بايبولات مۇراتبەك 1961 جىلى 7 ساۋىردە قورعاس قالاسىنىڭ ينتال دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1978 جىلى قورعاس اۋدانى، ساربۇلاق اۋىلىنىڭ ورتا مەكتەبىن ءبىتىرىپ، سول جىلى قىركۇيەكتەن باستاپ وقىتۋشىلىقپەن اينالىسادى. ول 1984 جىلى ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىنە بارىپ، ەكى جىل ءبىلىمىن تولىقتىرىپ كەلگەننەن كەيىن، تالقى مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارىنا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن ساباق بەرەدى. ەڭبەگى ەلەنگەن بايبولات مۇعالىمگە ىلە ايماعى «حح عاسىر اعارتۋشىلار التىن ساندىعى» البومىنا ەسىمىن جازادى. ول ورتا مەكتەپتىڭ جوعارى دارەجەلى وقىتۋشىسى اتاعىن الادى جانە ىلە وبلىستىق ءتىل زەرتتەۋ عىلىمي قوعامىنىڭ مۇشەسى بولادى.  ب.مۇراتبەك 2012 جىلى قۇرمەتپەن زەينەتكەرلىككە شىعادى.

ۇستاز ب.مۇراتبەك وقۋشىلارىنا ساباق بەرە ءجۇرىپ، قوسىمشا ادەبي جاسامپازدىقپەن اينالىسادى. ول ءار تاقىرىپتاردا قالام تەربەپ، ءوزىنىڭ شىعارما جازۋداعى شەبەرلىگىن شىڭداپ، تىڭ وي، سونى ىزدەرمەن ءجۇرىپ، كوركەم ادەبيەتتىڭ شالقىما جانرىندا تاربيەلىك ماڭىزى زور تۋىندىلار جاريالايدى. زەينەتكەر ۇستازبەن الماتىعا كەلگەن ساپارىندا كەزدەسىپ سۇحباتتاسقان ەدىك.

– بايبولات مۇراتبەك مىرزا، قازاقستانعا قاشان كەلدىڭىز؟

– ءبىز قازاق ەلىنە بيىل اقپاننىڭ 22-ءسى كۇنى وتتىك.

– قاي جەرگە قونىس تەپتىڭىز؟

– ءبىز قورعاس كەدەنىنەن وتكەن سوڭ، بىردەن استاناعا تارتتىق.

– استانادا كىم بار ەدى؟

– استانادا ەكى ۇلىم، ەكى قىزىم تۇرادى. سولاردى قارا تارتىپ باردىق.

– بالالارىڭىزدى قازاق ەلىنە وتكىزىپ جىبەرىپ، وزدەرىڭىز قىتايدا قالىپ قويعان ەكەنسىزدەر عوي.  

– جۇبايىم ەكەۋىمىز 2012 جىلدىڭ قاراشا ايىنان باستاپ كەلىپ، كەتىپ جۇرگەنبىز. بالداردىڭ الدى 2009 جىلى كەلگەن. كەيدە جازدا جايلاپ، كەيدە قىستا قىستاپ كەتىپ جۇرگەنبىز. 2017 جىلدان بەرى كەلە الماي قالدىق. 2019 جىلى ءۇيىمىزدى ساتىپ ەندى جىلجيمىز دەپ تۇرعاندا، پاندەميا باستالىپ كەتتىپ شەكارا جابىلىپ، ءبىز قالىپ قويدىق. سونىمەن شەكاراداعى قورعاس قالاسىنا كەلىپ پاتەر جاللاپ 4 جىل وتىردىق. بيىل شەكارا اشىلا سالىسىمەن، العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ بەرى وتتىك.

– الماتىعا قىدىرىپ كەلدىڭىزدەر مە؟

– ەكىنشى ۇلىمنىڭ جۇمىسى الماتىعا اۋىسقان سوڭ، سولارمەن بىرگە ەرە كەلدىك. مەكتەپتە وقيتىن نەمەرەم بار. قازىر ءۇي جالداپ تۇرىپ جاتىرمىز، بالالار كىشكەنە ورنىعىپ العان سوڭ، ءبىز استاناعا قايتاتىن شىعارمىز.

– ايتۋىڭىزعا قاراعاندا ۇل-قىزىڭىز تۇگەل جوعارى ءبىلىمدى سەكىلدى عوي.

– قۇداي بەرگەن ەكى ۇل، ەكى قىزىمىز بار. تورتەۋى دە جوعارى ءبىلىمدى.

– بوكە، ءبىزدىڭ وقىرماندارعا ءوزىڭىز تۋرالى ايتا وتىرساڭىز؟

– «قورعاس» دەگەن ءسوز ايتىلسا شەكارانىڭ ارجاق-بەرجاعىنداعى قورعاس كوز الدىنا ەلەستەيتىنە انىق. قازىر قىتايدا ەكى قورعاس بار. ءبىرى – جاڭا بوي كوتەرگەن شەكارانىڭ تۇبىندەگى قورعاس قالاسى، ەندى ءبىرى – شەكارانىڭ ارجاعىندا 30-40 شاقىرىم جەردلەگى قورعاس اۋدانىنىڭ ورتالىعى. بۇل ەكى قورعاس كەزىندە ەكى اۋدان بولعان ەكەن. شەكاراداعى قورعاس ءوز اتىمەن اتالعان اۋدان بولسا، ال جاڭا قورعاس بۇرىن ءسۇيدىڭ اۋدانى اتالعان ەكەن. 1962 جىلعى مامىر وقيعاسى كەزىندە شەكارا وڭىرىندەگى حالىقتىڭ كوبى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا كوشىپ كەتەدى. وسدان كەيىن قىتاي بيلىگى ەكى اۋداندى قوسىپ، ونىڭ اتىن قورعاس اۋدانى اتايدى.

