الەمدە سان الۋان ۇلت پەن ۇلىس، ءتىل مەن ديالەكت بار. سول ۇلتتاردىڭ ىشىندە قازاق ۇلتى، تىلدەردىڭ اراسىندا قازاق ءتىلى دە بار. ارينە، بۇل جاي ءبىزدى قۋانتپاي قويمايدى، بىراق، ماسەلە اتالعان ەكەۋىنىڭ «جاعدايى قالاي» دەگەننەن تۋىندايدى عوي.

         اششى دا بولسا شىندىق – ءبىز انا تىلىمىزدەگى كەيبىر سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن دۇرىس ۇعۋدان قالىپ بارا جاتقاندىعىمىز. بۇل جەردە قازاقشانى مۇلدە بىلمەيتىندەر ەمەس، بىلە تۇرا تۇسىنبەيتىندەردى ايتىپ وتىرمىز. ءيا، قازىر سونداي كۇيگە تۇستىك، ورىس ءتىلىن بىلمەسەك، قازاقشا «قاقپايتىن» بولدىق. كوشەدەگى جارىمجان جارنامالاردىڭ قاتەسىن قويشى، ماعىناسىنان ميىڭا ەشتەڭە بارماي مەڭىرەۋ بولاسىڭ. امالسىز ورىسشاسىن وقىپ بارىپ تىنىشتالامىز. مىسالى، «تقس». نە قىلعان مەكەمە ەكەن دەپ باسىمىز قاتا باستايدى، وڭ جاعىنداعى جازۋعا كوز سالساق – «ستو». و، بارەكەلدى، ەندى تۇسىنىكتى! ايتا بەرسەڭ تاۋسىلمايدى مۇنداي مىسالدار.

الەمدە سان الۋان ۇلت پەن ۇلىس، ءتىل مەن ديالەكت بار. سول ۇلتتاردىڭ ىشىندە قازاق ۇلتى، تىلدەردىڭ اراسىندا قازاق ءتىلى دە بار. ارينە، بۇل جاي ءبىزدى قۋانتپاي قويمايدى، بىراق، ماسەلە اتالعان ەكەۋىنىڭ «جاعدايى قالاي» دەگەننەن تۋىندايدى عوي.

         اششى دا بولسا شىندىق – ءبىز انا تىلىمىزدەگى كەيبىر سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن دۇرىس ۇعۋدان قالىپ بارا جاتقاندىعىمىز. بۇل جەردە قازاقشانى مۇلدە بىلمەيتىندەر ەمەس، بىلە تۇرا تۇسىنبەيتىندەردى ايتىپ وتىرمىز. ءيا، قازىر سونداي كۇيگە تۇستىك، ورىس ءتىلىن بىلمەسەك، قازاقشا «قاقپايتىن» بولدىق. كوشەدەگى جارىمجان جارنامالاردىڭ قاتەسىن قويشى، ماعىناسىنان ميىڭا ەشتەڭە بارماي مەڭىرەۋ بولاسىڭ. امالسىز ورىسشاسىن وقىپ بارىپ تىنىشتالامىز. مىسالى، «تقس». نە قىلعان مەكەمە ەكەن دەپ باسىمىز قاتا باستايدى، وڭ جاعىنداعى جازۋعا كوز سالساق – «ستو». و، بارەكەلدى، ەندى تۇسىنىكتى! ايتا بەرسەڭ تاۋسىلمايدى مۇنداي مىسالدار.

