بارماقتاي مازاق

قازاقتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى جاڭا ءداۋىردىڭ قىسىمىنا تاپ بولۋمەن بىرگە تار تراكتوۆكانىڭ قىسىمىنا دا ۇشىراپ وتىر. سونىڭ ءبىرى - قىپشاقتەكتىلەرگە ءتان باس تاعامنىڭ ءالى كۇنگە بۇرالقى اتاۋدىڭ تاڭىلىپ كەلە جاتقاندىعى. باس تاعامنىڭ سوڭعى كەزەڭدەگى «بەشپارماك» اتالۋى 20 جىلعا جۋىق ۋاقىتتى قامتيدى. بۇل اتاۋدىڭ سىڭىسۋىنە شىداپ وتىرا بەرۋدىڭ سالدارى ءوز كورىنىسىن بەرىپ وتىر. «قازاقى ەت» 2000 جىلداردان بەرى ءورىستىلدى ورتانىڭ ىقپالىمەن قايتادان «بيشپارماك» اتالىپ كەتتى. ال سوۆەتتىك رەتسەپتەردە «قازاقشا ەت» دەلىنىپ كەلسە، ەندى «بيشپارماكتان» كالكا جاساپ، مازىرلەردە قازاقشالانعان «بەسبارماق» ءسوزى قولدانىلا باستادى. بۇل - پارازيت ءسوزدىڭ قازاق ءتىلىنىڭ ءسوزجاسام قابىلەتىن ىدىراتا باستاعانىنىڭ كۋاسى!

وسىعان قاتىستى الەۋجەلىدە ءبىرشاما تالاس-تارتىس ورىن العانى ءوز الدىنا، جانعا باتاتىنى، تانىمال ءبىر تاريحشىمىز:  «...ءتىپتى بەسبارماق ەمەس، بەسباشپاي دەپ اتاسا دا، كەلىپ-كەتەر نە بار؟ ... سولاي دا، سولاي ءبىزدىڭ مادەنيەت سونىسىمەن بىرەگەي. وندا نامىستاناتىن، ارلاناتىن ەشتەڭە جوق… كەرىسىنشە، قازاقتى دارالايتىن، ايعاقتايتىن وداعاي اتاۋ» دەگەنى بار. باسقا-باسقا، تاريحشىنىڭ «بيشپارماك» اتاۋىن قازاقتىڭ ءسوزى رەتىندە قابىلداۋى، ونىڭ ءتىل مەن قۇندىلىقتى قۇرتۋىنا ءمان بەرمەۋى ءارى كونبىستىك تانىتۋى جاندۇنيەمىزدىڭ وتارلانۋعا قاتىستى قانشالىقتى قاتپارلانىپ كەتكەنىن اڭعارتىپ قالدى.

مارقۇم، بەلگىلى جازۋشى مارحابات بايعۇت «بەشبارماق» دەگەن سوزدەن قۇتىلۋ كەرەك. «بەشبارماق» دەۋ ۇلتتىق تاعامدى قورلاۋ. بۇل ءسوزدى باياعىدا ءبىزدى وتارلاعان كەزدە گەنەرال-گۋبەرناتورلار مەن ولاردىڭ جاندايشاپتارى ويلاپ تاپقان. قولمەن جەگەندى «كازاحي بەشبارماچنيچايۋت» دەپ مازاقتاعان...» دەپ شىرىلداعانى بار. 2000 جىلى استانا قالالىق اكىمدىگىنە قاراستى ءتىل ءبولىمىن باسقارعان مارقۇم، ايتىسكەر-اقىن قونىسباي ءابىل مەيرامحاناسىن «بەشپارماك» اتاۋعا تالپىنعان كاسىپكەردى توقتاتىپ، سوتتا جاۋاپقا تارتقان ەدى. بۇل وگەي ءسوز ونوماستيكانىڭ ۋربونيم سالاسىنا سولاي ەنىپ كەتە جازدادى (بالكىم، ءتىپتى ەنىپ كەتكەن بولار...), بىراق قازاق  مەيرامحانالارىندا بۇل اتاۋ گاسترونيم رەتىندە قابىلدانىپ وتىر...