مەن 1961 جىلى 7 ساۋىردە ەسكى قورعاستا قىزمەتشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن ەكەنمىن. 1968 جىلى اكەم قىزمەت بابىمەن ساربۇلاق اۋىلىنا اۋىسىپ بارادى. مەن وسى ساربۇلاق اۋىلىنىڭ تولىق ورتا مەكتەبىندە 1 سىنىپتان ونىنشى سىنىپقا دەيىن وقىدىم. 1978 جىلى تاعى دا اكەمنىڭ قىزمەتىنىڭ اۋىسۋىنا بايلانىستى تالقى فەرماسىنا كوشىپ كەتتىك تە، ارى قاراي جوعارىلاپ وقۋ ورايىنان ايىرىلىپ قالدىم. ول كەزدە قازاق مەكتەپتەرىندە مۇعالىم جەتىسپەيتىن ەدى. اۋداندىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ ۇيعارۋىمەن سول جىلى كۇزدەن باستاپ وقىتۋشىلىق جۇمىسقا ورىنالاستىم. مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ ەكى جىل ىستەگەننەن كەيىن، ءبىلىم ءبولىمىنىڭ ءبىرتۇتاس ەمتيحان الۋىنىڭ ناتجەسىندە 1980 جىلى مۇعالىمدىك شتاتقا ىلىكتىم.

– سول كەزدە ساربۇلاق اۋىلىندا ورتا مەكتەپ بولعان ەكەن عوي.

– بۇرىن ەسكى قورعاستىڭ شينشيحوزى دەگەن جەرىندە تولىق ورتا مەكتەپ بولعان ەكەن. 1966 جىلى ەكى اۋدان قوسىلعاندا بۇل مەكتەپ جابىلىپ قالىپتى. 1976 جىلعا كەلگەندە بۇل مەكتەپ قايتا قۇرىلعان، ەكى جىلدان كەيىن تاعى جابىلىپ قالادى. كەيىن قازاقتار كوپ قونىستانعان ساربۇلاق اۋىلىندا تولىق ورتا مەكتەپ اشىلادى. 1980 جىللى تولىق ورتا قورعاس اۋدانىنا جوتكەلەدى دە، ساربۇلاق اۋىلىندا سەگىز جىلدىق  باستاۋىش-تولىقسىز مەكتەپ قالادى.

ىلە وبلىستىق ازىق-تۇلىك سەرىكتىگىنىڭ شارۋا مايدانى ءبىزدىڭ تالقى فەرماسىندا بولدى، مەن وسىنداعى باستاۋىش مەكتەپكە مۇعالىم بولدىم. مۇندا تۇراقتى جانە كوشپەلى مەكتەپ بولدى. سول كوشپەلى مەكتەپ 1983 جىلى ءبىرتۇتاس ءتۇيىندى، جاتاقتى باستاۋىش مەكتەپ بولىپ كوكدالادان قۇرىلعانعا دەيىن جالعاستى. مەن وسى ارالىقتا قورعاس ءبىلىم تولىقتىرۋ كوللەدجىندە باستاۋىش مەكتەپ وقىتۋشىلارىنىڭ ءبىلىمىن جەتىستىرۋ كۋرسىندا وقىدىم. كەيىن تالقى مەكتەبىنە اۋىسىپ بارىپ قىزمەت ىستەدىم. 1984 جىلعا كەلگەندە ۇيىمنىڭ ورنالاستىرۋىمەن، مەكتەپتىڭ تالابىمەن ىلە پەد ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىنە بارىپ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعى بويىنشا ەكى جىل ءبىلىم تولىقتىرىپ كەلدىم. مەكتەپكە كەلگەننەن كەيىن وقۋشىلارعا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن ساباق بەردىم.

– تالقى مەكتەبى تازا قازاق مەكتەبى بولدى ما؟

– مەن العاش تالقى مەكتەبىنە كەلگەندە 47 مۇعالىم، سەگىز جۇزگە تارتا وقۋشى، جيىرما نەشە جۇمىسشىسى بار جاتاقتى مەكتەپ ەكەن. بۇل مەكتەپ شۇار-دىڭ جاتاقتى مەكتەپتەردى جالپىلاستىرۋدىڭ ءتۇيىندى مەكتەپتەرىنىڭ ءبىرى سانالىپ 1987 جىلى قايتا قۇرىلدى.

– دەمەك، ۇكىمەت كوشپەلى حالىقتىڭ بالالارىن جاتاقحاناعا جاتقىزىپ وقىتۋدى قولعا العان ەكەن عوي.

– ءوزى دە سونداي بولعانى انىق. بۇل مەكتەپكە تالقى فەرمانىڭ، ءۇشىنشى فەرمانىڭ، كوكسالا ورمان مەكەمەسىنىڭ، كەڭساي تاسجول جۇمىسشىلارىنىڭ جانە لاستاي فەرمانىڭ بالالارى تۇگەل كەلىپ وقيتىن.

– بالالار سەگىزىنشى سىنىپتى بىتىرگەننەن كەيىن تولىق ورتانى قايدا بارىپ وقيتىن؟

– وقۋشىلار سەگىزىنشى ءسىنىپتى بىتىرگەننەن كەيىن قورعاس اۋداندىق تولىق ورتا مەكتەپكە جانە قۇلجا قالاسىنداعى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق №1-قازاق ورتا مەكتەبىنە بارىپ وقيتىن.

