اسان وماروۆ. ءدىن جانە ۇلتتىق مۇددە
«بىلىمدىلىك پەن وتانسۇيگىشتىك
ۇلتتى، ال ناداندىق پەن وزىمشىلدىك
توعىشار قالىڭ بۇقارانى جاسايدى»
پەر بۋاست (1765-1824), فرانتسۋز ويشىلى.
ءدىننىڭ قوعامداعى ورنى، ونىڭ سانا-سەزىمگە اسەرى كۇردەلى، كوپ اسپەكتىلى ماسەلە. سونىڭ ءبىرى - ءدىن مەن ۇلتتىق مۇددەنىڭ اراقاتىناسى دەۋگە كەرەك. ءبىرىمىز حالقىمىزدىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ەڭ نەگىزگى كۇش ءدىن دەسەك، ەندى ءبىرىمىز ۇلتتىق مۇددەنى الدىعا قويامىز. سوندىقتان دا «ءدىننىڭ ورنى جوعارى ما، الدە ءتور ۇلتتىق مۇددەگە تيەسىلى مە؟» - دەگەندى تالقىعا سالۋ ماڭىزدى سياقتى.
ءتىل، ءدىن، تاريح، فولكلور، كوركەم ادەبيەت، مۋزىكالىق مۇرا، وتباسى تاربيەسى، ادەت-عۇرىپ ت.ب. حالىقتىڭ سان عاسىرلار بويى تىرنەكتەپ جيناعان رۋحاني-مادەني قازىناسى جيىنىن «ۇلتتىق قۇندىلىقتار» اتايمىز. ال، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قايتكەن كۇندە دە جوعالتپاي ساقتاپ قالۋ جانە ءارى قاراي دامىتۋ شارالارى مەن ءىس-ارەكەتتەرىن جيناقتاپ ايتقاندا «ۇلتتىق مۇددە» دەيمىز.
«بىلىمدىلىك پەن وتانسۇيگىشتىك
ۇلتتى، ال ناداندىق پەن وزىمشىلدىك
توعىشار قالىڭ بۇقارانى جاسايدى»
پەر بۋاست (1765-1824), فرانتسۋز ويشىلى.
ءدىننىڭ قوعامداعى ورنى، ونىڭ سانا-سەزىمگە اسەرى كۇردەلى، كوپ اسپەكتىلى ماسەلە. سونىڭ ءبىرى - ءدىن مەن ۇلتتىق مۇددەنىڭ اراقاتىناسى دەۋگە كەرەك. ءبىرىمىز حالقىمىزدىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ەڭ نەگىزگى كۇش ءدىن دەسەك، ەندى ءبىرىمىز ۇلتتىق مۇددەنى الدىعا قويامىز. سوندىقتان دا «ءدىننىڭ ورنى جوعارى ما، الدە ءتور ۇلتتىق مۇددەگە تيەسىلى مە؟» - دەگەندى تالقىعا سالۋ ماڭىزدى سياقتى.
ءتىل، ءدىن، تاريح، فولكلور، كوركەم ادەبيەت، مۋزىكالىق مۇرا، وتباسى تاربيەسى، ادەت-عۇرىپ ت.ب. حالىقتىڭ سان عاسىرلار بويى تىرنەكتەپ جيناعان رۋحاني-مادەني قازىناسى جيىنىن «ۇلتتىق قۇندىلىقتار» اتايمىز. ال، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قايتكەن كۇندە دە جوعالتپاي ساقتاپ قالۋ جانە ءارى قاراي دامىتۋ شارالارى مەن ءىس-ارەكەتتەرىن جيناقتاپ ايتقاندا «ۇلتتىق مۇددە» دەيمىز.
جاراتۋشى-قۇدىرەت بارىنا شىن سەنىم بارلىق ۇلت، ۇلىستاردىڭ جۇرەگىن باۋلاپ، ولاردى تازا نيەتكە، ىزگى ىستەر مەن جارقىن ۇمىتكە باستاۋشى فەنومەن. سول سەبەپتى دىنسىزدىك جانە ءدىن مەن ۇلتتى ءبولۋ جاقسىلىققا باستامايتىنى كەڭەستىك ءداۋىر تاجىريبەسىنەن جاقسى ءمالىم ءجايت. ايتسە دە، ءدىن – جوعارعى رۋح، قۇدايمەن بايلانىس قانا.