سول سوتقا قاتىسىپ، ساراپشى رەتىندە سويلەگەن بەلگىلى جازۋشى، ەتنوگراف اقسەلەۋ سەيدىمبەك «بەشبارماك» قازاقتى قورلاپ، كەمسىتىپ ايتىلعان ءسوز. بۇل «كالبيت» دەگەن ءسوزدىڭ ەكىنشى بالاماسى.ورىس وتارشىلارى ءبىزدى مادەنيەتسىز، قالاي تاماق جەۋدى بىلمەيدى،كورسوقىر، نادان دەپ، ەتتى وسىلاي قولمەن جەگەنىمىز ءۇشىن كەلەكەلەپ اتاعان. مۇنداي وتارشىلار ەنگىزگەن يتارشى ءسوز استانانىڭ تورىندە تۇرعانى قۇلدىقتىڭ ايقىن بەلگىسى» دەپ قاھارىن بەكەرگە توككەنى مە؟!

قازاقتىڭ تۇرمىستىق لەكسيكونىندا دا، اكادەميالىق لەكسيكالىق قورىندا دا بۇل ءسوز بولعان ەمەس. بىراق «بيشپارماك» ءسوزى پاتشالىق رەسەيدىڭ ءتىلماشتارى مەن زەرتتەۋشىلەرىندە، ءتىپتى، لينگۆيستەرىنىڭ تۇزگەن سوزدىكتەرىندە حاتقا تۇسكەنى ءمالىم. ول ءتىپتى، قازاق دالاسىن زەرتتەدىم دەگەن كەيبىر ەبروپا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ دە جازبالارىندا ءجۇر. سونى تاۋىپ العان بلوگەرلەر جەردەن جەتى قويان تاپقانداي بولىپ، «مىنە حاتقا ءتۇسىپتى عوي، دەمەك بۇل قازاق تىلىندە بار ءسوز عوي» دەپ ءوز ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىن ەمەس، كۋاعا بۇرالقى جازبالاردى تارتىپ، كادىمگىدەي يلانىپ ءجۇر... اسىڭنىڭ اتاۋى تۇگىلى، ۇلتىڭنىڭ اتىن بۇرمالاپ «كيرگيز-كايساك» دەپ مازاق قىلعان جوق پا؟ ەندى سول دەرەككوزدەردى بايىپتى ءارى تاريحي دەرەك دەۋگە نە جەلەۋ بار؟! دەمەك، بۇل وتارلىق يدەولوگياعا قارسى يممۋنيتەتتىڭ ابدەن السىرەپ كەتكەنى ەمەس پە ەكەن...

راس، قازاقتى «قازعان» تالاي «زەرتتەۋشىنىڭ» ەڭبەگىندە تەرىلگەن بولماسا كەلتىرىلگەن نارسەنىڭ دۇرىسى دا، بۇرىسى دا بار. ال ەندى قازاققا ءتان ەتىپ كورسەتكەن «بيشبارماك» سوزىنە كەلەيىك. لەۆشين ا. ي. [ا. ي. ليوۆشين. وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكسكيح ورد ي ستەپەي. توم 3: ەتنوگرافيچەسكيە يسسلەدوۆانيا. س.-پەتەربۋرگ. 1832. ستر. 39 ] ءوز جيناعىندا: «يزۆەستنەيشەە كيرگيزسكوە (كازاحسكوە) كۋشانە، نازىۆاەموە بيشبارماك، پريگوتوۆلياەتسيا يز مياسا، مەلكو يسكروشەننوگو ي سمەشاننوگو س كۋسوچكامي سالا. بيش – زناچيت پيات، ا بارماك – پالەتس. نازۆانيە، وچەن حوروشو ۆىراجايۋششەە پرەدمەت، يبو بيشبارماك نە ەديات يناچە، كاك پياتيۋ پالتسامي»  دەپ كەلتىرگەنمەن، بۇل ءسوزدى قاي قازاقتىڭ اۋىزىنان العانىن جازبايدى. جانە دە ول تاعامنىڭ تولىق ءپىسىرۋ مەن دايىنداۋ ۇدەرىسىن جارتىلاي عانا كەلتىرەدى. الايدا قازاق ەشقاشان ەتتى تۋراپ الىپ، پىسىرمەيدى. اۋەلى مۇشە-مۇشەسىمەن ءپىسىرىپ الىپ، تاباققا، استاۋعا سالىنعان ەتتى داستارقان باسىندا تۋرايدى. دەمەك، لەۆشين سەكىلدى اۆتوريتەتتەر تالاي ماتەريالدى ءۇستىرتىن ءتىزىپ العان. الدىن الا تۋراپ اكەلۋ حح عاسىر سوڭىندا عانا قالىپتاستى. 19-عاسىردا قازاق جاپپاي «بەش» ءسوزىن قولدانا قويعان جوق. ءىشىنارا «بەش تيىن» سەكىلدى تىركەستەردە عانا بولعانمەن، «بەس» ءسوزى بارماققا قاتىستى قازاق لەكسيكونىندا قولدانىلعان دا ەمەس.