ەندى وسى دەرت قازاق سپورت كوممەنتاتورلارىنا دا جۇقتى. جۇققانىنا دا ءبىراز ۋاقىت بولدى. بەيداۋا سىرقات-اۋ شاماسى. ەلىمىزدە كاسىبي سپورت جۋرناليستەرىن دايارلايتىن وقۋ ورنى جوق ەكەنى كەيىنگى كەزدەرى قاتتى ءبىلىنىپ ءجۇر. وسىدان بارىپ ءتىلىمىز ءبۇلىنىپ بارادى. جاتتاندى ءسوز، تانىس ترافارەت، ءبىر شابلون. تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىنا تۇرپىدەي تيەتىن، ورىس تىلىنەن (قاسىنداعى «ناپارنيگىنەن») تىكەلەي اۋدارىلعان تىركەستەر. قايسىسىن تىڭداساڭ دا ءبىر زاۋىتتان شىققان ونىمدەي ۇقساس. تىلدەرى جۇتاڭ، سپورتتىق باسەكەنى، الاڭدا بولىپ جاتقان وقيعانى بايانداۋ جوقتىڭ قاسى. جاناما اڭگىمە، ارتىق اۋىز ءسوز كوپ. جارىس ءبىر جاقتا، كوممەنتاتور باسقا جاقتا. وتكەن زامانداعى سپورت جارىستارىن، سپورتشىلاردى ءسوز ەتىپ وتىرىپ الادى. «كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە قيراتىپ ەدىك، اناۋ اعامىز التىن العان، سول كوماندامىز كۇمىسكە يە بولىپ ەدى» دەپ، ەسكى اڭگىمەمەن ەسىڭدى الادى.

قازىرگىدەي اقپارات زامانىندا سول ايتقاندارى ەشكىمگە جاڭالىق ەمەس ەكەنى ونى «قىزىقتىرمايدى». ءوز راحاتى وزىندە. باسەكەنى بەل ورتاسىنان باستاپ كورگەن ادام كىممەن كىم ويناپ جاتقانىن بىلە الماي زىعىردانى قاينايدى. «قازاقستان بارىسىندا» ءبىر كوممەنتاتور بالۋانداردى «بوكستاستىرا» جازدادى. حوككەيدە قاقپاعا دوپ سوعاتىندار دا بار. «شايبانى دوپپەن شاتاستىرىپ الىپپىن، كەشىرىم وتىنەم» دەپ قۇتىلادى. ويىن بىتكەنشە سان مارتە كەشىرىم سۇراپ شىعادى. شاتاسۋ مۇنىمەن بىتپەيدى. شاتاسۋدىڭ كوكەسى فۋتبولدا. «قاقپاعا باعىتتالعان سوققى....روبەرت لەۆاندوۆسكي! جوق، كەشىرىڭىزدەر، بۇل رويس ەكەن»، «مىنە قارسى شابۋىل، سوققى، گولللل!....ەمەس، دوپ قاقپا تورىنىڭ سىرتىنا سوعىلعان ەكەن»، «مەسسي ايىپ الاڭىندا، قورعاۋشى قايتەر ەكەن؟ قورعاۋشى ونى شالىپ جىقتى، پەنالتي!... سولاي ما دەپ ەدىك، بىراق تورەشى باسقاشا شەشىم قابىلدادى» دەپ، تورەشىدەن بۇرىن ۇكىم شىعارىپ ساۋەگەيلەنەدى. مۇنداي مىسالداردى دا كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى.

