جاسىرىن ەمەس.
اقىرى، وسى ماسەلە وڭىنان كەلىپ، 2010 جىلى التىنەمەل تاۋىنىڭ ەتەگىندە مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا، تەزەك تورە مەن بولتىرىك شەشەننىڭ ەلدى بىرلىككە شاقىرعان وقيعاسىنا وراي ەسكەرتكىش اشىلدى، تەزەك تورەنىڭ ۇرپاقتارى، باسقا دا كوپتەگەن تۇرعىنداردىڭ قاتىسۋىمەن تورەنىڭ باسىنا ەسكەرتكىش قويىلىپ، قابىرى قورشالدى.
وسى ايتۋلى وقيعا كەزىندە تەزەك تورەگە ارناپ بارلىق دەرەكتەردى جيناقتاپ، تاريحي ەڭبەك ارناۋ قاجەتتىگى كوتەرىلىپ، اعايىندار ماعان قولقا سالعاندا، ءوزىمنىڭ «جاستارمەن جاعالاسپاي، اقساقال رەتىندە اقىل ايتىپ، ءجون سىلتەگەنىم دۇرىس بولار» دەپ باس تارتقان ەدىم. ولاي بولعان سوڭ بۇل جۇمىس تورەنىڭ ۇرپاعى، ولەڭ-ماقالالارى از-ازداپ باسىلىپ جۇرەتىن ازامات اقىلبەكوۆكە، «ءوزىنىڭ ۇلكەن شىعارما جازىپ كورمەگەنىن» ايتىپ قاشقاقتاعانىمەن، اعالارىنىڭ اتىنان تاپسىرىلعان ەدى.
جۋىردا، تالدىقورعان قالاسىنداعى ولكەتانۋ مۇراجايىندا ازامات اقىلبەكوۆتىڭ، بۇرىن جۇرتشىلىق كوپ بىلە بەرمەيتىن تاريحي دەرەكتەرگە تولى، سوندىقتان دا تانىمدىق ءمانى مول، باعالى كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى.
وقىرمانداردىڭ حالىق شارۋاشىلىعىنداعى ادەبيەتكە، تاريحقا قاتىسى جوق ماماندىق يەسىنىڭ، قازىرگى قاتارداعى عانا مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ جازۋدا نەسى بار دەپ ويلاۋى مۇمكىن. باسىندا مەن دە سونداي پيعىلدا ەدىم، الايدا شىعارمانى وقىپ شىققان سوڭ پىكىرىڭىز مۇلدە وزگەرەدى. تاريحقا ارنالعان ەڭبەكتەردى، وسى تاقىرىپتا جازعان بۇرىنعى-سوڭعى اۆتورلاردىڭ كوبىنىڭ شىعارمالارىن اۋدارىپ-توڭكەرىپ وقىعانى بايقالىپ تۇرعان، ءوزىنىڭ دە ويلاۋ ءورىسى كەڭ، ءبىلىمدى، ىزدەنىمپاز، دارىندى ازاماتتىڭ قولتاڭباسى مەن مۇندالايدى.
بەس بولىمنەن تۇراتىن كىتاپ، كەڭەستىك ناسيحات ۇستەم تاپ وكىلى، شىنجىر بالاق شۇبار ءتوس، قاناۋشى قانىشەر، زورلىقشىل، بارىمتاشى، ۇرىلار ۇستاعان «ەلدەن جىلقى قويماعان كەزەپ تورە» دەپ قۇلاعىمىزعا قۇيعاندىقتان كەيىنگى ۇرپاق قاي سوزگە سەنەرىن بىلمەي، قانداي ادام، قانداي بيلەۋشى بولعانىن انىق اجىراتا الماي دال بولىپ جۇرگەن تەزەك تورەنىڭ شىنايى بەينەسىن اشقان ءتارىزدى. تەزەك تورە عۇمىر سۇرگەن كەزەڭ قازاق ەلىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ۇلى ءجۇز جۇرتىنىڭ ومىرىندەگى ءبىر جاعىنان قىتاي، ەكىنشى جاعىنان رەسەي، ءۇشىنشى جاعىنان قوقان حاندىعى انتالاپ، بودانى ەتۋگە ۇمتىلعان الماعايىپ، قيىن-قىسپاقتى زامان ەدى. اسىرەسە، كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز جەرىنە اياق باسقان وتتى قارۋى مول، ءتارتىبى كۇشتى، تۇراقتى اسكەرى ساي رەسەي باسقىنشىلارىنىڭ تەگەۋرىنىنە قارسى تۇرۋ مۇمكىن بولماي قالعان كەز ەدى. جەتىسۋدى مەكەندەيتىن قالىڭ قازاقتىڭ دا، ونىڭ باسقارۋشىلارى ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى – تورەلەردىڭ دە باسىنا ەركىندىگىنەن، تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلۋ قاۋپى ءتونىپ، ودان قۇتىلار مۇمكىندىك قالماي، شاراسىزدىق جايلاعان ۋاقىت جەتكەن.
