سوڭعى كەزدە قازاق زيالىلارى اراسىندا حاكىم ابايدىڭ قارا سوزىنە، ءتىپتى جەكە تۇلعاسىنا شاك كەلتىرەتىندەردىڭ قاتارى كوبەيگەنى راس. جانۇزاق اكىم مىرزا سوڭعى ءبىر ماقالاسىندا اباي قارا سوزدەرىنىڭ وسكىن ۇرپاقتى ەڭسەسىن كوتەرۋگە، ۇلتىمەن ماقتانۋعا ەمەس، كەرىسىنشە جەك كورۋگە، ءوزىن قور ساناۋعا تاربيەلەيتىنىن جازعان ەدى.

ەل ىشىندەگى انا ءتىلىمىزدى مەنسىنبەيتىن كەيبىر ىرىتكىشىلەردىڭ سوتتا ابايدىڭ قارا ءسوزىن دالەل رەتىندە ۇسىنىپ جۇرگەنىنە دە ەت ۇيرەنگەلى قاشان؟! سول ابايدىڭ قازاقتى تۇقىرتاتىن ايگىلى سوزدەرى بۇل جولى اناۋ-مىناۋ ەمەس، وتكەن 9-قاراشادا ەلىمىزگە ساپارلاي كەلگەن رەسەي پرەزيدەنتى – ايدىك ءپۋتيننىڭ اۋزىنان ەستىلدى. قازاقى قايماعى بۇزىلماعان وبلىستاردا رەسەي قارجىسىنا ورىس ءتىلدى مەكتەپ سالۋ ءجايىن ءسوز ەتكەندە، رەسەي باسشىسى ابايدىڭ: «ورىس ءتىلىنسىز قازاقتىڭ كۇنى قاراڭ»، دەگەن ماعىناداعى ءسوزىن تىلگە تيەك ەتتى.

قازاق قوعامىنىڭ ورىس تىلىمەن كىندىگىنىڭ اجىراماستاي بولىپ بايلانۋى اباي، شوقان زامانىنان باستاۋ العانى بەلگىلى. «ورىس ءتىلى ارقىلى باتىس مادەنيەتىمەن تانىسىپ، بيىك ورەگە جەتتى» دەلىنەتىن بۇل ەكى تۇلعاعا قارا قازانداي وكپەسىن ايتاتىندار ءار كەزدە تابىلىپ تۇردى. سونىڭ ءبىرى شوقانمەن دوس بولدى دەلىنەتىن دوستاەۆسكي باستاعان ورىس جازۋشى، زيالىلارى قازاقتىڭ اسىن ىشسە دە ۇلتىمىز تۋرالى ءبىر اۋىز جاقسى ءسوز جازبادى دەيتىن ءۋاج. مۇنداي وكپەنىڭ تۋىنداۋى پاتشالىق رەسەي بيلىگى مەن قوعامىنىڭ كوشپەندىلەرگە ۇستانعان كوزقاراسىن تۇسىنبەۋدەن تۋىنداسا كەرەك. پەتر پاتشا ەۋروپانىڭ عىلىم-تەحنيكاسىنا ۇيرەنۋگە بارىن سالسا، ورىس زيالىلارى دا باتىس ەۋورپا زيالىلارىنىڭ وزگە مادەنيەتكە مۇرىنىن شۇيىرە قارايتىن، اسىرەسە، كوشپەندىلەر وركەنيەتىن «جابايى» سانايتىن «ەۋروتسەنتريتىك يدەياسىن» ۇستاندى. دوستاەۆسكيدىڭ شوقانعا جازعان حاتىندا پاريجگە بارىپ كورۋگە كەڭەس بەرۋى سونى ايعاقتايدى. وزىنە قارسى باس كوتەرگەن زيالىلاردى سىبىرگە، قازاق جەرىنە ايداعان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ دە، سايىن دالا دا ەلىن ساعىنعان ورىس زيالىسىنىڭ كوشپەندىلەرگە ۇستانعان كوزقاراسىنىڭ ۇقساس، بىردەي بولعانىن تاريح ايعاقتايدى.