ال، جەر بەتىندەگى كۇللى قارىم-قاتىناستىڭ قۇرالى قايسى دەسەڭىز، ۇلتتىق مادەنيەت پەن قۇندىلىقتار الدىڭىزدان شىعادى. سەنسەڭىز، سوناۋ ەسكى داۋىردەگى اقىن-جىراۋلاردان بۇگىنگى قازاق زيالىسىنا دەيىن تەك ۇلتتىق مۇددەنى دىتتەۋمەن كەلدى. ايتالىق، اباي ءدىن ناسيحاتشىسى ەمەس، ادام جانىنىڭ، قازاق مىنەزىنىڭ بىلگىرى بولدى. ونىڭ مۇراسىنان ءنار العان الاش ارىستارىنىڭ «تازا يسلام» ماسەلەسىن كوتەرگەنى كانە. ءاربىر ادام الدىمەن قوعام الدىنداعى مىندەتتەرىن ورىنداۋى كەرەك. الاش ارىسى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ: «قازاق ەلى... ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ ۇلت ەكەنىن ءبىلىپ، ۇلتتىعىن تانىپ الۋى كەرەك» دەپ جازعانى سول.
زيالى قاۋىم وكىلدەرى ءدىننىڭ ەمەس، ۇلتتىڭ دامۋى مەن جەتىلۋى جولدارىن قاراستىردى جانە مۇسىلمانشىلىقتى ەمەس، «ۇلتتىقتى تانۋ» دەگەن ماسەلەنى الدىعا قويدى. نەگە؟
مۇنى ۇعىندىراتىن قۇران اياتى بار: «ءاي، ادامزات! ءبىر-ءبىرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى ۇلتتار، ۇلىستار قىلدىق» دەگەن («حۇجرات» سۇرەسى، 13 ايات). بۇل ارادا «سەندەردى سىناۋ ءۇشىن تۇرلىشە ۇلت، ۇلىس ەتىپ جاراتتىم. قالاسام، ءبىر-اق ۇلت ەتەر ەدىم» دەگەن استار بارى انىق. دەمەك، ءاربىر ۇلت، ۇلىستاردىڭ وزىندىك كەيپى، بەت-بەينەسى، كەلبەتى بولۋى - ءتاڭىرىنىڭ قالاۋى. ۇلتتىڭ تاڭداۋى، قابىلداعان ءىسى قۇداي تاعالا تاراپىنان دا قابىلدانباق. ءدىني سانا مەن ۇلتتىق سانا جارىسىندا سوڭعىنىڭ ورنى ارقاشاندا قادىرلى، توردە بولاتىنى وسى جايتپەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى.
قورىتا ايتقاندا، ۇلتتىق مۇددە باستى ايقىنداۋشى كۇش بولعان جانە بولا دا بەرمەك. دەمەك، ءدىني قۇندىلىقتار ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋگە ءتيىستى.
وسى پايىم دالەلىنە مىسال-دايەكتەرگە جۇگىنەلىك.
بارشاعا ايان، ەۆرەي حالقى 2 مىڭ جىل بويى تارىداي شاشىراپ، توز-توزى شىقتى. ولاردى ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالعان قۇدىرەت - ءداستۇرلى ءدىنى، يۋدايزم. ياعني حالىقتىڭ ءتول ءدىنى ۇلتتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتتى. بۇل جالعىز عانا مىسال ەمەس.
اراب-يسلام مادەنيەتىنىڭ شاريعات ىلىمىنە نەگىزدەلگەنى ءمالىم. ايتالىق، تەك قۇران مەن سۇنناعا سۇيەنگەن مىسىر، پالەستينا، سيريا تۇرعىندارى بار بولمىسىمەن ارابتانىپ كەتتى. يسلام مادەنيەتى مەن اراب مادەنيەتى قابىسا تابىستى، ءوزارا بىرەگەي ۇعىمعا اينالدى. مىنە قازىرگى «تازا يسلام» دوكتريناسىنىڭ اراب ەلدەرىندە نىق ورنىعۋى ناق وسى جايتپەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى.