ال يۆان لەپەحين [لەپەحين ي. ي. پرودولجەنيە دنەۆنىح زاپيسوك پۋتەشەستۆيا اكادەميكا ي مەديتسينى دوكتورا يۆانا پو رازنىم پروۆينتسيام روسسيسكوگو گوسۋدارستۆا ۆ 1770 گودۋ. — سپب.، چ.2.، 1802, س.106-107.] بىلاي جازىپتى: «بيش بارماك، سامايا لۋچشايا باشكيرسكايا پيششا، پرويسحوديت وت سلوۆا „بيش“ — پيات، ي „بارماك“ — پالەتس، ي سوستويت ۆ مѣلكويزرۋبلەننىح كۋسكاح لوشاديناگو، كوروۆياگو يلي وۆەچياگو مياسا، ي سالمى. سالما دѣلاەتسيا يز كرۋتاگو تѣستا پشەنيچنوي، ياچمەننوي يلي پولبەننوي مۋكي، كوتوروە، رازدѣليايا نا كۋسكي ۆەليچينويۋ س مѣدنوي پياتيكوپѣەشنيك، ۆاريات ۆ ودنوم كوتلѣ س مياسوم تاك، كاك ۋ ناس كليۋتسكي». شاماسى بۇل مۇلدەم باسقا تاعام تۋراسىنداعى سيپاتتاما. قازاقتىڭ بۇگىنگى «بەشبارماك» اتالعان اسىنا ەشبىر قاتىسى جوق. ءتىپتى «بەشپارماك» دەگەن تاعام وسى دا بولۋى مۇمكىن: كەيىنىرەك قازاقى ەتكە تەلىنىپ كەتكەن. قازاق ەتكە بارماق باسىنداي قامىر قوسىپ اسپايدى. وسىنداي بۇرمالانعان بولماسا باسقا ءبىر تاعامنىڭ سيپاتىن كەلتىرەتىن بۇنداي ءۇردىس بەدەلدى ۆ. ي.  دال, م. P. فاسمەر [م.P. فاسمەر. ەتيمولوگيچەسكي سلوۆار رۋسسكوگو يازىكا. – م.: پروگرەسس. 1964—1973.

تولكوۆىي سلوۆار داليا. ۆ. ي. دال. 1863—1866.

شكولنىي ەتيمولوگيچەسكي سلوۆار رۋسسكوگو يازىكا. پرويسحوجدەنيە سلوۆ. — م.: دروفا ن. م. شانسكي، ت. ا. بوبروۆا، 2004.

ۆ. ۆ. پوحلەبكين. «ناتسيونالنىە كۋحني ناشيح نارودوۆ».

ەتيمولوگيچەسكي سلوۆار رۋسسكوگو يازىكا / پود رەد. ن. م. شانسكوگو. ت. I, ۆىپ. 2. م.، يزد-ۆو مگۋ، 1965, س.113 ] سەكىلدى جانە باسقا دا تالاي اۆتورلاردا، اتالمىش «بەشبارماك» ءسوزى تاريحي دەرەككوزدەردە دە سىڭىسكەن كۇيدە كەزدەسەدى.

ال باشقۇرتتاردا كەڭ تارالعان «بيشبارماك» اتاۋىنان باسقا كەيبىر ماڭايلاردا باسقا دا— ҡۋللاما, hالما/سالما, hالمالى يت [نازاروۆ پ. س. ك ەتنوگرافي باشكير //ەتنوگرافيچەسكوە وبوزرەنيە. 1890. № 1. س.185] بولماسا aش دەگەن اتاۋلار كەزدەسەدى. ەرنەست يشبيرزين ءوزىنىڭ «باشҡورت تەلەنەڭ يگەنسەكلەك ءھام باҡساسىلىҡ تەرميندارى» كىتابىندا، بيشبارماҡ ءسوزى قازاق تىلىنەن اۋىستى دەيدى: «...بيشبارماҡ اتاماھى ҡاҙاҡ تەلەنان باشҡورت تەلەنا كيلەپ ينەۇ يحتيماللىعىن فارازلاي..». دەمەك، باشقۇرتتار دا ءوز تىلىندە «بيشبارماكتىڭ» جوقتىعىن ايتىپ، ازار دا بەزەر بولىپ وتىر.

قىزىق جەرى، «بەشبارماك» ءسوزىنىڭ  حIX عاسىردا [ەتيمولوگيچەسكي سلوۆار رۋسسكوگو يازىكا / پود رەد. ن. م. شانسكوگو. ت. I, ۆىپ. 2. م.، يزد-ۆو مگۋ، 1965, س.113] تاتار تىلىنەن تارالعاندىعىمەن بىرگە، ونىڭ قىرعىز تىلىندە دە بولعاندىعى [سۋپرۋن ا. ە. نەكوتورىە كيرگيزسكيە ەلەمەنتى سرەدنەازياتسكوي لەكسيكي ۆ رۋسسكوم يازىكە // تيۋركولوگيچەسكيە يسسلەدوۆانيا: سب. ستاتەي، پوسۆياششەننىح 80-لەتيۋ اكادەميكا كونستانتينا كۋزميچا يۋداحينا / وتۆ. رەد. يۋنۋساليەۆ ب. م.. — گ. فرۋنزە: يليم، 1970. — س. 43.

ورۋسباەۆ ا. كيرگيزسكو-رۋسسكيە يازىكوۆىە سۆيازي // رۋسسكي يازىك ۆ ناتسيونالنىح رەسپۋبليكاح سوۆەتسكوگو سويۋزا. — م.:ناۋكا، 1980, س.28] پايىمدالادى. بىراق قىرعىز-ورىس سوزدىگىنىڭ اۆتورى ك. ك. يۋداحين [ك. ك. يۋداحين. كيرگيزسكو-رۋسسكي سلوۆار. ۆ دۆۋح كنيگاح. گلاۆنايا رەداكتسيا كيرگيزسكوي سوۆەتسكوي ەنتسيكلوپەدي. فرۋنزە. 1985. ستر. 111] «پو زۆۋكوۆومۋ وبليكۋ — سلوۆو كيرگيزسكوە. يزرەدكا ۆسترەچايۋششيسيا ەكزوتيزم بەسبارماك (س كازاحسكيم بەس) (كيرگيز.. بەش „5“), پو-ۆيديمومۋ، ياۆلياەتسيا يسكۋسستۆەننىم» دەگەندى كەلتىرىپ، ول دا بۇل ءسوزدى قىرعىز تىلىنەن الاستاۋعا كىرىسكەن.  الايدا بۇل پايىمدى قازاق فيلولوگتارى مەن لينگۆيستەرى دە مويىندايدى. «بەش» سان ەسىمى قازاق تىلىندە دە قولدانىستا بولعاندىعىن جاسىرۋعا بولمايدى. بىراق ونىڭ «بەش بارماق» بولىپ ءسوز تىركەسىن قۇراعان كەزى جوق. قازاق ءتىلىنىڭ ادەبي تىلىندە دە، اۋىزەكى سوزدە دە قولدىڭ «ساۋساقتارى» عانا قولدانىستا [http://mtdi.kz/tusindirme-sozdik.]، «بارماق» ءسوزى تەك قانا باسبارماق ۇعىمىنا قاتىستى.   