ايداۋداعى ورىستارمەن شۇيىركەلەسىپ كوزى اشىلدى دەلىنەتىن ابايدى ورىس عىلىمى مەن ءتىلىنىڭ «كوزسىز فاناتى» دەپ سيپاتتاساق تاريحي جاڭساقتىق بولارى ءسوزسىز. وعان حاكىمنىڭ كوپتەگەن ءسوزى دالەل. قىرىق ءبىرىنشى سوزىندە: «قازاققا اقىل بەرەم، تۇزەيمىن دەپ قام جەگەن ادامعا ەكى نارسە كەرەك: اۋەلى – بەك زور ۇكىمەت، جارلىق قولىندا بار كىسى كەرەك. ەكىنشى – ول ادام ەسەپسىز باي بولارعا كەرەك»، - دەيدى. بۇدان اباي اتامىزدىڭ ورىس جۇرتىن كوپەس رومانوۆتار اۋلەتى باسقارىپ وتىرعانىن، پەتر پاتشانىڭ ورىس مۇجىقتارىن كۇشتەپ ساقال-مۇرتىن قىرعىزىپ، باتىسشا كيىندىرىپ، زاماناۋي ادام قىلعانىن، جۇيەدەن پاتشالىق رەسەيدىڭ ساياسي قۇرىلىمىن بىزدەن دە جاقسى بىلگەنىن بايقايمىز.

ءيا، ۋاقىت ءبىر ورىندا توقتاپ قالماق ەمەس. قازاق قوعامى دا دۇنيەنىڭ قازانىندا قايناپ، العا جىلجىدى. اباي يدەياسىنىڭ ورىنىن الاش وردالىقتار باستى. ولاردىڭ ورىس تىلىنە، مادەنيەتىنە، ساياساتىنا كوزقاراسى ابايدان مۇلدە بولەك باعىتتا ءوربىدى. ورىس بيلىگىمەن ساياسي، مادەني كۇرەستى قاتار الىپ ءجۇردى. ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى: «قازاق بۇدان بىلاي «كيرگيز-حايساك» اتانىپ جۇرمەك ەمەس! قازاق قيامەت قايىمعا دەيىن قازاق بولىپ قالماق»، - دەپ مالىمدەدى. ۇلتتىڭ ءتول ءالىپبيىن جاسادى. ساياسي باعىتتا رەسەيدى ەمەس، وزىمىزگە جاقىن شىعىستىڭ الپاۋىتى جاپونيانىڭ جولىن ۇستانۋدى قۇپ كوردى.

بيلىككە بولشەۆيكتەر كەلگەننەن كەيىن قازاق تىلىنەن، دىنىنەن، تەگىنەن ايىرىلدى. «ورىس ءتىلى كوممۋنيزم ءتىلى بولادى» دەپ بارشا حالىقتى سەندىرگەن ولار، باتىستى تۇقىرتۋ ءۇشىن كەڭەستەر وداعىنىڭ بۇكىل رەسۋرسىن سارىپ قىلىپ، قازاق جەرىندە اتوم، بيولوگيالىق قارۋلار جاساۋمەن، عارىشتى يگەرۋمەن اينالىستى. كەڭەس كەزىندەگى ورىس عىلىمىنىڭ جەتىستىگى ونىڭ جەكە پوتەنتسيالىنان ەمەس، قىزىل يدەولوگيانىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن، ءماجبۇرلى تۇردە جاسالدى. ورىس ءتىلىنىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا قولدانىلاتىن ءتىل مارتەبەسىن الۋى دا ءستاليننىڭ ساياسي ىقپالىنان بولدى. جۇيەدەن قازاق قوعامىنىڭ ءتاۋىلسىز ەل اتانسا دا، ورىس ءتىلىنىڭ وتارىنا اينالىپ وتىرۋى دا قىزىل يدەولوگيانىڭ ساياسي شەشىمدەرىنىڭ سالدارى ەكەنى، قازاق ۇلتىنىڭ جەكە قالاۋى ەمەس ەكەنى جالپاق جۇرتقا ءمالىم.

قورىتىپ ايتقاندا ەۋروپانىڭ ءدۇبىرى جەر جارعان ءتورت رەتكى عىلىم-تەحنيكا توڭكەرىسىنىڭ بەل ورتاسىندا بولماسا دا، سىرتىن كورگەن قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني، عىلىمي قاجەتىن اباي زامانىمەن ولشەۋ يمپەريالىق پيعىلدان تۋعان ءبىر جاقتى، بارىپ تۇرعان ۇشقارى پىكىر ەكەنى داۋسىز.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz