حح عاسىردىڭ باس كەزىندە الاش زيالىلارى وتارلىق ەزگىدە ازاپ شەگىپ جاتقان قازاق حالقىنىڭ ايانىشتى ءحالىن كورىپ، ونى قۇتقارىپ الۋدىڭ جولىن ىزدەپ شارق ۇردى. حالىقتى وتارلىق بۇعاۋدان قۇتقارۋ ءۇشىن ازاتتىق، بوستاندىق ۇرانىن تۋ قىلىپ تىگىپ، بۇكىل حالىقتى وسى جولدا بىرلەسىپ كۇرەسۋگە شاقىرادى. تاۋەلسىزدىكتى ارمانداعان الاش زيالىلارى 1917 جىلى جەلتوقساندا، ورىنبور قالاسىندا الاش اۆتونومياسىن جاريالادى. ونىڭ توراعاسى بولىپ ءاليحان بوكەيحانوۆ سايلاندى. بۇل الاشوردا وكىمەتىنىڭ نەگىزگى ماقساتى - تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، حالىقتىڭ تۇرمىس-ءحالىن جاقسارتۋ ەدى.

قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن الاشوردا وكىمەتى قۇرىلعانىن ەستىپ بىلگەن قازاقتىڭ سانالى ازاماتتارىنىڭ دا، حالىقتىڭ دا قۋانىشتارىندا شەك بولمادى. «وتارلىق بۇعاۋدان قۇتىلدىق قوي» - دەپ بورىكتەرىن اسپانعا اتتى. بىراق بۇل قۋانىش باياندى ەمەس ەدى. وتارلىق ساياساتتان قول ۇزبەگەن ۋاقىتشا وكىمەت تە، كولچاك وكىمەتى دە الاش اۆتونومياسىن قولدامادى. كەڭەس وكىمەتى الاش اۆتونومياسىن قولداۋ تۇگىل، الاش كوسەمدەرىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىپ، اقىرى ولاردى «حالىق جاۋلارى» دەگەن جەلەۋمەن 1937-1938 جىلدارى جاپپاي قىرىپ تاستادى. بۇلارمەن بىرگە الاش ساياساتىن قولداماعان، كەڭەس ۇكىمەتىنە بىرلەسە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن قازاق زيالىلارىن دا قۇرتىپ جىبەرەدى. ءسويتىپ، كەڭەس وكىمەتى  كوزگە تۇسكەن ادامداردى اياۋسىز جازالاپ، حالىقتى قورقىتىپ، زارەسىن الىپ بۇقتىرىپ تاستاسا دا ادىلەتسىز قوعامعا ىشتەي قارسىلىق ەش ۋاقىتتا توقىراپ قالعان ەمەس.

حح عاسىردىڭ باس كەزىندە الاش زيالىلارى وتارلىق ەزگىدە ازاپ شەگىپ جاتقان قازاق حالقىنىڭ ايانىشتى ءحالىن كورىپ، ونى قۇتقارىپ الۋدىڭ جولىن ىزدەپ شارق ۇردى. حالىقتى وتارلىق بۇعاۋدان قۇتقارۋ ءۇشىن ازاتتىق، بوستاندىق ۇرانىن تۋ قىلىپ تىگىپ، بۇكىل حالىقتى وسى جولدا بىرلەسىپ كۇرەسۋگە شاقىرادى. تاۋەلسىزدىكتى ارمانداعان الاش زيالىلارى 1917 جىلى جەلتوقساندا، ورىنبور قالاسىندا الاش اۆتونومياسىن جاريالادى. ونىڭ توراعاسى بولىپ ءاليحان بوكەيحانوۆ سايلاندى. بۇل الاشوردا وكىمەتىنىڭ نەگىزگى ماقساتى - تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، حالىقتىڭ تۇرمىس-ءحالىن جاقسارتۋ ەدى.

قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن الاشوردا وكىمەتى قۇرىلعانىن ەستىپ بىلگەن قازاقتىڭ سانالى ازاماتتارىنىڭ دا، حالىقتىڭ دا قۋانىشتارىندا شەك بولمادى. «وتارلىق بۇعاۋدان قۇتىلدىق قوي» - دەپ بورىكتەرىن اسپانعا اتتى. بىراق بۇل قۋانىش باياندى ەمەس ەدى. وتارلىق ساياساتتان قول ۇزبەگەن ۋاقىتشا وكىمەت تە، كولچاك وكىمەتى دە الاش اۆتونومياسىن قولدامادى. كەڭەس وكىمەتى الاش اۆتونومياسىن قولداۋ تۇگىل، الاش كوسەمدەرىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىپ، اقىرى ولاردى «حالىق جاۋلارى» دەگەن جەلەۋمەن 1937-1938 جىلدارى جاپپاي قىرىپ تاستادى. بۇلارمەن بىرگە الاش ساياساتىن قولداماعان، كەڭەس ۇكىمەتىنە بىرلەسە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن قازاق زيالىلارىن دا قۇرتىپ جىبەرەدى. ءسويتىپ، كەڭەس وكىمەتى  كوزگە تۇسكەن ادامداردى اياۋسىز جازالاپ، حالىقتى قورقىتىپ، زارەسىن الىپ بۇقتىرىپ تاستاسا دا ادىلەتسىز قوعامعا ىشتەي قارسىلىق ەش ۋاقىتتا توقىراپ قالعان ەمەس.

كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ جەندەتتەرى اسقان قاتىگەزدىكپەن قاتال ءتارتىپ ورناتىپ وتىرسا دا، ازاتتىقتى اڭساعان كەيبىر سانالى جاستار ءوز قاتارلارىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتۋعا ۇمتىلىپ كەلدى. مەكتەپ وقۋشىلارىنان باستاپ، جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى زامان اعىمىن اڭعارا باستاعان كەيبىر سانالى ستۋدەنتتەر قازاق حالقىنا جاسالىپ وتىرعان زورلىق پەن قياناتتاردى كوزدەرىمەن كورىپ، ادىلەتسىز قوعامعا وزدەرىنىڭ نارازىلىقتارىن ءار جەردە ءبىلدىرىپ وتىردى. ولار ءوشىپ بارا جاتقان ءوز حالقىنىڭ  تىلىندە، دىنىنە، سالت-ساناسىنا جانى اشىپ، كەلەشەكتە قازاق حالقى ءوزىنىڭ ۇلتتىق قالپىن ساقتاي الماي جوعالىپ كەتەدى-اۋ دەپ قايعىرىپ، ازاتتىق السا ەكەن-اۋ دەپ ارماندادى. ەندى تۋعان حالقىنىڭ ازاتتىق الۋىن ارمانداپ، ءوز باستارىنا ءتونىپ تۇرعان قاتەردەن دە سەسكەنبەگەن ابزال ازاماتتار تۋرالى ءسوز قوزعايىق.

1940-1941 وقۋ جىلىندا قاراعاندى وبلىسى، نۇرا اۋدانىنداعى كازگورودوك (قازىرگى كەرتىندى)  اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن ءبىر توپ وقۋشىلار قاراعاندىداعى ەكى جىلدىق وقىتۋشىلار ينستيتۋتىنا كەلىپ، وقۋعا تۇستىك. ءبارىمىز دە ءبىر بولمەدە جاتامىز. اۋىلداعى مەكتەپتە راديو جوق ەدى. مۇندا كۇندىز-ءتۇنى راديو سايراپ تۇر. راديودان ءار ءتۇرلى حابار ەستىپ، قازاقتىڭ تاماشا ءان-كۇيلەرىن تىڭداپ، رۋحاني ازىققا كەنەلدىك تە قالدىق. ءوزىمىز بۇرىن كورمەگەن گازەت، جۋرنالداردى دا تاۋىپ الىپ، قىزىعا وقيمىز. كىتاپ وقىعىڭ كەلسە، قالالىق كىتاپحاناعا باراسىڭ.

ينستيتۋتتا بىزدەرگە قازاق ادەبيەتىنەن ايتباي نارەشوۆ لەكتسيا وقيتىن. ول لەكتسيا وقىعاندا ءبارىمىز دە ۇيىپ تىڭداپ، ەلتىپ قالعانداي بولاتىنبىز. ويتكەنى قاعازعا دا، كىتاپقا دا قاراماي ءتۇسىندىرىپ وتىرعان اقىنداردىڭ  ولەڭدەرىن مانەرلەپ جاتقا ايتاتىن. ينستيتۋتتاعى «جاس قالام» دەپ اتالاتىن ۇيىرمەگە ءوزى باسشىلىق ەتتى. وندا وقىپ تالدايتىن كىتاپتاردى دا ءوزى اكەلىپ وتىراتىن. ونىڭ ادەبي ۇيىرمەنى باسقارىپ جۇرگىزىپ وتىرۋداعى تىكەلەي كومەكشىسى بۇركىت ىسقاقوۆ  بولدى.