ءبىرىنشى (تاريحي) بولىمدە وتارلاۋشىلاردىڭ جەتىسۋعا تۇمسىق تىعىپ كىرۋىنىڭ باستالۋى، 1825 جىلى العاش رەت ولاردىڭ اسكەري وتريادىنىڭ، ونىڭ ىشىندە دارىگەر زيببەرشتەين سياقتى بارلاۋشى-جانسىزدارىنىڭ قاراتال، كوكسۋ، ىلە وزەندەرىنەن ءوتىپ، الاتاۋ قويناۋلارىن ارالاپ، ىستىقكول ماڭىنداعى قىرعىزدارعا دەيىن جەتىپ، جەر-سۋلاردىڭ، وزەن-وتكەلدەردىڭ جاعدايىن، وعان اپاراتىن جولدار مەن اسۋلاردىڭ مۇمكىندىگىن، رۋلاردىڭ (دۋلات، جالايىر، شاپىراشتى، سۋان، البان ت.ب.) ورنالاسۋ ءتارتىبىن، سۇلتاندارىن ء(ادىل ۇرپاقتارى مەن سوك ابىلايحانوۆ ۇرپاقتارى), قىتايدىڭ شەكارالىق قاراۋىلدارىنىڭ تۇرعان تۇستارىن – ءبارىن تاپتىشتەپ جازىپ، باستىقتارىنا جەتكىزگەن باياندامالارى دەرەكتى قۇجاتتار تۇرىندە كەلتىرىلىپ، اۆتورلىق تۇسىنىكتەمەلەر ارقىلى بەرىلۋى وقىرماندار كوكەيىنە نانىمدى شىققان.
ا. اقىلبەكوۆ ورىس وتريادى ءجۇرىپ وتكەن كەرۋەن جولىنىڭ بويىندا كەزدەسكەن ىقىلاس وزەنىن – قازىرگى مۇقىرى وزەنى، ال ىقىلاس تاۋىن – شاعان، قۇرىمبەت دالاسى دەگەندى قازىرگى العاباس، اينابۇلاق اۋىلدارىنىڭ ماڭى دەپ توپشىلايدى. ودان ءارى دارىگەر: «ىقىلاس تاۋلارى مەن جامان التىن ەمەل تاۋلارىنىڭ ارالىعىن قۇرانقاي جازىعى الىپ جاتىر. وسى جازىققا سۇلتان ابلاي (قۇلان) ادىلوۆكە باعىناتىن سەگىز سارى، قىزىل بورىك، ايت، بوزىم بولىستارىنىڭ قىرعىزدارى مالدارىن جايىپ، سەمىرتۋگە قونادى. ايت، بوزىم بولىستارى وسى جەرلەردى تۇپكىلىكتى مەكەندەيدى»،- دەپ جازعان. بۇل جەر، ارينە، اۆتور ايتقانداي، كۇرەڭبەل ەكەنى داۋسىز. سوڭعى اتالعانداردىڭ ءبارى البان تايپاسىنىڭ رۋلارى.
مىنە، قىزىق، بۇرىن البان رۋلارى نەگىزىنەن ىلەنىڭ سول جاعىنا قونىستانعان دەگەن ۇعىم بولاتىن. سوندىقتان ولاردىڭ اعا سۇلتانى تەزەك تورە نەگە كۇرەڭبەل-باسشي ءوڭىرىن مەكەندەپ ءجۇر دەگەن سۇراق تۋىنداي بەرەتىن. سويتسەك، البانداردىڭ جارتىسىنا جۋىعى كۇرەڭبەلدى جايلاعان ەكەن. مۇنى، «ىستىقكول ساپارىنداعى كۇندەلىك» ەڭبەگىندە شوقان ءۋاليحانوۆتا راستايدى.
اۆتور وسى جازبالاردا كەزدەسەتىن قازىر ەستە قالماعان جەر، سۋ اتاۋلارىن قالپىنا كەلتىرسەك، بۇل جەرلەردى قالماق كەلمەي تۇرىپ تا ءوز اتا-بابالارىمىزدىڭ تۇرعانىن دالەلدەيتىن ەدىك دەپ كوپشىلىككە وي تاستايدى.