ال، پارسى، تۇركى ەتنوستارى اراب-يسلام مادەنيەتىنە باس ءيىپ، ونى سول قالپىندا قابىلداۋعا دايار ەمەس-ءتى. ولاردىڭ اراب بولعىسى كەلمەدى. ءدىن يسلام تاريحىندا تالاس-تارتىس وسىدان باستاۋ الادى. ناقتى ايتقاندا، ءپارسىتىلدى الەمدە شيتتىك، تۇركىتىلدى الەمدە سوپىلىق قوزعالىس ۇستەمدىك قۇردى. ءبىر عاجابى، بۇل ءبولىنىس ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى. يسلامدا اعىمدار مەن مازحابتاردىڭ پايدا بولۋى دا ۇلتتىق مۇددەنىڭ جەمىسى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتتىق مۇددە مەن مادەنيەتكە ءدىندى قاراما-قارسى قويۋ جاقسىلىققا باستامايدى. وسى زامانعى ءبىر مىسال. جاڭا ءدىني قوزعالىستاردىڭ ءبارى دەرلىك جەر جاھانعا ەۋروپا نەمەسە ازيا مەملەكەتتەرىنەن ەمەس، تەك مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا اعىلاتىنى نەسى؟ ويتكەنى، ولارعا قۇنارلى توپىراق بولىپ وتىرعان اقش ۇلتتىق ەمەس، ازاماتتىق سيپاتتاعى مەملەكەت. وسىدان-اق كوپ جايدى اڭعارا الاسىز.
ارامىزدا قازاقى داستۇرلەر دىننەن تىس دەۋىمەن اراب ۇلتىنىڭ ءداستۇرىن شاريعاتپەن شاتاستىرىپ جۇرگەندەر بارشىلىق. ولار ۇلتتىق دەگەن دۇنيەلەرگە مۇرنىن شۇيىرە قاراپ، ونان مۇسىلماندىق دارەجەمىز كەمىپ قالاتىنداي كورەدى. شىندىعىندا ۇلتتىق (كەڭ ماعىنادا ەتنوستىق) مادەنيەت ءداستۇرلى دىنگە ەمەس، كەرىسىنشە، ءداستۇرلى ءدىن (مۇسىلماندىق مادەنيەت) ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتەدى. ءدىندى ۇستانۋ جولىنداعى ەرەكشەلىكتەر ۇلتتىق مۇددەدەن تۋادى. وعان مىسال-دايەكتەر مول.
قاراپ وتىرساق، راديكالدى ءدىني اعىمداردىڭ (مەيلى حريستياندىق، مەيلى يسلامدىق بولسىن) ۇستانىمدارى ۇلتتىق مۇددەگە قيعاش كەلىپ، ءدىن مەن جەرگىلىكتى سالت-ءداستۇردى سوعىستىرىپ قويادى. جات اعىمدار مەن سەكتالار ناق وسى ماسەلەگە الاقانىن ىسقىلاي كىرىسىپ، ءوزارا تەز ءتىل تابىسا قالادى. ياعني ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى تاركى ەتۋ ولاردىڭ ورتاق سيپاتى بولىپ تابىلادى.
اداسقان اعىمدار (سالافشى، ۋاححابشى، تاكفيرشى، ءحيبۋتتاحريرشى) الەم جۇرتشىلىعىن الاڭداتىپ وتىر. يسلامدىق تەرىس اعىمداردىڭ وكىلدەرى دىندە جوق نارسەنىڭ ءبارى - «بيدعات» (جاڭاشىلدىق) دەپ تاقىلدايدى. «شيرك» (قۇدايعا سەرىك قوسۋ) دەپ ەلدى شاتاستىرۋشىلار ءوز الدىنا ءبىر توبە. «ماداق، قۇرمەت ءبىر اللاعا عانا لايىقتى» دەپ اۋليەلەردى قۇرمەتتەۋگە، وتكەنگە قۇران باعىشتاۋعا قارسى. و توبا، ءتىپتى زيرات قيراتۋشى راديكالدار دا توبە كورسەتتى. دىنگە ەلشىل ازامات بولۋ، ۇلت مۇددەسى جات، ول - «مۇشرىك» (دىننەن بەزگەندىك). بي، مۋزىكا تىڭداۋ، تەاتر، سۋرەت سالۋ، تۋعان كۇندى تويلاۋ – «كۇنا»، «حارام» ء(ناپسى سايتانعا، جامانعا بوي ۇرۋ). وزدەرىن تۇسىنگىسى كەلمەگەندەر - «جاحيليلەر» (نادان ادامدار). وسىلايشا يسلام اتىلعان جامىلعان تەرىس اعىمدار تاياز سۋدى ادەيى لايلاپ، تەرەڭ ەتىپ كورسەتەدى.
ء بىر سوزبەن ايتقاندا، ءداستۇرلى ءومىر ءسۇرۋ فورماسى كۇپىر - دىننەن شىعۋ بولادى دا شىعادى. ولاي بولسا، شاتاق دىندەردىڭ سۇيەنىپ جۇرگەنى نەمەنە؟ ەكى نارسە. اۋەلگى دوكترينا - وزدەرىنەن باسقالاردى ءدىنسىز، مۇسىلمان ەمەس دەپ ءبىلۋ، ياعني تاكفير ماسەلەسى. قۇرانعا سۇيەنگەن ۇلى اباي: «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەسە، تاكفىرشى شىركىندەر ءوز قانداسىن دا «كاپىر» ساناپ، جاۋ بالايدى. شىندىعىندا ارابتىڭ «كاپىر» ءسوزى تۇپكى ماعىناسى، تاۋليىندە «قاتىگەز، مەيىرىمسىز» ۇعىمىن بەرەدى. بيدعات، شيرك تەرميندەرى دە «قۇراندى مولدا تەرىس وقىر» دەگەننىڭ كەرى.
شاتاق ءدىن جەتەكشىلەرى تۋرالىققا دەپ، سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان مادەني قۇندىلىقتاردى مويىنداماۋ، سالت-ءداستۇر اتاۋلىنى سىلىپ تاستاۋعا شاقىرىپ وتىر. اتا-بابا جولىنا ادالدىق تانىتپاۋ (ماسەلەن، ولگەن ادامنىڭ جەتىسىن، قىرقىن جانە جىلىن بەرمەۋ، دۇعا قىلىپ، قۇران وقىتپاۋ، سول سياقتى اتا-انانى سىيلاماۋ، بۇگىنگى اعا بۋىنعا قۇرمەتپەن قاراماۋ) ادىلدىك پە؟
ەكىنشى - يسلام ءدىنىنىڭ زاڭدارى قاتال ورىندالۋىن تالاپ ەتۋ، ياعني جيھاد ماسەلەسى. شاريعات زاڭدارىن قاتال ورىنداۋ ارتى - ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ ءۇزىلۋى، ياعني نە اراب، نە قازاق ەمەس ءدۇبارا حالىققا اينالۋعا اكەپ سوعادى. ونان كىم ۇتپاق؟ ۇلى دالا توسىنە يسلام تازا قازاقي داستۇرلەرمەن ۇلاسىپ، جەرگىلىكتى سالت-سانا، ادەت-عۇرىپتى سىڭىرە بىلگەن حانافي مازحابى بويىنشا تارالدى ەمەس پە.
يسلام الەمىندەگى ءوزىنىڭ باعىتىن «تۋرا جول» دەپ ۇعىپ، «شاحيد»-تىك يدەيانىڭ شىرماۋىنا اربالىپ، قۇربان بولۋعا دەيىن بارعانداردى كوگىلدىر ەكراننان كۇندە كورىپ، ەستيمىز. قۇران اياتى: «كىم اقىلىن پايدالانباسا، اللا سولارعا ازاپتى ءۇيىپ-توگىپ بەرەدى» (يۋنىس سۇرەسى، 100 ايات) دەمەكشى، جيھاد ماسەلەسى بىلمەستىكتەن، ياعني ايات، ءحاديستى اقىلعا سالماۋدان، اقيقاتتى بۇرمالاۋدان تۋادى. بىرەۋدىڭ قانىن توگۋ - كۇنانىڭ ۇلكەنى. «قيانات - ادىلەتتىڭ دۇشپانى» دەيدى اباي. سوندىقتان قيانات بارلىق قاسيەتتى جازبالاردا سوگىلگەن. پسيحولوگ مامانداردىڭ سوزىنشە، ءوزىن-ءوزى جارىپ جىبەرۋگە يتەرمەلەيتىن تەرروريستىك يدەولوگيانىڭ تامىرى - مەيىرىم، ماحاببات سەزىم جەتىسپەۋشىلىگىندە. بۇل سەزىمدەر جوق جەردە، ادىلدىك تە جوق. مىنەكي، قاي قىرىنان قاراساق تا، ۇلتتىق مۇددەنى تاركى ەتىپ، تەك «تازا يسلام» ۇرانىن كوتەرگەن «تۋراشىل» اعىمداردىڭ زاردابى مول.
اقيقاتىندا، ۇلتتىق جانە ءدىني قۇندىلىقتار قاراما-قارسى بولا المايدى. ولاردىڭ ماقساتى ورتاق، اينالىپ كەلگەندە ادامدىق تاربيەگە سايادى. ەكەۋى دە قوعامنىڭ رۋحاني ساۋلىعى، ادامگەرشىلىك، يماندىلىق دەگەن اسىل مۇراتتار بويىنشا ءبىر ساعاعا قۇيادى.
اسان وماروۆ، «ءدىن ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ جانە تالداۋ
ورتالىعىنىڭ» جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى.
Abai.kz