بۇل تارتىستى ورالدىق اقىن مۇنايدار بالدمولدانىڭ پىكىرىمەن جابا سالۋعا دا بولادى: «ادامدا بارماق تەك باس بارماق. قالعانى ساۋساق.ءتىپتى ءار ءبىرىنىڭ اتاۋى دا بار...ال ورىستا اياق پەن قولداعىنىڭ ءبارى ساۋساق بولىپ سانالادى. ...قازاق تەك كەيدە: «ون ساۋساعىنان ونەر تامعان» دەگەندەي تىركەستى قولدانادى، بىراق ول بارلىعى ساۋساق دەگەن ءسوز ەمەس. باس بارماق بولەك. باس بارماقسىز ادام زات ۇستاي المايدى. قازاق ونى بولەك اتاعان. باس بارماقسىز قازاق سارباز بولىپ سانالماعان... ورىس وتارلاۋشىلارى قازاقتى كەمسىتىپ، «كيرگيز-كايساك» دەپ، بۇلار استى قولمەن جەيتىن جابايى دەپ، «بەشبارماق» اتاۋىن ەنگىزگەن... ءبىز اس، ەت دەپ اتايمىز، بەسبارماق دەپ اتاۋ - ۇيات، ماسقارا!..»

سايىپ كەلگەندە، تاريحي دەرەككوزدەردە قازاقتىڭ ءسوزى دەلىنەتىن ءۋاجدى ءتۇرلى پايىمدار جوققا شىعارادى.قىزىق جەرى بۇل اس كەڭىنەن قالىپتاسقان تورك (تۇركى) جۇرتىنىڭ ءبىر دە ءبىرى «بيشپارماكتىڭ» وزىنىكى ەكەنىنە سەنبەيدى. ەڭ باستىسى تاريحي لەكسيكالىق قوردا، ەشبىر قازاقتىڭ اۋىزىندا «بەشپارماق» ءسوزى بولعان ەمەس. ال اكادەميالىق سوزدىكتەردە ول اتىمەن جوق. ەندەشە بۇل ءسوز دەرەككوزدەردە قالايشا ورنىققان؟

ماسەلە قازاق تانىمىن ەبروپالىق زەرتتەۋشىلەر مەن زەردەلەۋشىلەر اراسىندا پاتشالىق رەسەيدىڭ ءتىلماشتارىنىڭ بولعاندىعىندا. ولار دالالىق ۇعىم مەن تانىمدى ءوز دەڭگەيلەرىمەن جانە ەڭ الدىمەن ءوز تاپسىرىستارىنا ساي، پاتشالىق گۋبەرناتور مەن ولاردىڭ قىزمەتشىلەرىنە ىڭعايلاپ جەتكىزگەنىندە بولىپ وتىر. وسىدان بارىپ، ول تاريحي دەرەككوزدەرگە ءسىڭدى. ولارعا ءبىر جاعىنان ەكزوتيكا كەرەك، ەكىنشى جاعىنان وڭاي تراكتوۆكا مەن وتارلىق يدەولوگيانى بەكىتەتىن قورلىق ءسوز قاجەت بولدى. ارينە، بۇل اتتى مادەنيەتتى كەمسىتۋگە باعىتتالعان يدەولوگيانىڭ ۇشىعى بولسا دا، كوپ جاعدايدا ءسىڭىستى تۇجىرىمعا اينالۋدا. بۇل تۇجىرىمدى سىڭىرۋدەن بۇرىن جۇرتشىلىق سوناۋ سىبىردەن ءۇندى مۇحيتىنا دەيىنگى ءاپايتوس كەڭىستى جايلاعان بۇكىل ازيا حالقى قويۋ تاماقتى قولمەن جەيتىنىن ەسكەرە قويار ما ەكەن؟ ال سۇيىقتى كۇمىس ىدىستان ءىشىپ، قويۋدى اعاش ىدىسقا سالعان اتتى دۇنيە نەگە ءمان بەردى ەكەن؟ دەگەن ساۋالعا تەرەڭىرەك كوز جىبەرەتىن ۋاقىت كەلدى.