ەكىنشى (تاريحي) بولىمدە تەزەك تورەنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە، تىرشىلىك-تۇرمىسىنا، قازاق رۋلارىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى ءارتۇرلى مۇراعاتتاردان الىنعان كوپتەگەن قۇجاتتار ەكى عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتى قامتىپ، بىزگە بەيتانىس مەزگىل مەن وقيعالاردى جاقىنداتا تۇسكەن.
جەتىسۋدى وتارلاۋعا كىرىسكەن ورىستار بۇل ءوڭىردىڭ تۇرعىندارى اراسىندا جاس بولسا دا (وتىزعا تولماعان) تەزەك تورەنىڭ بەدەلدى ەكەندىگىن بايقاعان. سوندىقتان ونى ىشتەرىنە تارتىپ، شەن-شەكپەن بەرىپ، ءوز ماقساتتارىنا پايدالانۋعا تىرىسىپ، اعا سۇلتاندىق دارەجەگە كوتەرگەن. ونىڭ جەكە باسىنىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرى تۋرالى عالىم-ساياحاتشى سەمەنوۆ-تيانشانسكيدىڭ، گەنەرال-گۋبەرناتور گاسفورتتىڭ، ت.ب. پىكىرلەرى سونى بايقاتادى. ولار تەزەكتى «اقىلدى، العىر، باتىل، ايلاكەر» دەپ باعالايدى. ال گەينس ونى « جارقىلداعان ۇشقىندى كوزدى، قاراعاندا وڭمەنىڭنەن وتكەندەي، تەسىلە، تىنتە قارايدى. بەتىنە تىكە قاراي الماي، جۇزىنە كوز سالا المايسىڭ» دەپ سۋرەتتەيدى. بۇل، ارينە جاي ادامدا كەزدەسە بەرمەيتىن، باتىل دا زەرەك ادامنىڭ بەينەسىن كورسەتىپ تۇر.
وتارلاۋشىلارعا امالسىز باعىنعانىمەن تەزەك تورە ولارعا بار نيەتىمەن قىزمەت ەتپەگەن. باباسى ابىلاي حاننىڭ ادىسىنە سالىپ، قىتايلارمەن دە، ورىستارمەن دە ىسكەرلىك قارىم-قاتىناستا بولعانىمەن، تۇپتەپ كەلگەندە ەلى مەن ءوزىنىڭ پايداسىن كوزدەگەنى ايقىن. مۇنى «تويشىبەك» قامالىنا ورىس اسكەرلەرىنە ات كولىكتەرىن بەرمەگەندىگى، كولپاكوۆسكي ۇزىناعاش تۇبىندە قوقاندىقتارمەن سوعىسقاندا شاقىرعانىنا بارماي، از اداممەن ۇرىس بىتكەندە عانا كەلۋى، ت.ب. كوپتەگەن ارەكەتتەرى كورسەتەدى.
تەزەك تورەنىڭ جانە كەيبىر سۇلتاندار مەن رۋ باسىلارىنىڭ مۇنداي نيەتىن وتارشىل وكىمەت تە سەزىپ، ءبىلىپ وتىرعان. سوندىقتان، 1865 جىلى بۇكىل ۇلى ءجۇزدى باعىندىرىپ، ءوز ماقساتىنا جەتكەن سوڭ-اق، العاشقى كەزدەردەگى جىمىسقى، الداۋسىراتقان ساياساتىن قويىپ، دورەكى وكتەمدىككە كوشىپ، وتارلاۋشىلاردىڭ شىن جىرتقىشتىق كەيپىن تانىتا باستاعان.
ءتىپتى 1871 جىلى تەزەك تورە باستاعان ۇلى ءجۇزدىڭ 60 ادامىن تۇتقىنعا الىپ، قاپال تۇرمەسىنە جاۋىپ، سۇراققا الىپتى. مۇنداعى ماقساتتارى دا ايقىن، ولارعا قىسىم كورسەتىپ، قورقىتىپ، مىسىن باسىپ، باسىنىپ، كىرىپتارلىقتا ۇستاۋعا تىرىسۋ، كىم قوجايىن ەكەنىن كورسەتىپ قويۋ.