– ءسىز زەينەت دەمالىسىنا شىققانعا دەيىن وسى تالقى مەكەتەبىندە بولدىڭىز با؟

– مەن وسى مەكتەپتە تابانى كۇرەكتەي 34 جىل ساباق بەردىم. ونىمەن قوسا مەكتەپتىڭ وداق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى،  جۇمىسشىلار كاسىپوداعىنىڭ توراعاسى، وقىتۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى، پارتيا ياچەكانىڭ جوراسى، اقىلاق ءمۇدىرى قاتارلى مىندەتتەردى اتقاردىم.

–تالقى مەكتەبىنىڭ تاريحى قاي جىلدان باستاۋ الادى؟

– تالقى مەكتەبى 1937 جىلى قۇرىلىپ، قازاق بالالارىن ەسكىشە جانە جاڭاشا ءبىلىم بەرگەن. سول تۇستا ەل اعالارى مال جيناپ، قارجى شىعارىپ مەكتەپتى كەڭەيتىپ سالدىرعان ەكەن. بۇل مەكتەپتە 1931-32 جىلدارى قازاقستاننان كەلگەن وقىمىستىلار مۇعالىم بولىپتى. وسى مەكتەپ جالعاسىن تاۋىپ، 1949 جىلى قحر-قۇرىلعاننان كەيىن ۇكىمەت ءوز قاراۋىنا الادى. 1954 جىلى كولەمدى تولىق كۇندىك باستاۋىش مەكتەپ بولىپ ايتبەك دەگەن ادام مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى بولعان ەكەن. كەيىن اتى شۋلى «مادەنيەت توڭكەرىسى» باستالعاندا مەكتەپ جابىلىپ، كوشپەلى مەكتەپكە اينالىپ تەك حالىقتىڭ ساۋاتىن اشۋدى نەگىز ەتىپتى. 1973 جىلى تۇرسىن، سولتان تاقيا، ءابىلماجىن ماعىراج قاتارلى وقىتۋشىلار باس بولىپ وقۋدان شەگىنگەن بالالاردى جيناپ، سەگىز جىلدىق تولىقسىز ورتا مەكتەپ ەتىپ قۇرىپ، وقۋ-اعارتۋدى قايتا جولعا قويادى. 1978 جىلدارى ءتۇيىندى مەكتەپكە اينالىپ، مىندەتتى توعىز جىلدىق وقۋ-اعارتۋمەن شۇعىلدانادى. بۇل مەكتەپتە قىزمەت ىستەگەن ارىستان مۇقاش، كارىم مۇقان، اكىمبەك قاسىمقان، بايبولات مۇراتبەك، بەيسەنعازى ءنابيۇلى قاتارلى ۇستازداردىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ ايتۋعا بولادى.

– قىتايدىڭ قوس ءتىلدى وقۋ-اعارتۋ باعدارلاماسى قاي جىلى جولعا قويىلدى؟

– قوس ءتىلدى وقۋ-اعارتۋ العاش 2000 جىلدان باستاپ ايتىلا باستادى. نەگىزىنەن شىنجاڭدا قوس ءتىلدى وقۋ-اعارتۋ 2001 جىلدان باستاپ مەكتەپتەردە جۇرگىزىلدى، ال كەيبىر مەكتەپتەردە 2003 جىلدان باستالدى. ءبىزدىڭ مەكتەپ  قوس ءتىلدى وقۋ-اعارتۋدى 2001 جىلى باستاپ كەتكەن. قازاق بالالارىنا تەك قازاق الىپپەسىن عانا وتتىك، قالعان دارىستەردى حانزۋ تىلىندە الىپ باردىق.

– قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى وتىلمەدى مە؟

– باستابىندا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى قازاق تىلىندە ءوتىلدى، ال جاراتىلىستىق عىلىمدار حانزۋ تىلىندە ءوتىلدى.

– بۇل قاي جىلعا دەيىن جالعاتى؟

– بۇل 2009 جىلعا دەيىن جالعاسىن تاپتى.

– ودان كەيىن نە بولدى؟

– ارى قاراي ەپتەپ جالعاسىن تاپقانداي بولعانىمەن، 2013 جىلعا كەلگەندە قازاق ءتىلى مەن ابەبيەتى ءپانى مەكتەپ باعدارلاماسىنان الىنىپ تاستالدى.  جالپى ءپان مەملەكەت تىلىمەن (حانزۋ تىلىمەن) ساباق وتىلە باستادى.

– قوس ءتىلدى وقۋ-اعارتۋ باعدارلاماسى جولعا قويىلعانعا دەيىن ءار ۇلت حالقى ءوز تىلىندە ساباق ءوتىپ كەلگەن عوي.

– شىنجاڭدا وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسى بار. وسى مەڭگەرمەنىڭ قۇزىرىمەن شىنجاڭداعى ءار ءۇلت وقۋشىلارىنا ارنالعان وقۋلىقتار قۇراستىرىلىپ، باسپادان باسىلىپ شىعاتىن. جاراتىلىستىق، ساياسي مازمۇنداعى كىتاپتار اۋدارما ارقىلى باسىلسا، ال قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى وقۋلىعى قازاق ماماندارىنىڭ قۇراستىرۋىمەن تۇزىلەتىن. تايازدان تەرەڭگە، وڭايدان قيىنعا قاراي ىلگەرىلەتىپ وقىتىلاتىن.