باس تاعامنىڭ ءۇش ساتىسى

بۇل تاقىرىپقا تەرەڭدەتە زەردەلەي كىرىسكەندە، قازاقتىڭ باس تاعامى ءۇش ءداۋىردى كوكتەۋ ءوتىپ، ءۇش مازمۇندا بولعاندىەعى اڭعارىلادى:

• استىڭ قۇرمالدىق مازمۇنى – كوككە، ارۋاققا اتاعان قۇربان مالدىڭ ەتىمەن جورالعى جاساۋ;
• استىڭ داستۇرلەنۋ مازمۇنى – بۇل كەزەڭدە «اس بەرۋ» اتالعان قازاق سالتى قالىپتاستى;
• ەتنولوگيالىق مازمۇن – بۇگىنگى قازاقى اس تاعامى قالىپتاستى. سوڭعى ساتى شامامەن ءحىح عاسىردا قالىپتاسا باستادى دا، ول پاتشالىق شەندىلەر ورتاسىندا «بيشپارماك» اتاۋىمەن توركتەرگە تەلىنگەن اس بولدى. بۇل ساتىدا قازاقتار 50-دەن اسا تاباق تارتۋدى قالىپتاستىردى.

كوككە تابىنعان اتتى الەم ودۇنيەلىك مارتەبەلى جانداردى بارلىق قۇرمەتىمەن شىعارىپ سالۋدىڭ ۇلگىسى رەتىندە ارنايى اعاش استاۋعا بارلىق سىباعاسىن سالىپ تۇرىپ جەرلەدى. وسىنداي سىباعا بۇزىلماعان كۇيى تالاي ۇيىكتەردەن (كۋرگان) تابىلۋدا. بەلگىلى ارحەولوگتار بىلاي دەپ جازدى: «ۋ راننيح كوچەۆنيكوۆ التايا چاستو ناحوديات دەرەۆياننىە بليۋدا س كۋسكامي مياسا (ز.ساماشەۆ). زامەتيم، چتو نا ەتوم موگيلنيكە كاراكابا ۆ 2012 گ. نامي راسكوپان كۋرگان (وتنوسياششيسيا ك زاۆەرشايۋششەي ستادي ۆ ەپوحۋ راننيح كوچەۆنيكوۆ), ۆ كوتوروم ۆوزلە گولوۆى ۋمەرشەگو ناحوديلسيا كەراميچەسكي كوتەل س بارانينوي، وتدەلنو لەجالي گولوۆا ي رەبرا ەتوگو جيۆوتنوگو. يزۆەستنو، چتو وبىچاي راسپرەدەلەنيا كۋسكوۆ مياسا سوحرانيلسيا ۆ تراديتسيوننوي كۋلتۋرە كازاحوۆ س درەۆنەيشيح ۆرەمەن (يلمينسكي، 1861).

سونىمەن، بۇل رۋحاني-گاسترونوميالىق جادىگەر ءبىز اتاعان ءۇش ساتىنى دا كوكتەي ءوتىپ، بۇگىنگە جەتىپ وتىر جانە بۇل ارحەولوگيالىق ولجادا ءۇش ساتىعا ءتان مازمۇننىڭ ساقتالعاندىعى بارىنەن بۇرىن ماڭىزدى. التاي ءوڭىرىن زەرتتەۋشى كورنەكتى عالىم س.ي. رۋدەنكو شىعىس قازاقستانداعى شىلىكتى ماڭايىن 1927 جىلى سيپاتتاي كەلە، 1896 جىلدارى وتكەن اس بەرۋ داستۇرىنە ءمان بەرە كەلە، پازىرىق ۇيىكتەرى «اس بەرۋ» ءداستۇرىنسىز پايدا بولۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن [رۋدەنكو س. ي. وچەرك بىتا سەۆەرو-ۆوستوچنىح كازاحوۆ // كازاكي. سبورنيك ستاتەي ارحەولوگيچەسكيح وتريادوۆ كازاحسكيح ستەپەي. –ۆىپ. 15. –ل.: ان سسسر، 1930. –س.54–58.; رۋدەنكو س. ي. كۋلتۋرا ناسەلەنيا گورنوگو التايا ۆ سكيفسكوە ۆرەميا. م–ل: يزد. ان سسسر، 1953. –س.341.].