ءبىر كۇنى ايتباي نارەشەۆ اۋىرىپ قالىپ، ينستيتۋتقا كەلمەگەن سوڭ، بۇركىت ەكەۋىمىز ۇيىنە باردىق. توسەك تارتىپ جاتىر ەكەن. اماندىق-ساۋلىق سۇراسقاننان كەيىن ءىنىسى رامازانعا كىتاپ سورەلەرىنەن ءبىر-ەكى كىتاپ العىزىپ بەردى. ونىڭ جەكە كىتاپحاناسىنداعى كىتاپتاردىڭ كوپتىگىنەن بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن بۇركىت ەكەۋىمىزدىڭ ەسىمىز شىقتى. ءبىز كوزبەن ءسۇزىپ، تاڭدانا قاراپ جاتىرمىز. اشىق تۇرعان كىتاپ سورەلەرىنىڭ قاسىندا قۇلىپتاۋلى ءبىر شكاف تۇر ەكەن. وندا دا كىتاپ تولىپ تۇر. ونى اشىپ قاراۋعا بىزگە ۇلىقسات بەرمەدى. ءبىز نە بولسا دا سونى اشىپ كورۋگە قۇمارتا تۇستىك. كەيىننەن اعاسىنىڭ ۇيدە جوقتىعىن پايدالانىپ، ءىنىسى رامازانعا جالىنىپ شكافتى اشتىرىپ كورسەك، ءىشى تولعان «حالىق جاۋلارى» ساكەننىڭ، بەيىمبەتتىڭ، ءىلياستىڭ ت.ب كىتاپتارى. شكافتىڭ ەڭ تومەنگى ءتۇپ جاعىندا ءبىزدى ەرەكشە قىزىقتىراتىن اراپشا ارىپتەرمەن جازىلعان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ماسا»، «قىرىق مىسال» كىتاپتارى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق!» سياقتى كىتاپتارى ساقتاۋلى ەكەن.

بۇركىت ەكەۋىمىزدى ەرەكشە قىزىقتىرعان تاعى ءبىر كىتاپ ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» (1-ءبولىم، ۇلتشىلدىق - بايشىلدىق ءداۋىر. قازاقستان باسپاسى. 1932 جىل. قىزىلوردا. لاتىن ارىپتەرىمەن جازىلعان) دەگەن كىتابى بولدى. بۇركىت ەكەۋىمىز بۇل كىتاپتاردى بىرتىندەپ قانا بىلدىرتپەي الىپ، ەشكىمگە كورسەتپەي وڭاشا وقىپ شىقتىق. وزىمىزگە ۇناعان ولەڭدەردى داپتەرگە جازىپ الىپ، جاتتاپ وتىردىق.

ءبىزدىڭ جاتاتىن جەرىمىز ينستيتۋتتىڭ ەڭ تومەنگى قاباتىندا. جوعارعى قاباتىنداعى بولمەلەر وقۋ كابينەتتەرى. ولار لەكتسيا بىتكەننەن كەيىن قۇلىپتالماي اشىق تۇرادى. بۇركىت ەكەۋمىز باسقا ستۋدەنتتەر ۇيىقتاعاننان كەيىن سول بولمەلەردە وڭاشا وقىپ جۇردىك.

الاش اقىندارى مەن ولاردىڭ كوسەمدەرى جايىندا تۇسىنىك الىپ، ولاردىڭ نە ءۇشىن كۇرەسكەنىن بىلگەنىمىز - بىزدەردىڭ ۇلتتىق نامىسىمىزدى وياتىپ، ەرەكشە رۋحتاندىرىپ جىبەردى. الداعى ۋاقىتتا سول الاش ازاماتتارىنىڭ جولىن قۋىپ، تۋعان ەلىمىزدىڭ ازاتتىعى، بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسۋگە بەل بۋدىق.

ەلىم-اۋ ءبىر سەن ءۇشىن مىندىك اتقا،

قولدان جەم قىلمايمىز دەپ سەنى جاتقا.

قولعا الىپ الاش تۋىن ۇراندادىق،

قاراماي شاپقان قىلىش، اتقان وققا.

وسى سياقتى تۋعان ەلى ءۇشىن جان اياماي ەڭبەك ەتە بىلگەن الاش اقىندارى م. دۋلاتوۆتىڭ، ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ت.ب ولەڭدەرىن وقىپ، ومىرلەرىنەن تۇسىنىك العاننان كەيىن قازاق حالقىنىڭ ناعىز جاناشىرلارى الاش ازاماتتارى ەكەنىن بىلدىك.

ازاتتىقتى اڭساپ جۇرگەن الاش ازاماتتارىنىڭ ءبارى دە تۋعان ەلىن وتارلىق بۇعاۋدان قۇتقارىپ، بوستاندىق، ازاتتىق اپەرۋ ءۇشىن ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ-قاتەردەن دە قايمىقپاي، شىبىن جاندارىن دا پيدا ەتۋگە دايىن تۇرعان.

بۇعان ماعجاننىڭ مىنا ولەڭى تولىق دالەل بولا الادى:

جەلە بەر جانىم قارا كوك،

جەلكىلدە جەلمەن ايدارىم.

قولىمدا نايزا كوك بولات،

ەرلىگىمە ايعاعىم.

ۇلت دەگەندە كوپىرشىپ،

جارايسىڭ قانىم قاينادىڭ!

ۇلتىمنان مەن ساداعا

بەكىندىم، بەلدى بايلادىم.

بىلگەنىن ەندى ىستەسىن،

ولىممەنەن وينادىم!

بۇدان اسقان تۋعان حالقى ءۇشىن جاسايتىن ەرلىك بولار ما!

وسى سارىنداس جازىلعان ولەڭدەر بىزدەرگە جىگەر بەرىپ، رۋحىمىزدى كوتەرە تۇسەتىن ەدى.

نەمەسە ايماۋىتوۆتىڭ:

ارعى اتام - ەر تۇرىك،

ءبىز قازاق - ەلىمىز،

سامال تاۋ شالقار كول،

سارىارقا جەرىمىز.

بۇعاۋدان بوسانعان،

ءبىز - دولى ارىستان،

دولدانسا بولمايتىن

جاڭا ءداۋ-پەرىمىز.

ەر تۇرىك ەجەلدەن،

وق تەسكەن ەتىمىز.

قايمىعىپ ەش جاۋدان

قايتپاعان بەتىمىز.

جاۋسىن وق، اقسىن قان،

شىقسىن جان، قورقۋ جوق.

الاشتىڭ جولىندا

جان قيماق  - نيەتىمىز.

وسى سياقتى الاش اقىندارىنىڭ ولەڭدەرى ءبىزدىڭ جاستىق جىگەرىمىزدى جەلپىندىرىپ، الاش ارىستارى ورىندايمىز دەپ ۇمتىلعان ازاتتىق، بوستاندىق يدەياسىن ءبىز دە ءارى قاراي جالعاستىرىپ، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسسەك-اۋ دەپ ارماندادىق.

ەلىمىزدى كوممۋنيستىك پارتيا ەمەس، الاش پارتياسى بيلەسە، قازاق حالقى ەشقانداي كۇيزەلىسكە، قىرعىنعا ۇشىراماعان بولار ەدى. قازاقتار 1931-1933 جىلدارى اشتىقتان جاپپاي قىرىلىپ جاتقاندا كومپارتيا ەشقانداي كوڭىل اۋدارماي: «ءبىزدىڭ ەلدە ءبارى دە بار، ءبارى دە تاماشا» - دەپ، لەپىرىپ جۇرە بەردى. قازاقتار ءبىرجولاتا قۇرىپ كەتسە دە قينالىپ، قايعىراتىن ءتۇرى بولمادى.

بۇركىت ەكەۋىمىز ءوزىمىزدىڭ سەنىمدى دەگەن دوستارىمىزعا جاتتاپ العان الاش اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن اۋىزشا ايتىپ جۇردىك. بايقاساق، ەستىپ، تىڭداعانداردىڭ ءبارى دە ءسۇيسىنىپ وتە ۇناتاتىن بولدى. ەكەۋىمىزدى دە بۇل جاعداي وتە جىگەرلەندىرە ءتۇستى. ەندى الاش پارتياسى سياقتى حالىقتى سۇيەتىن، تەك حالىق ءۇشىن قىزمەت قىلاتىن جاڭا پارتيا قۇرساق دەپ ويلاي باستادىق. ونداي پارتيانى قالاي دەپ اتاۋىمىز كەرەك دەگەن وي كوپ تولعاندىردى. اۋەلى «جاس الاش» دەپ اتاماق بولدىق. مۇنى قويىپ «جاس قازاق» دەمەك تە بولدىق. اقىرى «ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى»، قىسقارتا ايتقاندا «ەسەپ» دەپ اتادىق. بۇل 1941 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ اياق كەزى ەدى.