– ادەبيەت وقۋلىعىندا قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى ەنگىزىلەتىن بە ەدى؟

– ءار سىنىپقا ارنالىپ قۇراستىرىلعان ادەبيەت وقۋلىقتارىنا قازاقستاننىڭ اقىن-جازۋشىلارى مەن شىنجاڭداعى تانىمال اقىن-جازۋشىلاردىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى كىرگىزىلەتىن. ودان سىرت قىتايدىڭ، ورىستىڭ كلاسسيكتەرى مەن شەتەل كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارى ەنىگىلەتىن. بۇل وقۋلىقتار وتە جۇيەلى، قۇندى ەدى. بۇل قازاق وقۋشىلارىنىڭ قازاق ادەبيەتى مەن الەم ادەبيەتىنەن دە حابار تاۋىپ، وزدەرىنىڭ وي ءورىسىن كەڭەيتىپ، رۋحاني الەمىن بايىتىپ وتىراتىن ەدى.

شىنى كەرەك، ءبىز سول كەزدەگى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىن وقۋشىلارعا ءوتىپ قانا قويماي، سول ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتى، ۇلتتىق رۋحتى، سالت-ءداستۇردى جۇيەلى تۇردە ءسىڭىرىپ وتىردىق. تەوريا مەن پراكيكانى بىرلەستىرىپ وتىردىق. كەيىن ساپالى وقۋ-اعارتۋ دەگەن جولعا قويىلدى. وسى ساپالى وقۋ-اعارتۋ ۇلتتىق وقۋ-اعارتۋعا وتە ءتيىمدى، قولايلى، جايلى بولىپ ەدى.

– «ساپالى وقۋ-اعارتۋ» دەگەن قايداي وقۋ-اعارتۋ؟

– مۇنىڭ ءبىر جاقسى جەرى ءاربىر وقۋشىنىڭ ەرەكشەلىگىنە، ۇلگىرىمىنە قاراي ساباق بەرۋ. بويىنداعا تالانتتىن اشۋ نەمەسە ەرەكشەلىگىن بايىتۋ. ورتاشا وقۋشىنى نەگىز ەتۋ، الدىنعى وقۋشىنى شابىتتاندىرۋ، سوڭعى وقۋشىنى جەتەكتەۋ. سول ارقىلى ءبىرتۇتاس ءبىلىمدى وقۋشىنى تاربيەلەۋ.

– الدىڭعى، ورتاشا، سوڭعى وقۋشى دەگەن كىم؟

– «الدىڭعى وقۋشى» دەگەن ساباق يگەرۋى، ۇلگىرىمى مىقتى، ءارى ءوزى جاسامپازدىق جاراتا الاتىن تالانتى وقۋشى. ءوزى وقىعان ءبىلىمىن ىسجۇزىنە اسىراتىن، دەرمەس جاسامپازدىق جاراتا الاتىندار. «ورتاشا وقۋشى» دەگەن جالپى بىلىمنەن حابارى بار وقۋشى، ال «سوڭعى وقۋشى» دەگەن وزدىگىنەن ىزدەنبەيدى، سۇراساڭ جاۋاپ قانا بەرەتىن وقۋشى. بىراق ونى جەتەلەسەڭ ورتاشاعا قوسۋعا بولادى. ورتاشانى الدىعىلاردىڭ قاتارىنا شىعارۋعا بولادى.

– وسى ساپالى وقۋ-اعارتۋ ءوز ناتيجەسىن بەردى مە؟

– ءوز جەمىسىن بەردى دەۋگە بولادى. مەن ساباق بەرگەن وقۋشىلاردان قازىر تانىمال اقىن-جازۋشى بولعاندار بار. ماسەلەن، باقىتجان تىلەپالدى، جەڭىسنۇر بايۇزاق، توقتاربەك وسپان، ەرنازار ماناپقان. تۇرسىنقان بورانباي، ەرمەك قاناتبەك، جاڭقازى بەكقوجا، دوسجان اكىمقان قاتارلىلار قازىر اڭگىمە، ولەڭ، شالقىما جازىپ، باسپاسوزدە جاريالاپ ءجۇر.

– قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن باسقا پاندەردە وسىلاي وقىتىلدى ما؟

– ءار سالاداعى قوعامدىق، جاراتىلىستىق پاندەر بويىنشا وسىلاي وقىتىلدى. مۇنداي وقىتۋدىڭ ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ ءار پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتىپ، وقۋعا دەگەن ىنتاسى كۇشەيدى.

بۇرىنعىداي مۇعالىمدەر 45 مينۋت سويەپ، ساباقتى وقۋشىلارعا ءتۇسىندىرىپ جاتپايدى. كەرىسىنشە ساپالى وقۋ-اعارتۋدا وقۋشىلار ءوزى ساباقتان العان اسەرىن، بىلگەنەن سويلەيدى. وقىتۋشى تەك وقۋشىلارعا جەتەكشىلىك ەتەدى، جول سىلتەيدى، ال بالالار وزدەرى ىزدەنەدى. ساپالى وقۋ-اعارتۋدىڭ بۇرىنعى باعدارلامادان وزگەشەلىگى دە وسىندا بولسا كەرەك.

