تاريحتى پاراقتاپ قاراساڭىز، ادامزات سوعىسسىز وتىرا الماپتى. ءبىرى جەر بايلىعى ءۇشىن بولسا، ءبىرى بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الىپ ءوز بيلىگىن جۇرگىزگىسى كەلگەن. ال بىراق سول سوعىستاردىڭ نەدەن تۋىنداعانىن بىلەمىز بە؟ تىنىش جاتقان ەكى ەل نەگە جاۋلاستى؟ ءبىر-ءبىرىنىڭ بايلىعىنا نەگە كوز الارتتى؟ قاراپ تۇرساڭىز، كەيدە سول ادامدار بولماشى نارسەگە بولا قىرقىسىپ، قان توگىپتى. ءبىز سونداي ءجونسىز، بەكەردەن بەكەر ميلليوندار قىرىلعان 10 سوعىستى مىسالعا كەلتىرسەك.

ءبىرىنشى سوعىس: ەجەلگى اسسيريانىڭ ەل بيلەۋشىلەرى سۇمدىق رەنجىگىش بولىپتى. 500 جىلعا سوزىلعان «تاسباقا سوعىسى» نەدەن تۋىندادى دەسەك، بىلاي بولعان ەكەن. اسسيريا پاتشاسىنىڭ سارايىنا تاياۋ شەتەلدەن شاقىرىلعان ءبىر قوناق ماساڭ حانشايىمنىڭ جەرگە ءتۇسىرىپ العان تاسباقا بەينەسىندەگى شاشقا قىستىراتىن اشەكەيىن الىپ بەرمەي قويىپتى. سوعان رەنجىگەن پاتشا بەس عاسىرلىق سوعىس اشىپتى.

ەكىنشى سوعىس: جاپونيا. ەرجۇرەك سەگۋندارمەن كەلىسسوزگە كەلگەن ەلشىلەر تاقتان جارتى مەتر قاشىقتىقتا تۇرادى ءارى سىيلىق بەرەر كەزدە تىزەرلەپ تۇرعان جەرىنەن جارتى مينۋت بۇرىن ەرتە تۇرىپ كەتەدى. ەلشىلەردىڭ بۇل قىلىعى ەتيكەتكە ساي ەمەس ەدى. وسى ءبىر بولماشى قابىلداۋ ءراسىمىنىڭ ءمۇلت كەتۋىنە بايلانىستى سامۋرايلار مەن سەگۋن ۇرپاقتارىنىڭ قاندى شايقاسى 250 جىلعا سوزىلىپ، ناتيجەسىندە حوككايدا ارالىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى وتقا ورانىپ، 150 مىڭنان اسا ادام قايتىس بولادى. ياعني، سەگۋندار «زاڭىمىزدى سىيلامادى» دەپ سامۋرايلارعا قارسى سوعىس اشقان.

تاريحتى پاراقتاپ قاراساڭىز، ادامزات سوعىسسىز وتىرا الماپتى. ءبىرى جەر بايلىعى ءۇشىن بولسا، ءبىرى بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الىپ ءوز بيلىگىن جۇرگىزگىسى كەلگەن. ال بىراق سول سوعىستاردىڭ نەدەن تۋىنداعانىن بىلەمىز بە؟ تىنىش جاتقان ەكى ەل نەگە جاۋلاستى؟ ءبىر-ءبىرىنىڭ بايلىعىنا نەگە كوز الارتتى؟ قاراپ تۇرساڭىز، كەيدە سول ادامدار بولماشى نارسەگە بولا قىرقىسىپ، قان توگىپتى. ءبىز سونداي ءجونسىز، بەكەردەن بەكەر ميلليوندار قىرىلعان 10 سوعىستى مىسالعا كەلتىرسەك.

ءبىرىنشى سوعىس: ەجەلگى اسسيريانىڭ ەل بيلەۋشىلەرى سۇمدىق رەنجىگىش بولىپتى. 500 جىلعا سوزىلعان «تاسباقا سوعىسى» نەدەن تۋىندادى دەسەك، بىلاي بولعان ەكەن. اسسيريا پاتشاسىنىڭ سارايىنا تاياۋ شەتەلدەن شاقىرىلعان ءبىر قوناق ماساڭ حانشايىمنىڭ جەرگە ءتۇسىرىپ العان تاسباقا بەينەسىندەگى شاشقا قىستىراتىن اشەكەيىن الىپ بەرمەي قويىپتى. سوعان رەنجىگەن پاتشا بەس عاسىرلىق سوعىس اشىپتى.

ەكىنشى سوعىس: جاپونيا. ەرجۇرەك سەگۋندارمەن كەلىسسوزگە كەلگەن ەلشىلەر تاقتان جارتى مەتر قاشىقتىقتا تۇرادى ءارى سىيلىق بەرەر كەزدە تىزەرلەپ تۇرعان جەرىنەن جارتى مينۋت بۇرىن ەرتە تۇرىپ كەتەدى. ەلشىلەردىڭ بۇل قىلىعى ەتيكەتكە ساي ەمەس ەدى. وسى ءبىر بولماشى قابىلداۋ ءراسىمىنىڭ ءمۇلت كەتۋىنە بايلانىستى سامۋرايلار مەن سەگۋن ۇرپاقتارىنىڭ قاندى شايقاسى 250 جىلعا سوزىلىپ، ناتيجەسىندە حوككايدا ارالىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى وتقا ورانىپ، 150 مىڭنان اسا ادام قايتىس بولادى. ياعني، سەگۋندار «زاڭىمىزدى سىيلامادى» دەپ سامۋرايلارعا قارسى سوعىس اشقان.