ەندى مۇنى پىكىرلەس دوستارىمىزعا جاريا ەتپەكپىز. ءوزىمىز جاتقان جاتاقحانانىڭ ءبىر بولمەسىنە تەگىس جينالدىق. ءبارىمىز وتىرمىز. بۇركىت تۇرەگەپ تۇر. ونىڭ كۇلىمدەگەن تۇرىنەن بارلىعى دا ءبىر جاڭا حابار كۇتكەندەي تىپ-تىنىش بولا قالدى.

ول 1928 جىلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاق بايلارىن زار جىلاتىپ مال-مۇلكىن تارتىپ العانىن، بۇل تاركىلەۋدىڭ ناتيجەسىندە بايلاردى عانا ەمەس، ولاردىڭ جۇمىسىن ىستەپ، بالا-شاعالارىن اسىراپ جۇرگەن كەدەي-جالشىلاردى دا اۋىر جاعدايدا ۇشىراتقانىن ايتىپ بەردى.

1929-1930 جىلدارى «كولحوزداستىرامىز» - دەپ بارلىق قازاقتىڭ كۇنەلتىپ وتىرعان مالىن تۇك قالدىرماي تارتىپ الىپ، بۇكىل حالىقتى اشتىق الاپاتىنا، جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتقانىن، ءتىپتى قازاقتى ءبىرجولاتا قۇرتا جازداعانىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىردى. مۇنان كەيىن ەسەڭگىرەپ قالعان ەلدىڭ ەسىن جيعىزباي، «حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەۋ» دەگەن سۇمدىق ناۋقان باستاپ، ەل باسقارىپ جۇرگەن حالىقتىڭ زيالى قاۋىمىن دا، ساۋاتسىز قاراپايىم ادامداردى دا جازىقسىزدان-جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقانىن ايتتى. قاتىناسقانداردىڭ ءبارى دە ۇيىپ تىڭداپ وتىر. ءسوزدىڭ سوڭىندا: «حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن وسىنداي اۋىرتپالىقتارعا، جان توزبەس قايعى-قاسىرەتكە كىم كىنالى دەپ ويلايسىڭدار؟» - دەپ سۇراق قويدى. ەشكىم ۇندەي قويمادى. «ەندەشە» - دەپ ءارى قاراي جالعاستىردى ءوزىنىڭ ايتار پىكىرىن: «بۇعان بۇكىل ەلدى بيلەپ-توستەپ تۇرعان كومپارتيا جانە ونىڭ كوسەمدەرى ايىپتى. ەگەر ولار حالىقتىڭ قامىن ويلاپ، قىزمەت اتقارسا، حالىقتى قايعى-قاسىرەت، كۇيزەلىسكە ۇشىراتپاعان بولار ەدى. سوندىقتان بۇكىل حالىققا، اسىرەسە قازاق حالقىنا ەلىن ءسۇيىپ قىزمەت ەتەتىن عانا پارتيا كەرەك. سونداي جاڭا پارتيانى ءوزىمىز قۇرىپ الۋىمىز كەرەك» - دەدى. بۇركىتتىڭ بۇل پىكىرى وتىرعانداردى تەگىس قىزىقتىرا، ىنتىقتىرا ءتۇستى. ولاردىڭ ۇناتىپ وتىرعانىن بىلگەننەن كەيىن شابىتتانا ءتۇسىپ: «جولداستار، - دەدى ول، ءبىزدىڭ قۇرايىق  دەپ وتىرعان جاڭا پارتيامىز «ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى» دەپ اتالادى. ونى قىسقاشا ايتقاندا «ەسەپ» دەيمىز، وسى وتىرعان ءبارىمىز بۇگىننەن باستاپ وسى «ەسەپ» پارتياسىنىڭ مۇشەسىمىز دەپ ەسەپتەي بەرىڭدەر» - دەپ تۇجىرىمدادى ءوزىنىڭ پىكىرىن. تىڭداپ وتىرعاندار ءتىپتى ريزا بولىپ، قول شاپالاقتاپ جىبەردى.

ءسويتىپ، ءوزىمىز جاڭا ءبىر ساياسي پارتيا قۇرىپ الدىق دەپ قۋانىستىق. الداعى ۋاقىتتا ونىڭ باعدارلاماسىن دا، جارعىسىن دا جازىپ، شىعارىپ قابىلدايمىز دەپ كەلىستىك. ولاردى تەزدەتىپ جازۋ بۇركىت ەكەۋىمىزگە تاپسىرىلدى. وسى كۇننەن باستاپ ستۋدەنتتەر، قىزمەتتەگى جاستار ءتىپتى جوعارعى سىنىپتارداعى وقۋشىلار اراسىندا ۇگىت جۇرگىزىپ، پىكىرلەسىمىزدىڭ سانىن وسىرە بەرۋگە تالپىندىق. «ەسەپ» پارتياسىنىڭ قازىرگى مۇشەلەرى دەپ مىنا تومەندەگىلەردى ەسەپتەدىك: بۇركىت ىسقاقوۆ (كوسەمى), ماحمەت تەمىروۆ (ورىنباسارى), ەلەش بيماعانبەتوۆ، داكەن شالابەكوۆ، امانجول دۇيسەنباەۆ، ءاشىم سۇلەيمەنوۆ، جانايدار اۋباكىروۆ. بۇلار - ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەر. بۇلاردان باسقا اۋىلدا تۇراتىن پىكىرلەس دوستارىمىز دا پارتيا مۇشەلەرى دەپ ەسەپتەلدى. ولار: راقىش بۇيرابەكوۆ، كامالي راحمەتوۆ، قاجىكەن تىنتاەۆ، اققوشقار مۇقانوۆ، بالاپان ساكىباەۆ، ورىنباي ساۋقانوۆ، سايدالى كەنجەباەۆ (كەيىننەن ماقۋوۆ), داۋلەتبەك اكىمبەكوۆ، قىزداربەك اكىمبەكوۆتەر ەدى. قۇپيا تۇردە بولسا دا ءبىزدىڭ پىكىرلەستەرىمىز، تىلەكتەستەرىمىز بىرتىندەپ وسە بەردى.

بۇركىت ەكەۋىمىز بىرگە وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەرگە عانا ەمەس، سول كەزدەگى بۇكىل قاراعاندى قالاسىنداعى جامبىل اتىنداعى جالعىز قازاق مەكتەبىنە بارىپ، ءوزىمىز جاتقا بىلەتىن الاش اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن ايتىپ، وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق نامىسىن وياتۋ ءۇشىن اڭگىمەلەسىپ قايتامىز. بۇل مەكتەپ ەسكى قالادا. جاڭا قالادان جاياۋ كەلىپ، جاياۋ قايتامىز. ءسويتىپ، پىكىرلەستەر شوعىرى مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىنان دا شىعا باستادى. ينستيتۋتتاعى ستۋدەنتتەرمەن اڭگىمەلەسىپ، ولاردىڭ پىكىرلەرىن، مىنەز-قۇلىقتارىن ءبىلىپ العاننان كەيىن عانا ءوز جاعىمىزعا تارتۋعا تىرىساتىنبىز. بىزدەرمەن پىكىرلەس بولعاندار تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى: نۇركەنوۆ احمەتجان، سەيىتوۆ قايلەش، امانباەۆ مۇقاش، اۋباكىروۆ حايريتدەندەر ەدى. ينستيتۋتتا بۇركىتپەن جاقىن جۇرگەندەردىڭ ءبىرى جاپپار ومىربەكوۆ. بىزدەر كەيىنىرەك ادەبيەت ۇيىرمەسىندە الاش اقىندارىنىڭ شىعارمالارىن وقىپ، تالقىلايتىن بولدىق. مۇنداي جاڭالىق ۇيىرمە مۇشەلەرىنە دە قاتتى ۇنايتىن ەدى. تالقىلاۋدى احاڭنىڭ (احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ) «ماسا»، «قىرىق مىسال» كىتاپتارىنان باستادىق.

قازاعىم-ەلىم،

قايقايىپ بەلىڭ،

سىنۋعا تۇر تايانىپ.

تالاۋدا مالىڭ،

قاماۋدا جانىڭ،

اش كوزىڭدى ويانىپ.

قانعان جوق پا ءالى ۇيقىڭ،

ۇيىقتايتىن بار نە سيقىڭ؟!

دەگەن ولەڭىن بىردەن ۇناتىپ، ءبارى دە جاتتاپ الدى. قايران، دانىشپان-اي، حالقىنىڭ باسىنا قارالى كۇندەر تۋىپ، اقىرى اشتىق الاپاتىنا، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىپ قايقايىپ بەلى سىنىپ، قۇرىپ كەتۋگە دە اينالاتىنىن قالاي بولجاپ ايتقان دەپ تاڭ قالاتىن ەدىك. جاقاڭنىڭ (مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ):

كوزىڭدى اش، ويان قازاق، كوتەر باستى،

وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.

جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال حارام بوپ،

قازاعىم ەندى جاتۋ جاراماس-تى.

دەگەن ولەڭىن وقىعاندا اقىن بىزدەردى، قازاق جاستارىن ادىلەتسىز قوعاممەن كۇرەسۋگە شاقىرىپ تۇرعانداي سەزىنەتىنبىز.

ماعجاننىڭ «بايان باتىر» پوەماسىمەن باسقا شىعارمالارىن وقىعاننان كەيىن بۇرىن قاتە ءتۇسىنىپ جۇرگەن كوپ دۇنيەنى قايتا ءتۇسىندىرىپ، كوزىمىزدى اشىپ جىبەرگەندەي بولدى. ابىلايدى دا، كەنەسارىنى دا قانىشەر، مەيىرىمسىز، جاۋىز حاندار دەپ سۋرەتتەيتىن.

ال ماعجاننىڭ:

قيىن كۇن تۋعان الاش بالاسىنا،

شۇبىرىپ جاپانىڭ سارى دالاسىندا.

كەز بولعان جاۋدان ۇركىپ، «اقتابانعا»

دۇشپاننىڭ قالعانداي بوپ تاباسىنا.

ارقاعا اياق سالىپ، تۇسكەن بارىپ،

ەكى وتتىڭ - ورىس، قىتاي اراسىنا.

كۇندەردە سوناۋ - قارا، تاپسىرعان ەل،

تاعدىرىن ابىلايداي داناسىنا.

سول كۇندە ەل قورعاعان ابىلايدىڭ

قىلساڭ دا از قانشا تاۋەپ مولاسىنا.

دەگەنى بىزدەردى ابىلايدىڭ ارۋاعىنا باس ءيدىرىپ، كوڭىلىمىزگە وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىك تۋدىرعان ەدى. شىندىعىندا، اقىن جازىپ وتىرعانداي بىتىراپ كەتكەن قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، ەل تاعدىرىن قولىنا الىپ، جاۋجۇرەك باتىرلاردى، بەدەلدى بيلەردى ماڭىنا جيناپ، «كوپ جاۋدىڭ ءبىرىن شاۋىپ، ءبىرىن ارباپ»، دانالىقپەن ەل باسقارا بىلگەن كورەگەن حان ەكەنىن بىلدىك.

ارقادا بۋرابايعا جەر جەتپەيدى،

باسقا جەر ويدى ونداي تەربەتپەيدى.

ارقادا بۋرابايعا جەر جەتپەسە،

الاشتا كەنەحانعا ەر جەتپەيدى.

ماعجاننىڭ وسى سياقتى ولەڭدەرى بىزدەردىڭ كەنەسارى تۋرالى قالىپتاسىپ قالعان بۇرىنعى تەرىس تۇسىنىكتەرىمىزدى ءبىرجولاتا وزگەرتىپ جىبەردى. ونى ءوزىنىڭ قارا باسى ءۇشىن حاندىق ءداۋىرى اڭساپ جۇرگەن قاتىگەز، مەيرىمسىز قاراقشى سياقتى سۋرەتتەپ كەلسە، ەندى ونىڭ بارلىق ءىس-ارەكەتى وتارلىق بۇعاۋدا تۋىپ-وسكەن شۇرايلى جەرلەرىنەن، مال-مۇلكىنەن ايرىلىپ، قان قاقساپ قالعان قازاق حالقىن وتارلىق بۇعاۋدان قۇتقارىپ، ءوز الدىنا دەربەس تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن كۇرەسىپ، جانىن پيدا قىلعانىن تۇسىندىك.

ماعجاننىڭ مىنا ولەڭ جولدارى:

كەنە مەن ابىلايدىڭ جولىن قۋماي،

جاپاندا جايىلۋدىڭ ءمانى قالاي؟!

دەپ بىزدەردى - جاستاردى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكە شاقىرىپ تۇرعانداي اسەر ەتەتىن ەدى. شىركىن، حالقىمىزدىڭ   ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسەتىن قولايلى ءبىر كۇن تۋا قالسا، بىزدەر جان اياماي ايقاسار ەدىك-اۋ دەپ ارماندادىق.

الاش ارىستارىنىڭ نەگىزگى كوزدەگەن ماقساتىن بىلگەننەن كەيىن بىزدەردىڭ ولارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمىز وسە ءتۇسىپ، كەڭەس وكىمەتىنە دەگەن وشپەندىلىگىمىز ءورشي ءتۇستى.

بۇركىتتىڭ پىكىرىن تولىق قولداپ، دوس بولعانداردىڭ ىشىندە ەرەكشە ايتاتىندارى ونايبەك قۇدىشوۆ پەن ورىنباي ايتماعانبەتوۆتەر ەدى. ءسويتىپ ءبىزدىڭ تىلەكتەستەرىمىزدىڭ سانى بىرتىندەپ وسە بەردى. وسىلاي شابىتتانا قاتارىمىزدى ءوسىرىپ جۇرگەن كەزىمىزدە 1941 جىل 22 ماۋسىم كۇنى گەرمانيامەن سۇراپىل سوعىس باستالىپ كەتتى.

تاڭەرتەڭگى تاماقتى ىشكەننەن كەيىن بۇركىت ەكەۋىمىز وڭاشا ءبولىنىپ كەتتىك. جاڭا عانا باستالىپ كەتكەن سوعىس تۋرالى پىكىرلەسىپ ءجۇرمىز.

- بۇل سوعىستا قاي جاقتىڭ جەڭگەنى بىزدەر ءۇشىن پايدالى دەپ ەسەپتەيسىڭ؟ - دەپ سۇرادى مەنەن.

- مەنىڭ پىكىرىمشە، كەڭەس وداعىنىڭ جەڭىلگەنى دۇرىس قوي دەپ ويلايمىن - دەدىم.

- ارينە، سولاي. سولاي بولۋعا ءتيىس دەپ، ءوز پىكىرىن ءارى قاراي جالعاستىردى. قازاق حالقى عاسىرلار بويى پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارى بولىپ، زار جىلاپ كەلدى. ءسويتىپ جۇرگەندە اقپان، قازان توڭكەرىستەرى بولىپ، پاتشا وكىمەتى قۇلاپ، ومىردەن ءتۇڭىلىپ جۇرگەن حالىقتارعا جىلت ەتكەن ءۇمىت ساۋلەسى كورىنگەندەي بولدى. بىراق، بۇل ءۇمىت تە اقتالمادى. قازاق حالقى سورلاعاننىڭ ۇستىنە سورلاي بەردى. ەندى مىنە، ءبىزدىڭ حالىقتى قۇرتاتىن قىرعىن تاعى باستالدى. قازىردە قازاقتاردىڭ ەركەكتەر سانى ايەلدەردەن الدەقايدا كوپ. سەبەبى، 1931-1933 جىلدارداعى اشتىقتا ءۇي ىشىندەگى بالالاردىڭ بارىنە بىردەي تاماق تاۋىپ بەرە الماعان اتا-انالار ارتىمىزدا وتىمىزدى وشىرمەي امان قالسىن دەپ ءبىر ەر بالانى امان قالۋىن تىلەگەن. ەندى مىنە، سول جاستاردىڭ ءبارى دە قىرعىنعا بارىپ، قىرشىنىنان قيىلماق. حالىقتى قىرعىننان امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ قالاي ويلايسىڭ؟ - دەپ ماعان سۇراق قويدى. مەن ويلانىپ قالدىم. مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتپەي-اق ءوزى ءارى قاراي ءوز ويىن جالعاستىرا بەردى.

- ەندەشە، - دەدى ول مۇمكىندىگى بولسا، سوعىسقا بارماۋ كەرەك. ءبىز كىمدى قورعاپ، كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن سوعىسامىز؟ بىزدە جاندى سالىپ قورعايتىنداي تاۋەلسىز بولىپ وتىرعان ءوز مەملەكەتىمىز بار ما؟ ارينە، جوق. كەڭەس وداعى دەپ وتىرعانىمىز ەرىكسىز قامالعان حالىقتاردىڭ اباقتىسى. سول اباقتى كۇيرەگەندە عانا ىشىندەگى قامالعاندار ەركىندىككە شىعادى. كەڭەس وكىمەتى قازاقتاردى ىلعي قىرعىننان قىرعىنعا ۇشىراتىپ كەلەدى.