– جاڭا ءسىز «مەن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەنەن ساباق بەرىپ جۇرگەندە نەبىر تالانتتاردىڭ جۇلدىزى جاندى» دەدىڭىز. كەيىن دە وسى ءداستۇر جالعاسىن تاپتى ما؟

– قوس ءتىلدى وقۋ-اعارتۋ جالپىلاسقانان كەيىن دە بويىندا تۋما تالانتى بار وقۋشىلاردىڭ ادەبيەتكە قىزۋعى بولدى. بىراق جالپى بەتتىك سولاي دەپ ايتۋعا كەلمەس. ويتكەنى، مەملەكەتىڭ ءتىلىن يگەرۋ، مەملەكەت تىلىندە سويلەۋ كەرەك دەگەن تالاپ باستى ورىنعا شىقتى. ءتىپتى، اتا-انالاردا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن وقىساڭ ءورىسىڭ تار بولادى، جوعارىلاپ وقي المايسىڭ، جاقسى قىزمەتكە تۇرا المايسىڭ، حانزۋ ءتىلىن بىلسەڭ جولىڭ اشىق بولادى، بولاشاعىڭ زور بولادى دەگەن يدەيا پايدا بولدى. سودان ءبارى سولاي اۋىپ كەتتى. وسى ارالىقتا مەن زەينەت جاسىنا تولىپ، دەمالىسقا شىعىپ كەتتىم. قازىرگى جاعدايدا نە بولىپ جاتقانىنان تولىق حابارىم جوق.

–  دەگەنمەن، ءسىز سول حالىقتىڭ ورتاسىندا ءجۇردىڭىز عوي.

– نەسىن جاسىرامىز، قازىرگى كەزدە قازاق وقۋشىلارىنىڭ ءوز انا تىلىندە سويلەۋى نەكەن-ساياق. جوق دەۋگە دە بولادى. توي-تومالاق، ءولىم-جىتىمدەرگە بارىپ قالساق، ەسىكتىڭ الدىندا ويناپ جۇرگەن بالالار ءبىر-بىرىمەن قىتاي تىلىندە سويلەسەدى. تولىقسىز، تولىق ورتا مەكتەپ بىتىرگەن وقۋشىلار ءوز ويىن قازاق تىلىندە تولىق جەتكىزىپ بەرە المايدى. ءتىپتى كورگەن ءتۇسىن دە اكە-شەشەسىنە قازا تىلىندە ايتىپ بەرە المايتىن شىعار. سوعان قاراعاندا ولار ءتۇسىستى دە وزگە ۇلتتىڭ تىلىندە كورەتىن سياقتى. ويتكەنى، وقۋ-اعارتۋ بۇكىلدەي وزگەرىپ كەتكەن. بۇرىنعىداي ءار ۇلت ءوز تىلىندە، ءوز ماماندارى  وقۋلىق تۇزەتىن زامان جوق قازىر.

– قازاق بالالارىن ىشكى قىتايدا وقىتۋ دەگەن باعدارلاما بەر ەكەن. بۇل قانداي باعدارلا ما؟

– قازاق بالالارىنىڭ ىشكەرىدەن وقىتۋ دەگەن ءار ءتۇرلى عوي. ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز، ىشكەرىدە تولىق ورتا مەكتەپ وقيتىن بالالار بولار. مەيلى قايسى ۇلت بالالارى بولسىن، ولار تولىقسىزدى بىتىرگەنەن كەيىن ءبىر تۇتاس ەمتيحان تاپسىرادى. ەمتيحاننان وزىپ شىققاندار تولىق ورتانى ىشكەرىدە وقيدى. بۇل «باعدارلامالى وقۋ-وقىتۋ» دەپ اتالداى. ىشكەردە تولىق ورتانى بىتىرگەنەن كەيىن مەمەلەكەتتىك ەمتيحانعا ءبىرتۇتاس قاتىسىپ، وزدەرى تاڭداعان ماماندىقتار بويىنشا جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسىپ وقيدى.  اتا-انالارىنا بۇرىنعىداي اۋىرتپالىق سالمايدى. ولار ماماندىق الىپ شىققاننان كەيىن، كوبى شىنجاڭعا قايتىپ كەلەدى. ال كەيبىرەۋلەرى ىشكى قىتايدا قالىپ ءوز ماماندىقتارى بويىنشا جۇمىس ىستەدى.

– ستۋدەنتەر وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن جولدامامەن بارىپ جۇمىس ىستەي مە؟

– ستۋدەنتتەر وقۋ بىتىرگەنەن كەيىن ماماندىقتار بويىنشا جۇمىسقا قابىلداۋ باسەكەسىنە ءتۇسىپ، ەمتيحان تاپسىرادى. ەمتيحانان وتكەندەر عانا قوعام قاجەتىنە قاراي ەڭبەك ەتەدى. بۇرىنعىداي ءبىرتۇتاس جولدامامەن جىبەرىلەتىن زامان قازىر جوق. وزدەرى قالاعان مەكەمەلەرگە، كاسىپورىندارعا، فەرمالارعا، كەن ورىندارىنا بارىپ جۇمىس ىستەيدى.     

– ءسىز ماۋ زىدۇڭ توراعانىڭ كەزىندە بالالىق شاعىڭىزدى وتكىزىپسىز. ودان كەيىن دىڭ ءشاۋپىڭنىڭ ساياسي، ەكونومكالىق رەفورماسى جۇرگىزگەن كەزدە مەكتەپ ءبىتىرىپسىز. جاڭ زىمين، حۋ جينتاۋ باسقارعان ەركىن ءداۋىردى باستان وتكەرىپسىز. ەندى شي جينپىڭ بيلىك جۇرگىزگەن كەزدى دە كوردىڭىز.

– شي توراعا بيلىككە كەلگەننەن بەرى قوعامنىڭ قاۋىپسىزدىگى جاقساردى، جەمقورلار نەگىزىنەن جويىلدى. بارىلىق ادام زاڭ الدىندا تەڭ دەگەن پرينتسيپ ورنادى. ۇرى-قارى، الاياقتار قازىر جوق. بۇل قازىرگى ساياساتتىڭ ۇلكەن جەمىسى دەپ ايتۋعا بولادى. بىراق از ساندى ۇلتتاردىڭ ءتىل-جازۋى توقتادى. بۇل قىتاي مەملەكەتى ءۇشىن دۇرىس ساياسات، وعان ءبىزدىڭ باسقاداي ايتۋىمىزعا كەلمەيدى...