ءۇشىنشى سوعىس: ال افريكاداعى سوعىستىڭ سەبەبى، ادام ايتسا نانعىسىز. 1834 جىلى ءبىر اۋىلدىڭ اكىمى بىرەۋمەن باتپاققا باتىپ كەتكەن سيىرىنا بولا داۋ-جانجال شىعارادى. مۇمكىن ول سيىردى جىرتقىشتار جەپ كەتكەندە بولار.  الايدا، سول اۋىلدىڭ باقسىسى (شامان) ونى ۇرلانعان دەپ ايتادى. ۇزىن-ءسوزدىڭ قىسقاسى، سودان سوعىس ءورتى تۇتانىپ، ەكى جىلدان كەيىن الگى ەكى تايپا ءبىر-ءبىرىن تۇگەلدەي قىرىپ جىبەرىپتى.

ءتورتىنشى سوعىس: ورتاعاسىر كەزىندە قىتايدا ءۇش جىل ىشىندە 15 مىڭ سولدات پەن وفيتسەر، ءبىر اريستوكراتتىڭ داۋ-داماي كەزىندە وزگە بىرەۋدىڭ ساقالىنان شاپ بەرىپ ۇستاپ العانى ءۇشىن قىرىلىپتى. ول كەزدە ساقالدى جۇلقىلاۋدان ارتىق قورلىق جوق بولعان كورىنەدى.

بەسىنشى سوعىس: برازيليادا ەكى جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىك كونتراباندالىق جولمەن تۇسكەن ءتورت جاشىك كۋبالىق شىلىمدى بولىسە الماعانى ءۇشىن، 3,5 جىل سوعىسىپتى.

التىنشى سوعىس: بريتاندىقتار يسپاندىقتارمەن جانە پورتۋگالدىقتارمەن جەردى بولىسە الماعان. ارينە، افريكا ءۇشىن تالاسسا ءبىرسارى، اعىلشىندار پورتۋگالدىقتارمەن ءبىر جەر ءۇشىن 4 جىلدان اسا سوعىس جۇرگىزىپتى. سويتسە، الگى تالاسقان ارال تۇگەلىمەن انگليانىڭ شارۋاشىلىعىنا قاراستى زاڭدى جەر بولىپ شىعىپتى.  ويتكەنى، ەلشى كارتادا الگى جەردىڭ ماسشتابىن دۇرىس كورسەتپەگەن ەكەن.

جەتىنشى سوعىس: فرانتسۋز جانە يسپان مونارحتارى ايەلدەرگە بولا تايتالاسقاندى جاقسى كورىپتى. بىردە اناۋ، بىردە مىناۋ پاتشا وزگەنىڭ ايەلىن تارتىپ الۋ نەمەسە كوڭىلدەسى ەتىپ الۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. سويتسە، الگى تارتىپ العان ايەلدەر باسقا كورولدىڭ تۋىسقانى بولىپ شىققاندىقتان، سوعىس تۇتانىپ كەتەدى. وسىنداي ايەل ءۇشىن فرانتسيا مەن يسپانيا اراسىندا 4 سوعىس بولىپ، ونىڭ بىرەۋى 7,5 جىلعا سوزىلىپتى.

سەگىزىنشى سوعىس: ۇيلەنۋ تويىنا ارنالعان مارجان القانىڭ ۇرلانعانى ءۇشىن ۆيكينگتەردىڭ ەكى تايپاسى 4 جىل سوعىسىپتى. وسى سوعىسقا بايلانىستى قازىر شۆەدتەر مەن نورۆەگتەر دەمدە بىرىگىپ كەتە سالاتىن كورىنەدى. ايتپاقشى، قولدى بولعان القا سونشالىقتى ادەمى بولماپتى. بار بولعانى، بىلعارى باۋعا تاعىلعان وزەن مارجانى ەكەن.

توعىزىنشى سوعىس: نيۋ-يوركتە كەزىندە كادىمگىدەي الاپات سوعىس بولعان. مانحەتتەندە تىپ-تىنىش تۇرسا دا، اعىلشىندار ۇندىستەردەن ىعىرى شىققان كەزدە، ءتيىسۋدىڭ فورمالدى ءادىسىن ويلاپ تاپقان. ياعني جوعارى شەندى اعىلشىننىڭ باقشاسىنان شابدالى ۇرلاعان ءۇندىس قىزىنىڭ ءبىر قىلىعى ءۇشىن اعىلشىندار ۇندىستەردى اياۋسىز كەسكىلەگەن. بۇل تاريحتا «شابدالى سوعىسى» دەگەن اتپەن قالعان.

ونىنشى سوعىس: ەلەنا سۇلۋدىڭ ۇرلانعانى ءۇشىن تاريحتا گرەكتەر مەن ترويالىقتاردىڭ سۇراپىل شايقاسقانى بەلگىلى. بىراق، سىزدەر ويلاعانداي ەلەنا گرەتسياداعى جالعىز سۇلۋ ەمەس، ودان دا باسقا كورىكتىلەر كوپ بولعان. سويتە تۇرا، ولار سوعىستىڭ سوڭىنا دەيىن ولىسپەي بەرىسپەۋدى شەشكەن. سول سوعىستا گرەكتەر كوپ كۇشى مەن قارجىسىنان ايرىلدى.

جانسايا سىدىقباي