ولاي بولسا، ءوزىمىزدى قۇرتىپ كەلە جاتقان، ءتىپتى ءبىرجولاتا جوق قىلاتىن ويى بار قوعامدى، مەملەكەتتى نە ءۇشىن قورعايمىز؟ بىزگە ونىڭ امان قالۋى ەمەس، كۇيرەپ جەڭىلۋى كەرەك، وتارلىق بۇعاۋدا وتىرعان حالىقتار سوندا عانا بوستاندىق الادى دەگەن پىكىرگە توقتالدىق.

بۇركىت ەكەۋىمىز ازاتتىقتى اڭساپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ كۇيرەۋىن تىلەپ، ءتىپتى وزىمىزدە سوعان ۇلەس قوسامىز با دەپ ويلاعان ەدىك. بۇل ويىمىز جاي قيال، ارمان عانا ەكەن. دۇلەي كۇش ءوز دەگەنىنە كوندىرمەي قويمادى. 1942 جىلى، قاراشا ايىندا بۇركىت سوعىس مايدانىنا اتتاندى. مەن كەيىنىرەك ەڭبەك مايدانىندا بولدىم. «ەسەپ»-ءتىڭ باسقا مۇشەلەرى دە اسكەرگە الىنىپ، مايدانعا جونەلتىلدى. بىراق ۇيىمنىڭ العاشقى مۇشەلەرى تاراپ كەتكەنمەن «ەسەپ» يدەياسىن ناسيحاتتاۋ سوعىستىڭ قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان كەزىندە دە ءارى قاراي جالعاسا بەرگەن.

1944 جىلى قاراعاندىدا ءبىر توپ جاستاردى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى جۇرگىزىپ جۇرگەن ساياسي ناسيحاتتارى ءۇشىن قاماۋعا العان. ولارعا «ەسەپ» دەگەن كەڭەس قوعامىنا قارسى ۇلتشىل ۇيىم قۇردى دەگەن ايىپ تاعىلعان. بۇلار: زەينوللا ءابدىلدين، بەيسەمباي جاقسىلىقوۆ، اسىعات رۇستەموۆ جانە جاپپار ومىربەكوۆتەر بولاتىن. ولاردى قاتتى قىسىمعا الىپ: «قوعامعا قارسى مۇنداي جات پىكىردى سەندەرگە كىم ۇيرەتتى؟» دەگەندە، ءبارى بىردەي بۇركىت ەكەۋىمىزدىڭ اتتارىمىزدى اتاعان. ولاردىڭ مۇنىسى جاپقان جالا ەمەس، شىندىقتى جاسىرماي ايتقانى ەدى.

اسىعات رۇستەموۆ پەن زەينوللا ءابدىلدين جاستاۋ بولعان سوڭ وزدەرىنە كەرەكتى دەرەكتەردى الىپ، ءبىرسىپىرا قيناپ، قولدارىنان قولحات الىپ، بوساتىپ جىبەرگەن. جاپپار ومىربەكوۆتى ءبىر جىل بويى تۇرمەدە قيناعان. بەيسەمباي جاقسىلىقوۆتى ون جىلعا سوتتاپ جىبەرگەن. «ەسەپ»-ءتىڭ يدەياسىن جالعاستىرۋشىلار مۇنىمەن توقتاپ، توقىراپ قالماعان. ازاتتىق يدەياسىن ۇگىتتەۋدى سانالى ستۋدەنتتەر ءارى قاراي جالعاستىرا بەرگەن.

1960 جىلدان باستاپ ورتالىق قازاقستانداعى جوعارعى وقۋ ورىندارىندا «جاس قازاق» نەمەسە «ەسەپ» اتتى جاسىرىن ۇيىم قۇرىلعان. بۇلار كەڭەس وكىمەتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى قازاق ۇلتىنىڭ ءتىلىن دە، مادەنيەتىن دە قۇرتىپ جىبەرۋ ەكەنىن تۇسىندىرگەن. ۇلتتىق ىسكەر كادرلارعا ۇنەمى قىسىم كورسەتىپ، ولارعا جاۋاپتى جوعارعى دارەجەدەگى قىزمەت اتقارۋعا مۇمكىندىك بەرمەي، ونداي قىزمەتكەرگە ۇنەمى ورىس كوممۋنيستەرىن عانا تاعايىنداپ وتىرعانىن، قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ، بارلىق مەكتەپتەردە وقۋ ورىس تىلىندە جۇرگىزىلىپ وتىرعانىن ايتقان ۇندەۋ پاراقتارىن تاراتىپ وتىرعان. قازاق جاستارىنىڭ ۇلتتىق نامىسىن وياتۋ ماقساتىندا ۇندەۋ پاراقتارى (قاعازدارى) باسقا قالالارداعى جوعارعى وقۋ ورىندارىنا دا جىبەرىلگەن. بۇلار قانداي بۇركەنشىك ات قولدانسا دا، قولعا ءتۇسىپ، جازالانعان. ولار زەينوللا يگىلىكوۆ پەن كامەل جۇنىسوۆتەر ەدى.  بۇلاردى قولعا تۇسكەننەن كەيىن قىسىمعا الىپ، قىلمىستارىن مويىنداپ، 4 جىلعا سوتتاپ، رسفسر-ءدىڭ ورال تاۋىنداعى ساياسي تۇتقىندار لاگەرىنە جىبەرگەن. بۇلاردان كەيىن «ەسەپ» پارتياسىنا تىلەكتەس بولىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇگىت جۇرگىزگەندەر دەپ كارىم ساۋعاباەۆ، ماقسىم وماربەكوۆتەردى  جازالاعان.

ءسويتىپ، 1941-1942 جىلدارى ازاتتىقتى اڭساپ، «ەسەپ» دەپ ات قويىپ، بۇركىت ەكەۋمىزدىڭ جاستاردىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتامىز دەپ جۇرگىزگەن  ۇگىت-ناسيحاتىمىز ءوز ناتيجەسىن كورسەتىپ، بىزدەردەن كەيىن دە ءوزىنىڭ قولداۋشىلارىن تاۋىپ، ءارى قاراي جالعاسا بەرگەن.

ازاتتىقتى اڭساۋ يدەياسى قاي جەردە، قاي جۇمىستا جۇرسەك تە كەۋدەمىزدەن شىققان ەمەس. قاۋىپسىزدىك كوميتەتى جەندەتتەرىنىڭ قارماعىنا ىلىگىپ، ساياسي قىلمىسكەر ەسەبىندە سوتتالىپ كەتكەنشە بىرگە جۇرگەن سەنىمدى دەگەن جولداس-جورالارىمىزدى ىشكە تارتىپ، اڭگىمە ايتۋدان ءومىر بويى جالىققان ەمەسپىز.

بۇركىت «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جاۋاپتى حاتشى بولىپ ىستەيدى. مەن شەتتىلدەر ينستيتۋتىندا ستۋدەنتپىن. شەتتەن كەلگەن ستۋدەنتتەر جاتاقحانادا جاتامىز. سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى ادەبيەتكە قۇمار بىرنەشە ستۋدەنتتەر ءبىر جەرگە جينالىپ الىپ، قازاق تىلىندەگى  كىتاپتاردى وقىپ تالقىلايمىز. جاقان سىزدىقوۆتىڭ «ءالى قارتتىڭ اڭگىمەسى» مەن نۇرقان احمەتبەكوۆتىڭ «كۇلاندام» پوەمالارىن وقىپ، تالقىلاعاندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاق حالقىنا جاساعان قياناتىن، زورلىق-زومبىلىعىن العاش رەت ەستىپ وتىرعان ستۋدەنتتەر وزدەرى وسىعان دەيىن مەكتەپتەگى تاربيەنىڭ ناتيجەسىندە ۇناتىپ كەلگەن قوعامعا كۇدىكپەن قاراي باستادى. الاش اقىندارى: احاڭنىڭ (احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ), مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، ماعجان جۇماباەۆتىڭ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ولەڭ-جىرلارىمەن تانىسقاندا، قازاقتاردىڭ قامىن ويلاعان قايراتكەرلەر تەك وسىلار ەكەنىن تۇسىنە باستادى. بۇل ۇيىرمە 1941-1942 جىلدارى قاراعاندىدا قۇرىلعان «ەسەپ» ۇيىمىنىڭ تىكەلەي جالعاسى ەدى. ۇيىرمەدە «حالىق جاۋلارى» دەپ اتالىپ كەتكەن ساكەننىڭ، بەيىمبەتتىڭ، ءىلياستاردىڭ دا شىعارمالارىن وقىپ جۇردىك. مۇندا جەكەن قاليەۆ، مۇستاحىم ازانباەۆ، ادىربەك امانقۇلوۆ سياقتى تالاپتى ستۋدەنتتەر بەلسەنە قاتىسىپ وتىردى.  ءسويتىپ، الاش اقىندارىنىڭ  ازاتتىق اڭساعان يدەياسى كوڭىل قويىپ وقىعان تىڭداعان جاستاردى وزىنە تارتىپ، باۋراپ الاتىن ەدى.