– 2017 جىلى قىتايدا جۇرگىزىلگەن ساياسي رەفورما سىزگە سالقىنىن تيگىزگەن جوق پا؟

– ول كەزدە مەن زەينەتكەرمىن عوي، زەينەتكەرلەرگە بۇل ساياساتتىڭ سالقىنى تيە قويعان جوق. ۇكىمەت زەينەتاقىمىزدى ۋاعىندا بەرىپ، حال-جاعدايىمىزدى سۇراپ تۇردى.

– ءسىز اعارتۋشى عانا ەمەس، شىعارماشىلىق ادامى ەكەنسىز. شىعارماشىلىعىڭىز تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

– ماماندىعىم قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى بولعاندىقتان ازىن-اۋلاق جازۋشىلىقپەن اينالىسقانىم راس. العاشىندا ەكى وزات وقۋشىم تۋرالى «قوس جۇيرىك» دەگەن وچەرك جازۋدان باستاپ، گازەت-جۋرنالعا حابار-وشار، ماقالا، يۋمور جازۋىپ ءجۇردىم. كەيىن ىلە پەد ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىن وقىپ كەلگەننەن كەيىن وچەرك، ەسسە، شالقىما، اڭگىمە جازا باستادىم. جازعان دۇنيەلەرىم، «ىلە ايدىنى»، «ىلە جاستارى»، «ىلە گازەتى» قاتارلى باسىلىمداردا ۇزدىكسىز جاريالانىپ تۇردى. ودان سىرت وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا قاتىستى عىلىمي ماقالدار جازىپ «شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋى» جۋرنالى، «شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋى» گازەتى، «ىلە وقۋ-اعارتۋى» جۋرنالىنا جاريالاپ تۇردىم. مەنىڭ شالقىمالارىم كوبىنەسە وتباسى، بالا تاربيەسى مەن ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە وتباسىن قۇرۋ، مورال جوندە بولدى. سول ارقىلى ۇلتتى، ۇرپاقتاردى تاربيەلەۋگە قۇلشىندىق. «كەلىندەرگە كەڭەس»، «ايەلدەردى ايالايىق»، «انانىڭ اقىلى»، «اكەنىڭ وسيەتى» دەگەن سەكىلدى شالقىمالارىم وسىنىڭ ايقىن مىسالى. بۇگىنگە دەيىن «سىيلانۋدىڭ سىرى»، «قارىمجى»، «شىرعا»، «اسەن اتا» سەكىلدى ون نەشە اڭگىمە، ەلۋدەن استام شالقىمالارىم جاريالاندى.

– ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعان «شالقىما» جانرى حانزۋ ادەبيەتىنەن اۋدارما ارقىلى كەلگەن عوي. مۇنى قىتايلار «سانۋىن» دەپ اتايدى عوي. شالقىما جانرىن قازاق ادەبيەتىنە كىرگىزۋ ءۇشىن ادەبيەتتانۋشى، عالىم اۋەلقان قاليۇلى كوپ زەرتتەدى، ەڭبەكتەندى ءارى وسى جانردا شىعارمالار جازعانىن بىلەمىن.

– ءوزىڭ ايتقانداي ادەبيەتتانۋشى، عالىم اۋەلقان قاليۇلى شالقىما جانرىن قاتايداعى قازاق ادەبيەتىنە ءبىر جانر رەتىندە دالەلدەپ كىرگىزىپ كەتتى. شىنجاڭدا بۇل جانردا شىعارما جازازبايتىن قالامگەرلەر از بولار. ويتكەنى، شالقىما سەزىمگە، قيالعا، وقيعاعا قۇرالىپ جازىلادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا – «قاراسوزبەن» جازىلعان ولەڭ سەكىلدى دۇنيە. مۇندا اۆتور ءوزىنىڭ كوڭىل كۇيىن بىرەسە تاۋدان، بىرەسە باۋدان اكەلىپ ايتىپ، تۇرلەندىرىپ ەركىن بەينەلەۋگە بولادى. قالامگەرگە پالەندەي ارتىق تالاپ، قاتاڭ شارت قويىلمايدى. شالقىما بەينەلەۋ تاسىلىنە قاراي – وقيعالى شالقىما، وقيعاسىز شالقىما جانە لريكالىق شالقىماعا بولىنەدى.

– سوندىقتان قازاقستاندىق قالامگەرلەر «شالقىما» دەگەن نە نارسە دەپ جاتىرقاماۋى كەرەك دەيسىز عوي.

– مەن استاناعا اقپان ايىندا كەلدىم، رۋحاني، مادەني، ادەبي ورتاعا ءالى تولىق كىرىگە الماي وتىرمىن. نەمەرە باعۋ، ولاردى مەكتەپكە اپارىپ، اكەلۋ سياقتى جۇمىستارمەن اينالىسىپ كەتتىك. ەكىنشى ۇلىمنىڭ قىزمەتى الماتىعا اۋىسۋىنا بايلانىستى بىرگە كەلىپ جاتقانىما اپتادان اسىپ بارادى، گازەت-جۋرنالدارمەن ءالى تانىسا المادىم. الەۋمەتتىك جەلىلەردەن ەسسە دەگەندى وقىپ قالامىن، شالقىمانى كورگەنىم جوق. سوعان قاراعاندا ءوزىڭ ايتقانداي بۇل جاقتا شالقىما جانرى جوق سەكىلدى. ال ەسسە دەپ جۇرگەندەرى بۇرىنعى وچەرككە جاقىن دۇنيە مە دەپ قالدىم.