ەندى ماعىناسى مايىسقان سويلەمدەرگە كەلەيىك. قازاقتىڭ باي ءتىلىن قولدانباي، وزگە تىلدەن اۋدارىپ الەك-شالەگى شىعاتىنداي كوممەنتاتور مىرزالاردىڭ باسىنا نە كۇن تۋعانىن بىلمەيمىن. ءسوز كەدەيلىگى، وي جۇتاڭدىعى كىتاپ وقىماعاندىقتان، ادەبيەتتەن حابارسىز بولعاندىقتان تۋىندايدى. مىنا قىزىققا قاراڭىز: «شاحتەر» شوتلاندياعا بارار جولدا، «باتە» مەن «سكەندەربەۋدى» اينالىپ ءوتتى» دەپ سوقتى ءبىر ساباز. اينالىپ وتكەنى قالاي؟ سوندا ولارمەن مۇلدە ويناماعان با؟ «شاحتەر» فۋتبولشىلارى قاراعاندىدان كولىككە مىنگەن دە، جولداعى بەلارۋس پەن البانيانى اينالىپ ءوتىپ، گلازگوعا باسقا جولمەن تۋرا بارعان با؟ الدە «باتە» مەن «سكەندەربەۋدىڭ» اۋىلىنا سوقپاي پلەي-وففقا جاياۋ جەتكەن بە؟ سويتسەك، ورىستىڭ «وبوشەل» دەگەن ءسوزىن ءبىز تۇسىنبەي قالماسىن دەپ اۋدارعان ءتۇرى ەكەن. بۇلاي باستى قاتىرعانشا «شاڭ قاپتىردى»، «جەرگە قاراتتى»، «سان سوقتىردى»، «ۇتتى»، ءتىپتى قازاقشالاعىسى كەلسە «تاۋبەسىنە كەلتىردى»، «كوكەسىن تانىتتى» دەمەي مە؟!

 فۋتبولشىلار الماستىرىلاتىن ۋاقىتتا: «باپكەر پالەنبايدى الاڭعا شىعارۋعا نيەتتى» دەپ تاعى قويىپ قالادى. نيەت – پەندەنىڭ تەك جاراتۋشىعا عانا ءمالىم ىشكى ويى، جۇرەك تۇبىندەگى قالاۋى، تىلەگى ەمەس پە؟ ەندەشە ءبىزدىڭ شەشەندەرىمىز باپكەردىڭ ىشىنە كىرىپ، جۇرەگىنە ءۇڭىلىپ جۇرگەن بولدى عوي؟ ورىستىڭ «نامەرەنيە» ءسوزىن بۇل جەردە قولدانۋ ورىنسىز. جالپى «نامەرەنيە» ءسوزى قازاقتاعى «نيەت» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تولىق بەرە المايدى. ونداي ارزان اۋدارمامەن ءتىلىمىزدىڭ باعاسىن تومەندەتۋ قاتەلىك. «قاراعاندىلىقتاردان ۇتىلۋ «باتە-ءنىڭ» جوسپارىنا كىرمەگەن». تاعى دا ساۋاتسىز اۋدارما. «قاراعاندىلىقتاردان ۇتىلۋ «باتە-ءنىڭ» ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن» دەسە الدەقايدا دۇرىس ەمەس پە؟!

تاعى ءبىر قىنجىلاتىن جاعداي ءبىزدىڭ اقپاراتتىق تاۋەلدىلىگىمىز. ءبىز رەسەيدىڭ اقپاراتىمەن كۇن كورىپ وتىرمىز، سولارعا مۇقتاجبىز. سونىڭ سالدارىنان ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ورىستارشا ويلاپ، كەز كەلگەن جاعدايعا ورىستىڭ كوزىمەن قارايمىز. ءوز ويىمىز، پىكىرىمىز قالىپتاسپاعان. سارىلار جامانداعان نارسەنى جەك كورەمىز، سولار ماقتاعان نارسەنى جاقسى كورەمىز. سوندا ۇلتتىق سانا قايدا قالادى؟ ولاردىڭ ويى ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە، قازاقي نامىس، مۇددەگە قايشى بولسا، وندا نەگە ءبىز ونداي اقپاراتتى تاراتۋىمىز، پايدالانۋىمىز كەرەك؟ نەگە ءبىز ورىس فۋتبولىنا تەك رەسەيدىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن سايتتاردىڭ جازعاندارىمەن باعا بەرەمىز؟ جەكە پىكىرىمىز قايدا؟ سۇراق كوپ، جاۋاپ جوق.