1950 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا «پراۆدا» گازەتىندە شويىنباەۆ، ايداروۆا، ياكۋنيندەردىڭ «قازاقستان تاريحى ماسەلەلەرىن ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان بايادايىق» دەگەن ماقالاسى جاريالاندى. مۇندا ولار ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ «حIح - عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاقستان» دەگەن كىتابىن قاتتى سىناعان. وندا كەنەسارى قوزعالىسى فەودالدىق-مونارحيالىق ۇلتشىلدىقتىڭ كورىنىسى بولدى، ونىڭ ەشقانداي بۇقارالىق سيپاتى بولعان جوق دەپ تۇجىرىمدادى. كىتاپتىڭ اۆتورىن بارىپ تۇرعان ۇلتشىل، ەسكىشىل، حاندىق ءداۋىردى كوكسەگەن جات پىكىرلى ادام دەپ سيپاتتادى. بۇل ماقالا بۇركىت ەكەۋىمىزدى دە قاتتى تولعاندىرىپ، ءتىپتى اشۋ-ىزامەن بۋلىقتىردى. ماقالانى وقىپ شىعىپ: «يا، - دەدى بۇركىت رەنىشتى تۇرمەن، ءوزى وسكىسى كەلسە، ءوسىپ بارا جاتقاندى ەتەكتەن تارتاتىن قازاقتىڭ كۇنشىلدىگىنىڭ كورىنىسى عوي بۇل. بەكماحانوۆ تەڭىزدە جۇزەتىن الىپ كەمە بولسا، انالار (شويىنباەۆتاردى مەڭزەپ وتىر م.ت) جاي عانا قالتىلداعان قايىق ەمەس پە؟ ەندەشە الدىندا تۇرعان ەڭسەلى كەمەدەي كەمەڭگەردى قۇلاتسا، قالتىلداعان قايىققا دا جول اشىلماي ما؟! پاتشا وتارشىلدارىنا تايسالماي قارسى شىققان كەنەسارىداي تۋعان ەلى مەن جەرىن جان-تانىمەن سۇيگەن ەرلەردى جامانداۋ تاريحتى بۇرمالاعان ازعىندىقتىڭ ناعىز ءوزى عوي» - دەپ، وزىمەن بىرگە قىزمەت ىستەپ جۇرگەندەرگە ءوز پىكىرىن اشىق ايتىپ ءجۇردى.

بۇركىت ەكەۋمىز شويىنباەۆتاردىڭ ماقالاسىنا قارسى كەنەسارىنى قازاقتىڭ قامىن ويلاپ، حالىقتى وتارلىق بۇعاۋدان قۇتقارۋعا ۇمتىلعان حالىق قاھارمانى دەپ دالەلدەپ «پراۆدانىڭ» وزىنە جىبەرۋ ءۇشىن جانە الماتىداعى بەدەلدى گازەتتەردە جاريالاۋ ءۇشىن ماقالا دايىندادىق. ول كەزدە بۇركىت «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جاۋاپتى حاتشى بولىپ ىستەيتىن. كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋعا دايىندالىپ جۇرگەن كەزى. بۇل ماقالانى جاريالاۋ ءۇشىن بۇركىت بەدەلدى تاريحشىلاردى تارتپاق بولدى. بىزدەر بۇل كەزدە ابدەن ءوز ويىمىزبەن قىزىنىپ الىپ، باسىمىزعا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ-قاتەردى ەسكە الماپپىز. بۇركىت ەكەۋىمىزدى قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ جەندەتتەرى سىرتىمىزدان تولىق باقىلاۋعا الىپ، تەك قانا قاماۋعا الۋدىڭ سىلتاۋىن كۇتىپ جۇرگەن ەكەن. ءبىزدىڭ كەنەسارى مەن بەكماحانوۆتى قورعاپ، اشىق پىكىر ايتقانىمىز «قۇلاننىڭ قاسىنۋىنا، مەرگەننىڭ باسۋى» تۋرا كەلگەن ەكەن.

1951 جىلى 18 قاڭتار كۇنى بۇركىت ەكەۋمىزدى تۇتقىنداپ، اباقتىعا اكەلىپ قامادى.  بىزگە كگب جەندەتتەرى وزدەرى ابدەن ماشىقتانىپ، بۇرىننان قولدانىپ جۇرگەن قىسىم اتاۋلىنىڭ ءبارىن قولدانىپ باقتى. العاشقى كۇندەرى الاش اقىندارىنىڭ كىتاپتارىن وقىعانىمىزدى دا، «ەسەپ» دەگەن ساياسي ۇيىم قۇرعانىمىزدى دا مويىنداماعان ەدىك. اقىرى ءوز ايتقاندارىنا كوندىرىپ، ءبارىن دە مويىنداتتى. 5-6 ايعا سوزىلعان ازاپتى تەرگەۋ جۇمىستارىن اياقتاپ، «بۇركىت ىسقاقوۆ پەن ماحمەت تەمىروۆتىڭ ءىسى» دەگەن قالىڭ-قالىڭ 4 پاپكانى تولتىرىپ، ءبىزدىڭ ءىسىمىزدى سوتقا بەردى.

1951 جىلدىڭ 14-15 ماۋسىمىندا قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى سوتى رسفسر قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 58-بابىنىڭ 10-11 تارماقتارى بويىنشا بۇركىت ىسقاقوۆ، ماحمەت تەمىروۆ (وسى ماقالانىڭ اۆتورى) جانە ايتباي نارەشەۆتەردى 25 جىلعا سوتتاپ، قوسىمشا 5 جىل بويى ازاماتتىق قۇقىعىنان ايىرۋ تۋرالى قاتال ۇكىم شىعاردى. مۇستاحىم ازانبەۆتى، رامازان نارەشەۆتى، جەكەن قاليەۆتى، ادىربەك امانقۇلوۆتاردى 8-10 جىلعا سوتتادى.

ءسويتىپ، بىزدەردى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇلتشىل ۇيىم قۇرعان، ۇيىمنىڭ ماقساتى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى مەن قازاقستاندى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنان ءبولىپ، تۇركيانىڭ قولداۋىمەن بۋرجۋازيالىق ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ بولعان. كەڭەس قوعامىنا قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەن، تىيىم سالىنعان ادەبي كىتاپتاردى كوپشىلىككە تاراتىپ وتىرعان دەپ ايىپتادى. بۇل ايىپتاۋ بۇركىت ەكەۋىمىز ءۇشىن جابىلعان جالا ەمەس، ناعىز شىندىق. قولىمىزدان ىستەي قوياتىن ەشتەڭە كەلمەسە دە ءوز الدىمىزعا تاۋەلسىز مەملەكەت بولساق-اۋ دەپ ۇنەمى ارمانداعان ەدىك.

بىزدەر ءار ءتۇرلى لاگەرلەردە ازاپ شەگىپ جۇرگەن كەزىمدە 1956 جىلى، اقپان ايىندا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ حح سەزى «جەكە باسقا تابىنۋشىلىق جانە ونىڭ زارداپتارى» تۋرالى ماسەلە قارادى. ستالين مەن ونىڭ سىبايلاستارىنىڭ قىلمىستى ىستەرىن اشكەرەلەدى. ولاردىڭ تالاي جازىقسىز جانداردى قىرىپ-جويعاندارىن، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقاندىعىن ايىپتادى.  بۇل جونىندە ن. س. حرۋششەۆ باتىلدىق كورسەتىپ، دۇرىس باعىت ۇستادى. وسىدان كەيىن كوپ ۇزاماي-اق جازىقسىز جاپا شەگىپ جۇرگەندەردى ءار جەردە ارناۋلى كوميسسيا قۇرىپ، بوساتا باستادى. سولاردىڭ ءبىرى بولىپ 1956 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا مەن دە بوسانىپ شىقتىم.