بۇل بولىمدە تەزەك تورەنىڭ جەكە باسىنىڭ، ساياساتتاعى جەتىسۋلىق قازاقتاردىڭ - ورىس، قىتاي، قىرعىز، قوقان ەلدەرىمەن قاتىناستارداعى ءرولىن، ءبىز سەكىلدى اعا بۋىن وكىلدەرىنىڭ دە بىلە بەرمەيتىن مالىمەتتەردى، اۆتورلىق پايىمداۋلاردى كوپتەپ كەزدەستىردىك.
ءۇشىنشى (ەتنوگرافيالىق) بولىمدە اۆتور ەل اۋزىنان جيناعان، تەزەك تورەنىڭ ءارتۇرلى جاعدايدا وزىنە كومەك سۇراپ كەلگەن جالايىر، البان، سۋان، قاراقالپاق، تۇرىكپەن، قاڭلى، كەرەي، جاعالبايلى، ارعىن، نايمان ت.ب. ەلدەرىنە التىنەمەلدەن جەر بەرىپ قونىستاندىرىپ، قامقورلىق كورسەتكەن اڭگىمەلەرىن جانە كورشىلەس قونىستانعان كەي رۋلارىنىڭ اراسىنداعى جەر داۋلارىن شەشىپ، مەجە بەلگىلەپ، تاتۋلاستىرعانى تۋرالى اڭگىمەلەردى، ەل اۋزىنداعى شەشەندىك سوزدەردى كوپتەپ كەلتىرەدى. ەل اڭگىمەلەرىنەن ونىڭ ءوز حالقىنىڭ قامىن ويلاعان بيلىك يەسى ەكەندىگى كورىنە تۇسەدى.
اۆتوردىڭ بۇنداي ەل اۋزىنان جيناعان اڭگىمە-اڭىزدارداعى ءوز اتاسىنا تيەتىن كەزدەرىن دە جاسىرماي كەلتىرىپ وتىرعانى وتە قۇپتارلىق.
ءتورتىنشى (شىعارماشىلىق) بولىمدە اۆتوردىڭ ءبىراز ءار كەزدەردە باق، ينتەرنەت باسىلىمدارىندا جازعان ماقالا، ولەڭ-جىرلارى كەلتىرىلگەن. اۆتور كەيبىر بۇل جاققا كەلمەگەن، ەل تاريحىنان، ادەبيەتىنەن حابارسىز ادامداردىڭ پىكىرلەرىنە وتكىر سىندار ايتادى.
بەسىنشى (شەجىرە) بولىمدە پروفەسسور امان شوتاەۆتىڭ جيناقتاعان ءادىل ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەلەرى بەرىلۋى كىتاپتىڭ قۇندىلىعىن ارتتىرا تۇسكەندەي.
قورىتا ايتقاندا، جيناق تەزەك تورەنىڭ اقىلى مەن ايلاسىن، مىنەز-قۇلقى مەن ءىس-ارەكەتىن، جالپى ادامدىق قاسيەتتەرى مەن كىسىلىك كەلبەتىن تانىتاتىن، جەتىسۋ جەرىنىڭ وتارلانۋى جايىنداعى كوپتەگەن دەرەكتەردى قامتىعان، تاريحىمىزدى جان-جاقتى تانۋعا كومەكتەسەتىن – قۇندى ەڭبەك.
كىتاپ ءتىلى تەرمينولوگيالارعا اسا كوپ بارماي تۇسىنىكتى تىلدە جازىلعان. اۆتور الدەنەشە رەت سىپايىلىقپەن ازعانتاي ەڭبەگىم دەگەنىمەن كوپتەگەن سىرلارعا قانىقتىق. تەزەك تورە تۋرالى تىڭ دەرەكتەر بىلەتىندەر بولسا، حابارلاسا جاتار.
تۇساۋكەسەرگە قاتىسا وتىرىپ، ەلدىڭ تەزەك تورە تۋرالى پىكىرلەرىن ەستىپ، جوعالىپ كەتىپ، قايتا تابىلعان «ابىلايدىڭ اقيىعى» اتتى كۇيىن (تابۋشى - تاڭاتار الشابەكوۆ; ورىنداۋشى – تالعات ورازاەۆ) تىڭداي وتىرىپ، الدىندا ايتقانىمداي «تەزەك تورەنىڭ جوقتاۋشىلارى بار ما؟» دەگەن سۇراعىما جاۋاپتى تولىق تاپتىم دەۋىمە ابدەن بولادى. ول – تەزەك تورەنىڭ جوقتاۋشىلارى بۇتكىل حالىق ەكەن.
ەرعالي احمەت.
ەڭبەك ارداگەرى، قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
الماتى
Abai.kz