بۇگىندە جالپىلاما تاماق، قورەك ۇعىمىن بىلدىرگەنىمەن «اس» ءسوزى وباستا قۇرباندىق مال ەتىنىڭ اتاۋى بولاتىن. اس/اش ءسوزى ەجەلگى داۋىردەگى «اسپان» ۇعىمىنىڭ ءتۇبىرى. «اس» تۇبىرىنەن ونداعان سوزدەر مەن سەمانتيكالاردىڭ تۋىنداعانىنا زەر سالايىق:

اس: 1) مارتەبەلى مارقۇمعا بەرىلەتىن كەڭ اۋقىمدى ەتنوگرافيالىق توي-ساداقا;

2) داستارقانداعى باستى دا ماڭىزدى تاماق، قورەك،اۋقات;

3) ءىلىپ قوي،اسىپ قوي، كوك پەن جەردىڭ اراسىنا ءىلىپ قوي;

4) تاماقتى، ەتتى ءپىسىر.

اسا: 1) ەڭ; 2) اساپ جە;

اسابا – اس بەرۋ شاراسىندا تاماق تارتۋ ۇدەرىسىن باسقارۋشى كىسى، ءاۋباستا توي باسقارۋشى ەمەس;

اسام ەت –  الاقان تولى ەت;

اسار – كوكتى قۋانتۋعا باعىتتالعان ادامداردىڭ جۇمىلا ءجۇرىپ قايىرىمدىلىق جۇمىسقا جۇمىلۋى;

اسات – الاقانعا ەت سالىپ اۋىزعا تولتىرىپ اساتىپ جەگىز;

اساتۋ – قازاق داستۇرىمەن مارتەبەلى كىسىنىڭ الاقانعا ەت تولتىرا جەگىزۋى;

اساۋ: 1) تاماقتى اساپ جەۋ; اۋىزدى تولتىرا جەۋ;

2) ادام ۇستاپ كورمەگەن جىلقى، ەجەلگى زاماندا ادامعا ۇيرەتىلمەگەن جىلقىنى كوكتىڭ مالى دەپ ۇقسا كەرەك;

اسپان/اسمان – كوك; ارۋاقتار الەمى، اسپان ەلى;

استاباق – ەت سالىناتىن ارنايى اعاش تاباق;

استاۋ – اس تاعامى سالىناتىن سوپاق اعاش ىدىس;

استىق – نان پىسىرىلەتىن داقىل قورى، سوزبە-ءسوز العاندا: اسقا قوسىمشا ءدام;

اسۋ:

• اسىپ قويۋ، ءىلىپ قويۋ;
• جەردىڭ اسپانعا قاراعان بيىك تۇسى;
• اسىپ ءتۇسۋ، اسىپ ءوتۋ، اسىپ كەتۋ.

اسىق – اسىق جىلىك سۇيەگىن كوككە لاقتىرا ويناۋ، ءاۋباستا بۇل باقسىلاردىڭ بولجاۋ سۇيەگى بولعان.

اسىل – ادامنىڭ نە زاتتىڭ ىشىندەگى ەڭ قىمباتى، قادىرلىسى، كوككە جۋىعى;

اسىم ەت – 3-4 ادامعا ارنالعان ەت كولەمى;

اشاماي:

1) كوك پەن جەردى تۇتاستىرۋ تاڭباسى - ح;

2) بالاعا ارنالعان ەرشىك;

3) بۇگىندە ابدەن ەسكىرگەن ۇلى قوس ۇعىمنىڭ بىرىكتىرىندىسى - اش+اماي/ۇماي.

بۇل سوزدىك قوردىڭ بارلىعى دا جوعارىدا ايتىلعان قازاق تانىمى مەن بولمىسىنا ءتان اس بەرۋ داستۇرىنەن تۋىنداعان ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەردى اشاتىن سەمانتيكالىق قور ەكەنى ايقىن كورىنىپ تۇر.