بۇركىت ەكەۋمىز ءار ءتۇرلى لاگەرلەردە التى جىلداي ازاپ شەگىپ، 1956 جىلى تامىز ايىندا الماتىدا كەزدەستىك. ەلگە ورالعاننان كەيىنگى بايقاعانىمىز كەڭەس وكىمەتى قازاقتاردىڭ جەكە ۇلت ەسەبىندە ءومىر ءسۇرۋىن تەجەۋگە ءبىرجولاتا كىرىسكەن ەكەن. قازاق جەرىنە بۇرىنعى قاپتاتىپ كوشىرىپ اكەلگەن حالىقتار ازداي-اق، ەندى «تىڭ جەرلەردى يگەرەمىز» دەگەن جەلەۋمەن جاڭا كەڭەستىك وتارشىلداردى قاپتاتىپ الىپ كەلىپتى. قازاقتار ءوزىنىڭ تۋعان وتانىندا وتىرىپ ازشىلىققا اينالعان. قازاق مەكتەپتەرى جاپپاي جابىلعان. سوندىقتان ءوز انا ءتىلىن بىلمەيتىن، ءوز ۇلتىن مەنسىنبەيتىندەر پايدا بولا باستاعان. بۇكىل قازاق حالقى قالىڭ توبىردىڭ ىشىندە قۇمعا توگىلگەن تارىداي بوپ، قۇرىپ كورىنبەي كەتۋگە اينالعان. «ءىش قازانداي قاينادى، كۇرەسۋگە دارمەن جوقتىڭ» كەبىن كيىپ، بۇركىت ەكەۋمىزدىڭ ءىشىمىزدى جەگىدەي جەدى دە قويدى. بۇرىنعى كەڭەستىك داۋرىقپا ساياساتتىڭ ىقپالىمەن تىڭ يگەرۋ ناۋقانىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماقتانىشپەن اتاي بەرۋىمىز بۇل ناۋقاننىڭ استارىن تولىق تۇسىنە الماۋىمىزدا بولىپ وتىر. كەڭەس وكىمەتى بۇرىنعى پاتشا وكىمەتى تولىق اياقتاي الماي كەتكەن قازاق دالاسىن ءبىرجولاتا وتارلاۋدى ورىنداعان دا شىققان. مۇنىڭ نەسى قۋانىش، نەسى جەتىستىك؟!

تىڭ يگەرۋ ناۋقانى كەزىندە قازاق حالقىنىڭ ءتىلى دە، ءدىنى دە، سالت-ساناسى دا جويىلىپ كەتۋ قاۋپىنە ۇشىراعانىن سەزگەن ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەن سانالى سەزىمتال ستۋدەنتتەر جۇرت قامىن ويلاپ، ەل ەڭسەسىن كوتەرۋگە تىرىسقان.  مۇرات اۋەزوۆ (جەتەكشى), ماقاش ءتاتىموۆ، ەرسايىن تاپەنوۆ «جاس تۇلپار» اتتى مادەني-ساياسي ۇيىم قۇرىپ، ەل ارالاپ كونتسەرت كورسەتىپ، لەكتسيا وقىعان. بولعان جەرلەرىندە ولاردى حالىق زور قوشەمەتپەن قارسى الىپ، ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىك ءبىلدىرىپ وتىرعان. تىڭ يگەرۋ ناۋقانى باسىپ-جانشىپ تاستاعان ەلدىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ۇلتتىق سالت-ساناسىن ساقتاپ قالۋعا ۇندەگەن. از ۋاقىتتا-اق «جاس تۇلپاردىڭ» ءدۇبىرى بۇكىل رەسپۋبليكاعا جايىلىپ، ءار وبلىستاعى جاستار وسى سياقتى ۇيىمدار قۇرا باستاعان. رەسپۋبليكا كولەمىنە كەڭ تاراپ، جاپپاي جايىلا باستاعان قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسىن وياتاتىن جاستار ۇيىمدارىنان قاۋىپتەنگەن قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى بۇعان ەرەكشە كوڭىل اۋدارىپ، «جاس تۇلپار» ۇيىمىن تاراتقان. بارلىق جەرلەردە الداعى ۋاقىتتا مۇنداي جاستار ۇيىمىن قۇرۋعا تىيىم سالعان.

توتاليتارلىق جۇيە قانشا قاتالدىقپەن وزىنە قارسى دەگەندەردى اياۋسىز جازالاپ وتىرسا دا جاستاردىڭ ازاتتىق اڭساپ، ادىلەتسىز قوعامعا نارازىلىعى ەشۋاقىتتا توقتاپ قالعان ەمەس. 1969 جىلى پاۆلودار قالاسىنداعى № 3 مەكتەپتىڭ جوعارعى سىنىپ وقۋشىلارى ارمان قانيەۆتىڭ باستاۋىمەن «جاس ۇلان» دەگەن ساياسي جاسىرىن ۇيىم قۇرىپ، جاستاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىن وياتىپ، ازاتتىق الۋدى ارمانداعان. بۇل ۋىزداي جاستارعا دا قاتال شارا قولدانعان.

جاستايىنان ازاتتىقتى اڭساپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ توتاليتارلىق-وتارلىق ساياساتىنا قايمىقپاي قارسى شىققان جاستارىنىڭ ءبىرى - حاسەن قوجا-احمەد ەدى. ول كوپتەگەن ماقالالار، ولەڭدەر، ۇندەۋلەر جازىپ، قوعامنىڭ ادىلەتسىزدىگىن اشكەرەلەگەن. كەلەشەكتە تۋعان ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جان اياماي كۇرەسە بىلەتىن جاستاردى توپتاستىرىپ، تاربيەلەپ شىعۋ ماقساتىندا «جاس قازاق» دەگەن جاسىرىن ۇيىم قۇرعان. 1977 جىلى كومپارتيانىڭ ۇلت ساياساتىنا قارسى شىقتى دەگەن ايىپپەن 2 جىلعا سوتتالعان. ول 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە دە بەلسەنە قاتىسقان قازاقتىڭ ناعىز پاتريوت ۇلى. سول ءۇشىن ونى 4 جىلعا سوتتاپ جىبەرگەن.

1979 جىلى، قىركۇيەك ايىندا تسەلينوگراد قالاسىندا (قازىرگى استانا) بۇكىل جاستار جينالىپ، ەرەيمەنتاۋدا ۇيىمداستىرىلماقشى بولعان نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىنا قارسى شەرۋگە شىققان. وسىنىڭ ناتيجەسىندە نەمىس اۆتونومياسى قۇرىلماي قالدى.

ازاتتىقتى اڭساعان قازاق جاستارى ادىلەتسىز قوعامعا نارازى بولىپ، قازاقستاننىڭ كوپ جەرىندە قۇپيا ۇيىمدار قۇرىپ وتىرعان. وندايلاردىڭ قولعا ءتۇسىپ قالعان كەيبىرەۋلەرىن جاريا قىلماي-اق جاسىرىن تۇنشىقتىرىپ تاستاپ وتىرسا، كەيبىرەۋلەرى امالسىزدان جاريا بولىپ قالعان. تۋعان ەلدىڭ اۋىر ءحالىن كورىپ جۇرگەن جاستار ونىڭ تاۋەلسىزدىگىن، ازاتتىعىن ارمانداپ، باتىس قازاقستانداعى جالپاقتال اۋىلىندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى جاسىرىن ۇيىم قۇرعان. ونى «قازاق حالقىن قۇتقارۋ ۇيىمى» دەپ اتاعان. بۇل ۇيىمدى باسقارعان:

كوز الدىمدا جوق بولدى تانىستارىم،

كەتتى قانشا اتىلىپ ارىستارىم!؟

بىرىگەيىك، جىگىتتەر، ءبىر ۇيىمعا،

جالعىز ءوزىم ءجون بولماس الىسقانىم

دەپ جار سالعان جالىندى جاس عۇباش انەسوۆ ەدى. بۇل ۇيىم 1941 جىلى قۇرىلعان. بۇعان دەيىن ولار 1939-1940 جىلدارى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى جاسىرىن ۇندەۋ پاراقتارىن تاراتىپ، حالىقتى ازاتتىق الۋ ءۇشىن كۇرەسكە شاقىرعان. ولار كەيىنىرەك ستالينگە وداقتان ءبولىنىپ شىعۋ ماقساتىندا 14 جىگىت قول قويعان حات جازىپ جىبەرەدى. ولار مۇندا ءار وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ ءوز الدىنا ءبولىنىپ شىعۋىنا قۇقىعى بار دەگەندى مەدەۋ تۇتقان. بۇلار قانداي جولمەن بولسا دا حالىقتىڭ ازاتتىق الۋىن ارمانداعان. اقىرى عابيدەن قولباسوۆ دەگەن ساتقىننىڭ كورسەتۋىمەن 1941 جىلى ولار نكۆد-نىڭ قاماۋىنا الىنىپ، مەكتەپ تۇلەكتەرى ورال تۇرمەسىندە ازاپ شەگەدى. 1943 جىلى «ۇشتىكتىڭ» شەشىمىمەن ۇيىم جەتەكشىسى عۇبايدوللا (عۇباش) انەسوۆتى اتۋ جازاسىنا كەسىپ، قالعاندارىن سەيتقالي باجەكەنوۆ، ساتقالي مولداعاليەۆ، عۇمار تۇرىموۆتاردى 19 جىلعا، يمانعالي ناسىروۆ، وتەگەن امانوۆ، سۇندەتقالي قاراجانوۆ، قايىرعالي ساپارالين، قامال ماقۇلباەۆ، سايفوللا شوراباەۆ، يعالي مۇحانبەتقاليەۆ، ءماززاپ اليەۆ، م. احمەتوۆ، مۇحانبەتجان نۇراليندەردى ءار ءتۇرلى مەرزىمگە سوتتاپ جىبەرگەن. بۇلاردىڭ ىشىنەن 20 جىلعا سوتتالىپ، تەك قانا ساتقالي مولداعاليەۆ ەلگە ءتىرى ورالعان.   ءبارى دە ازاتتىقتى ارمانداپ، قۇربان بولعان. ولار «حالقىم ءتۇبى بوستاندىق الار مەنىڭ» دەپ كەلەشەككە ۇلكەن سەنىممەن قاراپ وتكەن.

