بۇگىنگى قازاق قوعامى ءۇشىن ءدىن تاقىرىبى وتە نازىك تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. دەسە دە، وزەكتى تاقىرىپ. اقپاراتتىق كەڭەستىكتە ءار الۋان اڭگىمە ءورىپ ءجۇر. وسىنداي الاعاي دا بۇلاعاي ۋاقىتتا ەل ازاماتتارىنا دىنگە قاتىستى تۋرا اقپارات اۋاداي قاجەت-اق. 

سوڭعى ۋاقىتتارى ورتالىق ازياداعى كورشى مەملەكەتتەر جات اعىمدارمەن، وزگە يدەولوگيالىق باعىتتارمەن كۇرەسۋدە «ايتتىم ءبىتتى، كەستىم ءۇزىلدى» قادامدارعا بارۋدا. وزبەكستان بيلىگى بيىل ايەلدەر مەن ەرلەرگە قوعامدىق ورىنداردا ءدىني جورالعا جاساۋعا، نيكاب كيىپ، قاۋعا ساقال قويۋعا زاڭ جۇزىندە تىيىم سالدى.

ءدال وسىنداي قاتاڭ شاراعا قىرعىز جوعارعى كەڭەسى دە بارۋعا شەشىم قابىلداپ، زاڭ جوباسىن قىزۋ تالقىلاۋدا.

قازاقستان قوعامىندا دا نيكاب كيۋ مەن ۇزىن ساقال قويۋعا زاڭمەن تىيىم سالۋ تۋرالى ءبىرلى-جارىم پىكىرلەر الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن باق-تا ايتىلدى. الايدا، قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان بيلىگى زاڭ قابىلداۋ تۋرالى ءسوز ەتكەن جوق.

بۇگىن ءبىز بەلگىلى تەولوگ، تاۋەلسىز ساراپشى جانداۋلەت سۇلەيمەنوۆتى از-كەم اڭگىمەگە تارتىپ، قازاق قوعامىنداعى، قازاقستان قوعامىنداعى ءدىن ماسەلەسىنە قاتىستى وي-پىكىرىن بىلدىك. ساراپشىمىزعا 4 نەگىزگى دەگەن ساۋالدىق قويدىق.

1) قازاقستانداعى يسلامنىڭ بۇگىنگى بەت-بەدەرى قانداي؟ ەلىشىلىك احۋال قالاي؟

2) جات اعىمدارمەن كۇرەس قالاي جۇرگىزىلۋى كەرەك؟

3) يسلاموفوبيا ءورشىپ بارادى. ونى تەجەۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

4) جاستاردىڭ شەتەلدە ءدىني ءبىلىم الۋى دۇرىس پا، بۇرىس پا؟

دەسترۋكتيۆتى باعىتتاعى يدەولوگيالار قازاقستاندا بەلسەندى تۇردە جۇمىس ىستەپ جاتىر!

جانداۋلەت سۇلەيمەنوۆ، تاۋەلسىز ساراپشى، تەولوگ:

- بۇگىنگى تاڭدا قازاقستانداعى يسلامنىڭ حال-احۋالى قانداي؟

- ءبىز ءاردايىم جالپىلاما تۇردە قازاقستانداعى ءدىني احۋال تۇراقتى، ءبىر قالىپتى دەپ ايتامىز. ال ءىشىنارا ماسەلە جوق ەمەس، بار. ويتكەنى ءدىننىڭ اتىن جامىلعان ەكسترەميستىك، دەسترۋكتيۆتى باعىتتاعى يدەولوگيالار ءبىزدىڭ قازاقستاندا بەلسەندى تۇردە جاسىرىن جانە جاريا جۇمىس ىستەپ جاتىر. قازىرگى تاڭدا ولاردىڭ تىكەلەي مەملەكەتتىڭ بىرتۇتاستىعىنا نەمەسە ىشكى تۇراقتىلىققا اسەر ەتەتىن قاتتى مىسى بولماسا دا، استىرتىن قاۋىپتىلىگىن ەسكەرمەۋگە بولمايدى. قازىر جۇمىس جاساپ جاتىر. سوعان قارسى مەملەكەتىمىز ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋعا قاتىستى باعدارلامالار، كەشەندى جوسپارلار جاساپ، جان-جاقتى جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىر.

