XX عاسىردىڭ باس كەزىندە وزىق قىزمەتىمەن تانىلعان حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ۇلدارى، قازاق زيالىلارى ا.بايتۇرسىنوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ش.قۇدايبەرديەۆ، م.دۋلاتوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، م.شوقاي، م.جۇماباەۆ، ب.مايلين سىندى تۇلعالارمەن زامانداس، پەداگوگيكا تاريحىندا وزىندىك ورنى بار بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، اعارتۋشى-پەداگوگ، عالىم، اقىن عۇمار قاراش.

اقىن بوكەي ورداسىنداعى قىرقۇدىق دەگەن جەردە 1875 جىلى كەدەي شارۋانىڭ اۋلەتىندە دۇنيەگە كەلدى. وتە ەرتە جەتىم قالىپ، اعايىن-تۋعاندارىنىڭ قولىندا تاربيەلەنىپ، اۋىل مولداسىنان ساۋاتىن اشادى. عۇمار جاستايىنان-اق ولەڭدەر شىعارىپ، ەل اۋزىنداعى ادەبي مۇرالاردى جالعاستىردى. حح عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق دالاسىنا تارايتىن – ارابشا، تۇرىكشە، تاتارشا، قازاقشا باسىلىمداردى وقىپ، زامان ءداۋىر جايىن وڭعا باستايدى، ول ادەبي، تاريحي پالساپالىق كىتاپتاردى ىزدەپ ءجۇرىپ وقىدى. ءسويتىپ، يسلام ءدىنى قاعيدالارىن جەتىك بىلگەن عۇماردىڭ ەندى دۇنيەلىك عىلىمداردان دا حابارى بولادى.1907 جىلداردان باستاپ، قازاق، تاتار تىلدەرىندە شىعاتىن گازەت-جۋرنالداردا ماقالالارى مەن ولەڭدەرىن جاريالادى. ول ەلدىڭ ومىرىنە ارالاسىپ، حالىق مۇراتىن كوزدەيتىن ىستەرگە بەلسەنە ارالاسادى.

عۇمار قاراشتىڭ ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا 1905-1907 جىلدارداعى ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى ولشەۋسىز اسەر ەتەدى. ول تاتار تىلىندە شىعىپ تۇرعان «ۋلفات»، «شۋرا» سياقتى مەرزىمدى باسپاسوزدەردە بىرنەشە ماقالالار جاريالاپ، وندا قازاق قوعامىنىڭ كوكەيتەستى ماسەلەلەرىن شەشۋدىڭ جولدارىن قاراستىردى.

قاراش پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋشىلىق ساياساتىن، جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ ەكىجۇزدىلىگىن سىناپ، حالىقتىڭ ادال ەڭبەگىن اياققا تاپتاماۋدى ارقاۋ ەتەدى. انا ءتىلى مەن مادەنيەتىن ساقتاي وتىرىپ، عىلىم، ءبىلىمدى يگەرۋگە مادەنيەتتى دامىتۋعا ەلدەردەن ۇلگى الۋعا شاقىرادى. ول 1917 جىلى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن ۇيىمداسقان «الاش» پارتياسىنا، الاشوردا ۇكىمەتىنە زور سەنىممەن قارايدى. سونىڭ دالەلى – ول «الاش ازاماتتارىنا» اتتى ولەڭىن شىعارادى. ونىڭ 1918 جىلى «تۇرىمتاي» جيناعىندا جاريالانعان «كورەمىز بە؟»، «كەلەر مە ەكەن؟»، 1918 جىلى 22 قاڭتاردا «سارىارقادا» جارىق كورگەن «الاشتىڭ ازاماتتارىنا» دەگەن ارمان مەن ۇمىتكە تولى ولەڭدەرى وسى كەزەڭدە جازىلادى.

1917 جىلى مامىردا وردادا وتكەن بوكەي قازاقتارىنىڭ جالپى سەزىنە جانە  ورىنبوردا وتكەن 2-جالپىقازاق سەزىنە قاتىسىپ، بايانداما جاسادى.1919 جىلى بوكەي گۋباتكومىندا قىزمەت ەتەدى. وردادا ۇيىمداستىرىلعان ايىنا ەكى رەت شىعاتىن، قازاقتىڭ تۇڭعىش پەدوگوگيكا جۋرنالى «مۇعالىمگە» باسشىلىق ەتەدى. عۇمىر قاراش جاڭا قوعام جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ، حالىق قامقورشىسى رەتىندە تانىلدى. قايراتكەر 1921 جىلى ءساۋىر ايىندا قۇنانشاپقان دەگەن جەردە قاراقشىلاردىڭ قولىنان قازا تابادى.تاريحي اقيقاتتىڭ ورناۋى ناتيجەسىندە عۇمار قاراشتىڭ قۇندى مۇرالارى ورتامىزعا قايتىپ ورالدى.قاراش تۋرالى دەرەكتەر قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە، مۇراعات قازىنالارىندا ءجيى-ءجيى كەزدەسەدى.

ونىڭ ەسىمى حح عاسىردىڭ باس كەزەڭىندە تاتار، باشقۇرت، قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جارىق كورگەن گازەت، جۋرنالدار مەن كىتاپتاردىڭ بەتتەرىنەن تۇسكەن ەمەس، ونىڭ ءوز زامانىندا رەسەيدىڭ بۇكىل تۇركى تىلدەس حالىقتارىن اۋزىنا قاراتقاندىعىن ماقتان تۇتۋعا بولادى.

تاشيموۆ باعلان كەنبايۇلى

Abai.kz