تاعامعا اينالعان قوس ساداقا

قازاقى ەت تاعامىنىڭ قالىپتاسۋىنا بۇرىنعى ەكى ءتۇرلى قۇرباندىق اكتىسىنىڭ تۇتاسۋى نەگىز بولدى. ونىڭ بىرەۋى - اتالمىش مال قۇرباندىعى بولسا، ەكىنشىسى – نان قۇرباندىعى.

نان قۇرباندىعى تۇركىلەردە شەلپەك، كۇلشە تۇرىندە ءپىسىرىلىپ، جوعارعى الەمگە دۇعامەن، جورالعىمەن باعىشتالىپ ءسىڭىستى. بۇل ارۋاقتارعا ارنالعان جەڭىل-جەلپى ماداقاعا جاتادى. بۇگىندە جۇما سايىن شەلپەك ءپىسىرىپ تاراتۋ يسلامدىق فورماتقا كوشكەن ەجەلگى جورالعىنىڭ جۇرناعى ەكەنى ءمالىم.

جالپى، شەلپەك پەن تاندىر ناندار و باستا ايدىڭ قۇرمەتىنە پىسىرىلە تاماققا اينالدى. دوڭگەلەك ءپىشىندى قامىردى ءپىسىرۋدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ەكى ءداستۇرى بولاتىن: بىرەۋى تاندىر پەشتە قۇرعاقتاي ءپىسىرۋ بولسا، ەكىنشىسى – مالدىڭ توڭمايىنا شىجعىرىپ ءپىسىرۋ. ءاۋباستا «لاباش» اتالاتىن ناندى بەرتىن كەلە قىپشاقتار سورپاعا ءپىسىرىپ قامىر نان شىعاردى دا، ونى ەتكە سالىپ، «جايما» نەمەسە «سالما» ناندى تۋعىزدى. «لاباش» اتاۋى تورك ءسوز تىركەسىنەن قالىپتاسقان: لاپ+اش/اس. «لاپ» ءسوزى جابۋ، بۇركەۋ ماعىناسىن بەرەدى: لاپ ەتۋ، لاپ بەرۋ. بۇل وباستا جۇقالاي قارىپ ءپىسىرىپ الىپ، ونى بۋى بۇرقىراعان ەتتىڭ بەتىن بۇركەپ بەرىپ، ونى سورپامەن جەۋ سالتى بولعانمەن، بۇگىندە ول ۇمىتىلعان. ەت پەن ناننىڭ بىرىگۋىنەن وسىلايشا قوس ساداقانىڭ تۇتاسۋى ورىن الىپ، بەرتىنىرەكتە، ءحىح عاسىردا «مالساداقا» مەن «نانساداقا» اتريبۋتتارىن بىرىكتىرگەن ەتنوگرافيالىق گاسترونوميالىق ەتنوتۋىندى قالىپتاستى.

قورىتا كەلە ايتىرىمىز، «قازاقى ەت» تاعام رەتىندە جۋىردا عانا ءتۇزىلىپ وتىر، بۇعان دەيىن ول اتالمىش جورالعىلاردىڭ اتريبۋتى رەتىندە باستى ماڭىزعا يە بولعاندىقتان، ءوز الدىنا تاعام رەتىندە دە كەشەۋىلدەي قالىپتاستى ءارى ونىڭ اتاۋى دا ايقىندالمادى. ءحىح عاسىردا تاريحتا قالعان ساعىنايدىڭ اسى – ەجەلگى قۇرمالدىق جورالعىسىنىڭ سوڭى مەن قازاقى ەتنولوگيالىق قۇندىلىققا اينالۋىنىڭ باسى بولاتىن. الايدا «اس بەرۋ» تىركەسىنىڭ ءوزى ءالى دە كوككە باعىتتالعان قۇرباندىقتان حابار بەرىپ تۇرعان ەدى. وسىلايشا مۇشەسىمەن تاباق تارتۋ اس بولاتىن دا، ال وعان جايما سالىپ، دامدەۋىشتەر قوسۋ «اسامىقتى»، ياعني اساپ جەمەۋگە بولمايتىن تاعامدى تۋىنداتتى. ال ەندى ونىڭ اتاۋىن قالاي اراشالايمىز؟! بۇل باسى اشىق تۇيتكىل.

سەرىك ەرعالي،

مادەنيەتتانۋشى

Abai.kz