رەسمي جاريالاناتىنىن اقپارات بەتتەرىنەن كورۋگە بولادى. ارناۋلى مەكەمەلەر جاريالاعان اقپاراتتان تەرروريستىك ارەكەت جاساماقشى بولعان توپتاردىڭ ۇستالعاندىعى تۋرالى ءبىز كوپ ەستىپ جاتىرمىز. دەمەك، ول قاۋىپتىڭ بار ەكەندىگىن كورسەتىپ وتىر. سوندىقتان وسىنداي ماسەلەلەر بولعاننان كەيىن قوعام جالپىلاما تىنىش، بىراق ءىشىنارا تاۋەكەلدەر جوق ەمەس بار.

- ەلىمىزدە نەلىكتەن ءدىني جات-اعىمدار كوبەيىپ كەتتى؟ ونىڭ الدىن الۋ شارالارى قانداي؟

- ءدىني اعىمداردىڭ كوبەيۋىنە تەك قانا ءبىر مۇددەلى مەكەمەنى ايتا المايمىز. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى، قاڭتار وقيعاسىنا دەيىنگى دەسترۋكتيۆتى ءدىني ۇيىمداردىڭ الدىن الۋ باعىتىندا جۇمىستار تولىق جۇرگىزىلگەن دەسەك تە، بىراق كەيبىر ساياسي شەشىمدەردىڭ، ساياسي، قاجەتتىلىكتەردىڭ ورنىنا ناقتى بولجالدى ارەكەتتەر جاسالماعاننىڭ سەبەبىنەن دەپ بىلەمىز.

سونىمەن قاتار قاڭتار وقيعاسىنا دەيىنگى كەيبىر ىقپالدى ساياسي تۇلعالاردىڭ وسى دەسترۋكتيۆتى ءدىني باعىتتاردىڭ تارالۋىنا اتسالىسقانى تۋرالى اقپارات كوپ شىعىپ جاتىر. ول تۋرالى ءبىزدىڭ دا حابارىمىز بار. سوندىقتان تىكەلەي ءبىر مەكەمەگە جابۋ، ارينە، ول قاتە.

ساياسي تەرميندە گيپەراكتيۆتى تۇلعالار دەگەن بار. ياعني وسى ءدىني احۋالدى جۇرگىزۋگە ىقپال ەتەتىن تۇلعالاردى ولار ارباۋعا تىرىستى جانە اربادى دا. سونىڭ ىقپالىمەن يدەولوگيالارىن تاراتىپ ۇلگەردى. اسىرەسە 2000 جىلداردىڭ تۇسىندا وسىنداي ارەكەتتەر كوپ بايقالدى. قازىرگى ءبىزدىڭ كورىپ وتىرعانىمىز ءبىر سوزبەن ايتقاندا سول 2000 جىلدارى ەگىلگەن راديكاليزمنىڭ جەمىسى عوي. قازىر قوعام سودان زارداپ شەگىپ وتىر.

- قازىرگى تاڭدا قوعامدا يسلاموفوبيا ءورشىپ تۇر. حالىقتىڭ ءداستۇرلى يسلامعا دەگەن كوزقاراسىن قالاي قالپىنا كەلتىرەمىز؟

- ەلىمىزدە قوعامداعى ءدىني وڭ تەندەنتسيانى قالىپتاستىرۋعا تاعى دا مۇددەلى ۋاكىلەتتى مەكەمەلەر بار. بىرىنشىدەن، ءدىني سالاعا قاتىستى تىكەلەي سول سالاداعى قىزمەتكەرلەردىڭ، بىلاي ايتقاندا، مەكەمەلەردىڭ قۇزىرەتىندە.

ەكىنشىدەن، يسلام ءدىنى بويىنشا قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى وسى تاقىرىپتا بەلسەندى جانە اكتيۆتى تۇردە جۇمىس جاساۋ كەرەك بولادى.