باسقا ەلدىڭ ازاماتتارى شەتەل تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى ءوزىنىڭ ۇلتتىق الىپبيىنە ىڭعايلاپ جازىپ، انا ءتىلىنىڭ دىبىستىق مۇمكىندىگىنىڭ اياسىندا قولدانادى. ءبىز ولاي ەتۋگە «ەرىنەمىز». قۇدايعا شۇكىر، گۋبەرنيەۆ پەن ۋتكين بار، سولاردىڭ دايىن «ءونىمىن» الا سالامىز. ەۋروپا، امەريكا سپورتشىلارىن بىلاي قويعاندا ءتۇبىمىز ءبىر تۇرىك، وزاعامىز وزبەكتەردىڭ اتى-ءجونىن انا تىلىمىزدە ايتا المايمىز. «وزگە ۇلت وكىلدەرى ەستىسە ۇيات قوي، قازاقبايسكي، ءبىرتۇرلى» دەيمىز دە جالپىعا «ورتاق» تىلدە ايتا بەرەمىز. شيۋكيۋر، گيۋنداگان، تۋران، ميردجالول، وديل، وزيل، گيوكدەنيز كارادەنيز دەپ ءتىلىمىزدى شاينايمىز. شۇكىر، كۇندوعان، تۇران، مىرجالەل، ءادىل، ءوزىل، كوكتەڭىز قاراتەڭىز دەۋ «زاپودلو». الايدا، ءبىزدىڭ اتا-تەگىمىزدى قازاقشا سول كۇيىندە ەشكىم ايتپايدى. وعان ۇيرەنگەنبىز، رەنجىمەيمىز، قوجايىن ۇلتتار كوندىرگەن وسى قۇلدىق سەزىمگە. قىتايلار قانات ءسىلامدى – گاناتي سيلامۋ، ورىستار وسكارعا ءتىلى كەلسە دە ورداباەۆتى – ارداباەۆ دەۋدەن تانباي كەلەدى.

ءبارى كوممەنتاتوردان باستالدى عوي باياعى. بۇرىنعى كوممەنتاتورلاردى اناۋ-مىناۋ دەۋشى ەدىك، كەرىسىنشە سولارمەن «وي، باۋىرىمداپ» كورىسەتىن حالگە جەتتىك بۇگىندە. كەيدە قازاقي قالجىڭى مەن تاپقىر تەڭەۋلەرى، وتكىر سىن، يرونياسى قاتار جۇرەتىن امانگەلدى سەيىتحانوۆتى ساعىنامىز. سوزىنەن قالا قازاعىنىڭ قاتىپ قالعان قاعيداسى ەمەس، دالا قازاعىنىڭ دارحاندىعى، كەڭدىگى سەزىلىپ تۇراتىن. ول كەز كەلگەن شەتەلدىك فۋتبولشىنى دالا قازاعىنىڭ تىلىندە سويلەتەتىن. شۋكەر شالقۇيرىقتاي شاباتىن، زيدان «زەكە» اتاناتىن. يسپانيا  جارىستان شىعىپ قالعاندا: «چەمپيون بولامىز» دەگەن يسپاندار قازىر مادريدتە شاي ءىشىپ وتىر» دەگەن قالجىڭىمەن ولاردى دا قازاق ەتىپ جىبەرگەن ەدى. نەگە شاي، نەگە كوفە دەمەدى؟ سەبەبى، قازاققا شاي جاقىن. مىنە، ۇلتتىق سانا، قازاقشا ويلاۋ وسىلاي قالىپتاسادى. ءار ءسوزدىڭ استارىندا تىڭدارمان ءوزى ۇعۋعا ءتيىس وي جاتۋ كەرەك. ايتىلعان ءسوز –اتىلعان وق، كەرى قايتارا المايسىڭ. سوندىقتان سويلەردە اباي بولعان ابزال. حالىقتى تاربيەلەيتىن اقپارات قۇرالدارى مەن قالام ۇستاعان قاۋىم. سول قاۋىم ۇلت تاربيەسىنە جاۋاپتى قاراسا ەكەن...

Abai.kz