1986 جىلعى جەلتوقسانداعى قازاق جاستارىنىڭ اشىقتان-اشىق ادىلەتسىزدىككە قارسى شىعۋى - ازاتتىق، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ شارىقتاۋ شەگى بولدى. بۇل كوتەرىلىس كەڭەس وكىمەتىنىڭ بۇعاۋىندا قامالىپ وتىرعان باسقا حالىقتارعا دا بوستاندىق ءۇشىن كۇرەسۋدىڭ جولىن كورسەتىپ، اقىرى قىزىل يمپەريانىڭ كۇيرەۋىمەن اياقتالدى.

ءسويتىپ، قازىرگى تاۋەلسىزدىك پاتشا وتارشىلدارىنا قارسى جان اياماي سوعىسقان جاۋجۇرەك باتىرلارىمىزدىڭ توگىلگەن قانىنىڭ، الاشوردا ارىستارىنىڭ جان پيدا عىپ تۋعان ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسىنىڭ، بۇلاردىڭ جولىن قۋىپ، ولاردىڭ ازاتتىق يدەياسىن  قولداپ، قاتال تارتىپتەن دە سەسكەنبەي، ۇلتتىق نامىستى قارۋ قىلىپ، ادىلەتسىز قوعامعا قارسى شىققان «ەسەپ»، «قازاق حالقىن قورعاۋشىلار وداعى»، «جاس تۇلپار»، «جاس قازاق»، «جاس ۇلان» ۇيىمدارىنىڭ كۇرەسىنىڭ، ارمانىنىڭ، اقىرى 1986 جىلعى جەلتوقسانداعى جاستاردىڭ ەرەكشە ەرلىكتەرىنىڭ ارقاسىندا ورناپ وتىر. ەندەشە، تۋعان حالقىنىڭ ازاتتىق، بوستاندىق الۋىن اڭساپ، وسى جولدا قىرشىن جاستىق ومىرلەرىن قۇرباندىققا شالعان، جان توزبەس اۋىر ازاپتاردى باستارىنان كەشكەن، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان جاستاردىڭ ۇلتتىق رۋح، نامىس پەن جىگەرلەنىپ، ەرلىكپەن ىستەگەن ىستەرىن كەيىنگى جاس ۇرپاققا ۇلگى ەسەبىندە كورسەتىپ، جاريالاپ ءتۇسىندىرىپ وتىرسا قانداي عانيبەت بولار ەدى!

قازىردە تۋعان ەلىمىز قازاقستاننىڭ ەركىندىك الىپ، ءوز الدىنا ەگەمەندى ەل بولىپ، وركەندەپ وتىرۋى - بىزدەرگە قۇدايدىڭ بەرگەن باعا جەتپەس ۇلكەن سىيلىعى. وسى قاسيەتتى وتانىمىزدى ءبارىمىز دە قۇرمەتتەي دە، جان-ءتانىمىزدى سالىپ قورعاي دا ءبىلۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىز ەلىمىزدى باسقارىپ، جوعارعى لاۋازىمدا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەيبىر قازاق جىگىتتەرى قازاق تىلىندە دە، ونىڭ سالت-ساناسىنا مەنسىنبەي وسقىرا قارايدى. بۇل ولاردىڭ بويىنا تۋا بىتكەن قاسيەت ەمەس، كەڭەستىك رۋحتا تاربيەلەنىپ  شىعۋدىڭ اسەرى. ەندەشە كەلەشەكتە جاس ۇرپاعىمىزدىڭ ءبارىن دە وتانسۇيگىشتىك رۋحتا تاربيەلەپ شىعارۋ ءۇشىن الاش ارىستارىنىڭ ىستەگەن ىستەرىمەن دە، جازىلعان ەڭبەكتەرىمەن دە، شىعارعان ولەڭدەرىمەن دە تانىستىرىپ، ءتۇسىندىرىپ وتىرسا، ولار الاش رۋحىن، يدەياسىن بويلارىنا سىڭىرە بەرەر ەدى. ويتكەنى الاش يدەياسى وتانىنا بەرىلە قىزمەت ەتۋدىڭ، ونى شەكسىز سۇيە ءبىلۋدىڭ ەڭ جوعارعى ۇلگىسى. ولاردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا تۋعان حالقىن قالتىقسىز ءسۇيىپ، ونى وتارلىق بۇعاۋدان قۇتقارىپ، ولارعا ازاتتىق الىپ بەرۋ ءۇشىن جان اياماي كۇرەسكەن ازاماتتار. بۇل پىكىرىمىزدى ماعجاننىڭ مىنا ولەڭ جولدارى دالەلدەپ شىعادى:

«نە كورەم دە الاش ءۇشىن كورگەنىم،

ماعان اتاق ۇلتىم ءۇشىن ولگەنىم!

مەن ولسەم دە الاش ولمەس، كوركەيەر

ىستەي بەرسىن قولدارىنان كەلگەنىن!»

كەرەك بولسا تۋعان حالقى ءۇشىن شىبىن جانىن دا پيدا قىلىپ، ونى شەكسىز ءسۇيۋدىڭ ناعىز ۇلگىسى وسى  ەمەس پە!

بيىلعى 2009 جىلعى ساناقتىڭ الدىن الا كورسەتىپ وتىرعان قورىتىندىسى كوڭىلگە زور قۋانىش ۇيالاتىپ وتىر. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا اشارشىلىق اپاتىنا، قۋعىن-سۇرگىنگە، سوعىس جىلدارىنداعى قىرعىنعا ۇشىراپ التى ميلليوننان ەكى ميلليونعا دەيىن ازايىپ، ومىردەن ءبىرجولاتا ءوشىپ كەتۋگە اينالعان قازاقستانداعى قازاق حالقىنىڭ سانى ون ميلليوننان دا اسىپ، ونىڭ ۇلەسى 67 پايىزعا دەيىن جەتكەن. بۇل بۇكىل قازاقتار ءۇشىن زور قۋانىش. بۇل الداعى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ۇلتىمىز ءومىر كوشىنەن جويىلىپ كەتپەي، وركەندەپ وسە بەرەتىن بولدى دەگەن ءسوز. سانى مولايىپ وسە بەرسە، حالقىمىزدىڭ بەدەل، ابىرويى دا ارتا بەرمەك. وزدەرى تولىققاندى قازاق بولا تۇرا ءتىلىن دە، ادەت-عۇرپىن دا مەنسىنبەيتىندەردىڭ سانى ازايا تۇسپەك. قازاق بولۋ، قازاق بولىپ تۋ ءتىپتى زور ماقتانىشقا اينالماق. بۇل تۋرالى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ مىنا ولەڭدەرىندە ايتىلعانداي:

مەن - قازاق، قازاقپىن دەپ ماقتانامىن،

ۇرانعا الاش دەگەن اتتى الامىن.

سۇيگەنىم - قازاق ءومىرى، ءوزىم - قازاق،

مەن نەگە قازاقتىقتان ساقتانامىن؟!

بۇگىندە اتا مەكەنىمىزدە ءبىر-بىرىمىزبەن ءوز انا تىلىمىزدە سويلەسىپ، قاسيەتتى وتانىمىزدىڭ وركەندەي بەرۋىنە، حالقىمىزدىڭ قاتارى وسە بەرۋىنە ۇلەسىمىزدى قوسىپ، «مەن قازاقپىن» - دەپ ماسايراپ،  ەركىن ءجۇرۋىمىز - ءبىر ەسەپتەن، جوعارىدا ايتىلعان جاستاردىڭ توگىلگەن قانىمەن ازاپتى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى دەۋىمىزگە بولار ەدى.

 

ماحمەت تەمىروۆ،

زەينەتكەر، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

قاراعاندى وبلىسى، نۇرا اۋدانى.

 

 

فوتوسۋرەتتە: ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسىن قۇرعان اقىن، عالىم بۇركىت ىسقاقوۆ (وڭ جاقتا) جانە ونىڭ سەرىگى، دوسى ماحمەت تەمىروۆ

 

دەرەك كوزى: «جاڭا سارىارقا» قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ادەبي-كوركەم، قوعامدىق-ساياسي جۋرنالى №3 (104).