– دەمالىسقا شىققاننان كەيىن نەمەن اينالىستىڭىز؟

– شىنجاڭداعى «بەرەكە» دەگەن الەۋمەتتىك جەلى بار، سولاردىڭ ۇسىنىس ەتۋىمەن ادەبيەت تەورياسىنا  قاتىستى لاكتسيا وقىپ ءجۇردىم. ودان سىرت قازاق ادەبيەتى تاريحى تۋرالى ءبىر-ەكى رەت لەكتسيا وقىدىم. «قورعاس قوڭىر اۋەندەرى» دەگەن تەكشەمىز بار بولاتىن، وعان شالقىمالار جازىپ جاريالاپ تۇردىم.

– بوكە، ءسىزدىڭ قىتايدا تۇرعان جەرىڭىز اۋىلدى جەر عوي، كورشىلەرىڭىزدىڭ كوبى ديقان، مالشى بولار. قىتاي ۇكىمەتى حالىققا جەردى قالاي ءبولىپ بەردى؟

– قىتايدا شارۋالارعا كوتەرەگە بەرۋدى (جالعا بەرۋدى) نەگىزىنەن 1982 جىلدان باستادى. جەردى كوتەرەگە الماي قالعان ديقان، مالشى دەگەن بولعان جوق، بارىنە ءوز ۇلەستەرىن تەڭدەي ءبولىپ بەردى. قىتايدا كوتەرەگە العان جەرى بار شارۋالار ءوزىن باي سانايدى. ۇكىمەت العاشىندا جەردى 30 جىلعا كوتەرەگە بەردى، كەيىن ونى 50 جىلعا ۇزارتتى. قازىر ديقاندار بۇرىنعى ءداستۇرلى جولمەن ەگىن ەگۋدەن عىلىمي جولمەن ەگىن ەگۋگە كوشتى. ماسەلەن، اۋل شارۋاشىلىق تەحنيكاسىنا سۇيەنىپ ەگىن ەگۋ، جەرگە سالاپان توسەپ ەگۋ، حيميالىق تىڭايتقىش بەرۋ، تامشىلاتىپ سۋارۋ، كوكونىستەردى جىلىجايدا ءوسىرۋ دەگەن سەكىلدى عىلىمي جولمەن ەگىپ، باپتاۋ، باسقارۋ جالپىلاستى. جەر پايدالانۋ، باسقارۋ ءار ديقاننىڭ ءوز قۇزىرىندا. بىرەۋدىڭ جەرىن بىرەۋ رۇقساتسىز پايدالانبايدى، ال بىرەۋگە جالعا بەرەمىن دەسە ول ءوز ەرىكىندە. قازىر جەردى جالعا بەرسە ءبىر مۋ جەردىڭ ءبىر جىلدىق جالاقىسى 1000 يۋان (1 گەكتار جەر 15 مۋ). ءبىزدىڭ كەيبىر قانداستار جەرىن جالعا بەرىپ قويىپ، بيزنەسپەن، مال ساۋداسىمەن اينالىسىپ جاتادى. قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن قانداستاردىڭ اراسىندا كوتەرەگە العان جەرلەرىن باسقالارعا جالعا بەرىپ، جەرىنىڭ يگىلىگىن الىگەدەيىن كورىپ جۇرگەندەر بار.

– كەيىنگى تۋىلعان بالالارعا جەر ءبولىسى دەگەن بولا ما؟

– جاڭا تۋىلعان بالالارعا بەرەتىن جەر دە جوق. قازىر ادام سانى ءوستى، بىراق جەر وسكەن جوق. جەرى بارلار جەرىمەن اينالىسسا، ال جەرى جوقتار ساۋدامەن، ءۇشىنشى كاسىپپەن ء(ارتۇرلى كاسىپپەن) شۇعىلدانىپ تۇرمىستارىن وڭالتۋعا ۇكىمەت جاعىنان جول بەرىلگەن. ديقانداردىڭ شارت-جاعدايى قازىر جامان ەمەس.

–  ديقاندار العان ونىمدەرىن قالاي ساتادى؟

– ديقاندار العان ءونىمىن قايدا وتكىزەمىز دەپ باس قاتىرمايدى، نارىقتىق باسەكە بويىنشا وزدەرى قالاعان كومپانيالارعا كەلىسىمشارت ارقىلى ساتا الادى. بۇرىنعىداي بازارعا اپارىپ ساتاتىندار ازايعان، ءونىمدى الۋشىلار اتىز باسىنان الىپ كەتەدى.

– جەر سالىعى الىنا ما؟

– ديقان مەن مالشىدان جەر سالىعى الىنبايدى. ۇكىمەتتىڭ جەر سالىعىن الماۋ تۋرالى قاۋلىسىنىڭ كۇشىنە ەنگەنىنە 15 جىلدان استى.