ويتكەنى الەۋمەتتىك جەلىدەن وسىنداي يسلاموفوبيالىق اقپاراتتار كوپ تارالىپ جاتىر. سوعان قارسى تۇراتىن جانە حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن كوتەرۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە، ينتەرنەت بەتتەرىندە وتە قاجەتتىلىك تۋىنداپ وتىر. ويتكەنى ءبىر جالعان نەمەسە قارالايتىن اقپارات شىقسا سول كوپ تارالادى.  سوندىقتان وسىنى ەسكەرە وتىرىپ جۇمىستار جۇرگىزىلسە، ارينە، ورنىنا كەلتىرۋگە بولادى.

- قازىر جاستاردىڭ كوبى ءدىني ءبىلىم الۋ ءۇشىن شەتەلگە كەتكىسى كەلەدى. بۇل ءۇردىس دۇرىس پا؟

- دۇرىس. مەنىڭ نەگىزى مەملەكەتكە قاجەتتى ۇسىنىسىم بار. ونى ايتىپ تا ءجۇرمىز. شەتەلدە تەولوگيالىق ءبىلىم الىپ جۇرگەن رەسمي جانە بەيرەسمي تۇلعالار بار. بەيرەسمي وقىپ جاتقان تۇلعالاردىڭ بارلىعىن ەلگە قايتارۋ كەرەك. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ارالاسا ما، ارنايى ۋاكىلەتتى ورگانداردان ۆەدومستۆوارالىق شتاب – كوميسسيا قۇرىلادى. ونىڭ ىشىندە تەولوگتاردى،  قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنان ساراپشى مامانداردى قوسىپ، بەيرەسمي ءدىني باعىتتا وقىپ جاتقان وتانداستارىمىزدىڭ بارلىعىن قايتارىپ، ناقتى تالداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك.

مىسالى، وعان وزبەكستان مەملەكەتىنىڭ ناقتى وسى سۇراققا قاتىستى شامامەن ون جىل بۇرىن جاساعان تاجىريبەسى بار.  تۋرا سولاي بىزگە دە قايتارىپ، تالداپ،  كىم قايدا وقىپ جاتىر، ەگەر ءداستۇرلى ءدىني باعىتتا بولسا، ەرتەڭ ءبىتىرىپ كەلگەننەن كەيىن قوعامعا زيانى-زاردابى كەلمەيتىندەي كوميسسيا شەشىم شىعاراتىن بولسا، ونى قايتا جىبەرۋگە بولادى.

ال ەگەر كۇماندى بولاتىن بولسا، ونى قايتارىپ، ياعني، قۇقىقتىق تۇرعىدa توقتاتۋىمىز قاجەت.  بۇل تەولوگيالىق پروبلەما. ويتكەنى، بىزدەگى راديكالدى دەسترۋكتيۆتى باعىتتاعى ءدىني يدەولوگيالاردىڭ تارالۋىنا نەگىزگى سەبەپ بولىپ وتىرعان شەتەلدە وقىپ كەلگەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتارى.

ولار كوشباسشى بولىپ، سول يدەولوگيانىڭ تارالۋىنا، بولىنۋگە سەبەپ بولىپ جاتىر. بۇل مەملەكەتتىڭ قۇزىرەتىندەگى ۇلكەن شارۋا.

- ءدىن ءۇشىن سوعىس بولىپ جاتقان الەمدىك جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، دىنگە بايلانىستى قانداي ساياسات ۇستانۋىمىز كەرەك؟

- قازىرگى ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياساتتى وتە قولدايمىن. ويتكەنى كەشە پالەستينا مەن ءيزرايلدىڭ اراسىندا ءارتۇرلى ۇيىمدار قاتىسىپ، ءدىني موتيۆتەرمەن قاقتىعىستار بولىپ جاتىر. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ گۋمانيتارلىق، الەۋمەتتىك كومەك رەتىندە قاراجات تا ءبولدى. سوندىقتان، ارينە، ول سوعىستى ەشكىم قولدامايدى. مەملەكەتىمىز بۇگىنگى پوزيتسيادا تۇرۋى كەرەك. كەز كەلگەن سەبەپپەن سوعىس اقتالىپ الىنبايدى.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

ءتۇيىن: قازاقستانداعى قازىرگى يسلامنىڭ بۇرىن ايماقتا كەڭ تاراعان ءداستۇرلى يسلامنان ايىرماشىلىعى بار. بۇگىنگى تاڭدا قازاق يسلامى جاڭا يدەيالار مەن تەحنولوگيالارعا، سونداي-اق باسقا دىندەر مەن مادەنيەتتەرمەن ديالوگقا اشىق.

قازاقستانداعى قازىرگى يسلامنىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – ونىڭ الەۋمەتتىك ءرولى. يسلامدىق ۇيىمدار مەن قاۋىمداستىقتار مۇقتاج ادامدارعا كومەكتەسۋگە باعىتتالعان ءتۇرلى قايىرىمدىلىق جوبالارىنا بەلسەندى قاتىسادى. سونىمەن قاتار، ولار اعارتۋشىلىق قىزمەتپەن اينالىسىپ، قالىڭ جۇرتشىلىققا يسلامتانۋ كۋرستارىن وتكىزەدى.

دەمەك، بۇگىنگى قازاقستانداعى يسلام اشىق، تولەرانتتى جانە الەۋمەتتىك باعىتتى. ول كوپتەگەن قازاقستاندىقتاردىڭ ومىرىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى جانە قوعامنىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن نىعايتۋعا كومەكتەسەدى.

اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ قارىشتاپ دامىعان كەزەڭىندە بۇكىل الەم ءبىر پارمەننىڭ استىندا ءومىر سۇرەتىن سياقتى. الەۋمەتتىك جەلى جانە باسقا دا اقپارات قۇرالدارى ارقىلى قازىرگى زاماندا ادامدار ۇيدەن شىقپاي-اق، جەردىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىمەن تىكەلەي ەفيردە سويلەسۋگە مۇمكىندىك الدى.

بىراق، سوعان قاراماستان، جاھاندانۋدىڭ جاعىمدى جانە جاعىمسىز جاقتارىن دا ەسكەرۋ قاجەت. ءاربىر ەل، ءاربىر ەتنوس ءوزىنىڭ ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىنۋگە ۇمتىلادى. مادەنيەتى مەن ءتىلىن، ءدىنى مەن ءدىلىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەسەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءاربىر حالىق ءوزىن-ءوزى تانۋ، بولمىسىن تانۋ ۇدەرىسىنەن وتەدى. بولاشاعىن ويلاعان ەلدەر ۇلتتىق تاريحىن تەرەڭ زەرتتەپ، يدەولوگيالىق نەگىزدەرىن قايتا قۇرۋعا كىرىستى. الەمدىك گەوساياساتتاعى ءوز ورنىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسىپ، ولار گەنەتيكا، شەجىرە، تاريح، مادەنيەت، ءتىل سالالارىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، باسقا حالىقتارمەن تاريحي تۋىستىق بايلانىستاردى ىزدەيدى. بىراق سونىمەن بىرگە كسەنوفوبيا، شوۆينيزم، ءبىر حالىقتى ەكىنشى ءبىر حالىقتى مويىنداماۋ، ۇلتارالىق ارازدىق سياقتى جاعىمسىز كورىنىستەر دە كەڭ ەتەك الۋدا.

راسىندا دا، جاھاندانۋ الاساپىران زاماندا ەتنيكالىق بولمىسىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تىلىمىزگە، دىنىمىزگە، دىلىمىزگە قامقورلىق جاساۋىمىز كەرەك.

ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىزدى جوعارى باعالاپ، ۇقىپتىلىقپەن قاراماساق، مازمۇنى دۇنيەتانىمىمىز بەن بولمىسىمىزعا ساي كەلمەيتىن جات مادەنيەتتىڭ قۇرساۋىندا قالۋىمىز مۇمكىن.

Abai.kz