– مالشىلاردىڭ جاعدايى قانداي؟

– ۇكىمەت جەردى ديقاندارعا كوتەرەگە بەرگەن  كەزدە، مالدى دا شارۋالارعا تەمىر مال رەتىندە بەرگەن بولاتىن. ۇكىمەت تەمىر مالىنىڭ سانىن عانا تانيدى، مالشىلار مالدىڭ سانىن تومەندەتپەسە بولعانى. ال باسى وسكەن مالدا  ۇكىمەتتىڭ شارۋاسى جوق. مالشىلاردىڭ كوكتەۋ، جايلاۋ، كۇزدەۋ جانە قىستاۋ جەرلەرى بار. ەگەر كەيبىر مالشىلاردىڭ كوكتەۋ، كۇزدەۋلەرى ۇكىمەتتىڭ جەر رەفورماسىنا ىلىگىپ، جولعا، قۇرلىسقا كەتىپ جاتسا وعان ۇكىمەت ونىڭ قارجىسىن ەسەپتەپ، تولەمىن تولەپ جاتىر. تابيعاتى كوركەم جايلىم، جايلاۋلارعا ۇكىمەت  ساياحات رايوندارىن اشىپ جاتىر. مالشىلاردىڭ ساياحات رايوندارىنا كەتكەن جەرلەرىنە دە ۇكىمەت تولەم تولەيدى، جەردى ۇكىمەت شارۋالاردان اقىسىز نمەسە كۇشتەپ قايتارىپ المايدى. جالپى مالدىڭ سانىن، مالدىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ مالشىلاردىڭ ءوز قۇلشىنىسىڭدا. مال باعىپ بايىعان قازاق شارۋالارى وتە كوپ.

– مالدى قورادا باعۋ ءتۇزىمى جولعا قويىلعان دەپ ەستىدىك.

– ونىڭىز راس. قازىر بۇرىنعىداي كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن مالشىلار ازايعان. ءداستۇرلى مال باعۋدان، جىلجىماي ءبىر ورىندا باعۋ، قورادا باعۋ، عىلىمي جولمەن باعۋ دەگەن سەكىلدى باسقارۋلار جولعا قويىلعان. مالدى سوناۋ الىس وتارعا اپارمايدى، الىس وتارعا اپارعان كۇننىڭ وزىندە جۇك كولىگىمەن اپارادى. بۇرىنعىداي اپتالاپ، ايلاپ كوشىپ-قونۋ دەگەن نەگىزىنەن قازىر ازايعان. وسى سياقتى عىلىمي جولمەن مال باعۋ جالپىلاسقاندىقتان، وزگە ۇلتتار دا مالدى قورادا باعۋدى قولعا الدى. تۇيەنى قورادا باعۋ، شۋاتىن مەن تۇيە ءجۇنىن ساتۋدى جولعا قويىپ، جاڭالىق جاراتىپ جاتقاندار بار. جاپا-ماشاقاتتى راقاتقا اينالدىرۋ دەگەن ءبىر جاقسى ساياسات جالپىلاسىپ كەلە جاتىر. ەگەر ۇكىمەتتىڭ قاجەتىنە قاراي جەرىنەن ايىرىلىپ قالعان مالشىلار مەن ديقاندارعا ۇكىمەت اقشاسىن بەرىپ، باسقا كاسىپپەن اينالىسۋىنا قولداۋ كورسەتىپ وتىر.  ۇكىمەت ەشكىمدى دالادا قالدىرىپ جاتقان جوق.

– قازاقستان ازاماتتىعىن الدىڭىز با؟

– شەكارادان وتە سالىپ استاناعا تارتتىق دەدىم عوي، استانالىقتار جىلى قارسى الدى. سوندا تۇراقتى تىركەۋگە تۇرىپ، قازاقستان ازاماتتىعىنا قۇجاتتار وتكىزدىم. ازاماتتىعىمىز ەكى ايدا شىعىپ، قولىمىزعا جەكە كۋالىك پەن قۇجاتتى جۇبايىمىز ەكەۋىمىز الدىق.

– قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتى بولعانىڭىزبەن قۇتتىقتايمىن!

– كوپ راقمەت!

– شىعارماشىلىق ادامىسىز عوي، استانادان اسەم قالا الماتىعا كەلىپ جاتىرسىز. الماتىنىڭ كۇزگى كوركەم كورىنىسى شابىتىڭىزدى شالقىتقان جوق پا؟

– الماتىعا كەلگەننەن بەرى «شاڭىراعىڭدى شايقالتپا» دەگەن شالقىمانى باستاپ جازىپ جاتىرمىن. الماتى مەن استانادا وزىمە كەزدەسكەن حالىق، كورشى-قولاڭ جىلى قابىلدادى. تانىسىن، تانىماسىن جاتىرقاماي جاقىن تارتتى. سالامى دۇرىس، اڭگىمەلەسە كەتسەڭ اققىلداپ ءبارىن ايتادى ەكەن. ۇدىرەيە قارايتىن ەشكىم جوق سەكىلدى سەزىلدى ماعان.

– ءتۇرىڭىز قازاق، ءتىلىڭىز قازاق، جانىڭىز قازاق، ءوزىڭىز قازاق بولعان سوڭ ءسىزدى وزىندەي كورىنگەن بولار.

– وسى جاعى ماعان قاتتى ۇنادى. سەنى جاتىرقاماي تۇرعان سوڭ، سەندە ولاردى جاتىرقامايدى ەكەنسىڭ. قايماعى بۇزىلماعان ءوزىمىز سەكىلدى اۋىلدان كەلگەن قازاقتار بولار.

– ارتىڭىزدا قالعان قارا ورمان ەلىڭىز بار عوي، قازاقستانعا كوشىپ كەلسەك دەپ ارمانداپ، قارەكەت جاساپ جۇرگەندەر بار ما؟

– حالىق بولعان سوڭ بولادى عوي. ولاردىڭ جولى بولىپ، تەزىرەك ەلگە كوشىپ كەلگەنگىن قالار ەدىم.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz