جاس ازامات

6 - سان

1918 جىلعى 4 وكتيابر

پەتروپاۆل ق.

ءومىر ءۇشىن كۇرەسۋ

ادام بالاسىنا جان-دۇنيە قامى ءۇشىن الدىمەن تاماق، كيىم، ءۇي كەرەك. اسىرەسە تاماقسىز، كيىمسىز تۇرۋ مۇمكىن ەمەس. مال اسىراۋ، ەگىن سالۋ، ساۋدا قىلۋ، ۇستالىق قۇرۋ، ءتىل، قولونەر، كاسىپ قىلۋ، جالعا ءجۇرۋ، تىلەمشىلىك قىلۋ، ۇرلىق قىلۋ - بار جەردە جان دۇنيەنىڭ قامى. وسىنداي جولدارمەن ءومىر ءۇشىن كۇرەسكەندەر كوپ. بۇلاردىڭ ىشىنەن بىرەۋىنىڭ تۇرمىسى جاقسى، ەكىنشىسىنىڭ تۇرمىسى ورتاشا، ءۇشىنشىسى جامان.

جاس ازامات

6 - سان

1918 جىلعى 4 وكتيابر

پەتروپاۆل ق.

ءومىر ءۇشىن كۇرەسۋ

ادام بالاسىنا جان-دۇنيە قامى ءۇشىن الدىمەن تاماق، كيىم، ءۇي كەرەك. اسىرەسە تاماقسىز، كيىمسىز تۇرۋ مۇمكىن ەمەس. مال اسىراۋ، ەگىن سالۋ، ساۋدا قىلۋ، ۇستالىق قۇرۋ، ءتىل، قولونەر، كاسىپ قىلۋ، جالعا ءجۇرۋ، تىلەمشىلىك قىلۋ، ۇرلىق قىلۋ - بار جەردە جان دۇنيەنىڭ قامى. وسىنداي جولدارمەن ءومىر ءۇشىن كۇرەسكەندەر كوپ. بۇلاردىڭ ىشىنەن بىرەۋىنىڭ تۇرمىسى جاقسى، ەكىنشىسىنىڭ تۇرمىسى ورتاشا، ءۇشىنشىسى جامان.

 بۇلاي بولۋدىڭ سەبەبى: كۇرەسۋشىلەردىڭ ءادىس-ءتاسىل جاعىنان ايىرما بارلىعىنان. نە ىسكە بولسا دا ءادىس كەرەك. جانە زامان وتكەن سايىن ءادىس وزگەرىپ تۇرماقشى. مىسالى: تۇرمىس جونىندە ەڭ ءادىسشىل گەرمانياداعى نەمىستى ءھام ءادىسسىز ءبىزدىڭ قازاقتى الايىق. ەكەۋى دە ءومىر ءۇشىن كۇرەسەدى، بىراق نەمىس ادىسپەن كۇرەسەدى ءھام زامانعا قاراي ءادىسىن وزگەرتىپ وتىرادى. سوندىقتان، ەكەۋىنىڭ تۇرمىسىندا جەر مەن كوكتىڭ اراسىنداي ايىرما بار.

ول مىناۋ:

1) نەمىس ءتۇرلى قىمبات تاستاردان، اعاشتان سالىنعان ۇيلەردە تۇرعاندا، قازاق شىمنان سالىنعان جەر ۇيشىكتە جاتادى،

2) نەمىس مالىن نەشە مىڭعا الاتىن جەردە قازاق مالىن تەككە دە المايدى،

3) قازاق قارا توپىرىق جەردە ەگىنگە جارىمايدى، نەمىس تاستاي جەردە ەگىندى مول الادى،

4) نەمىس فابريكادان شىعاتىن كەزدەمەسىن، زاۆودتان شىعاتىن ءدارى-دارىمەكتەر سياقتى نارسەلەرىن، وزىنەن اسىرىپ شەت جۇرتتارعا جەتكىزىپ جاتقاندا،

5) ءبىزدىڭ قازاق ساتىپ الۋعا تابا الماي، ءوز دەنەسىن ازەر-مازەر جاۋىپ وتىر،

 6) فابريكا-زاۆودتار، تەمىر جول، پاراحود-اەروپلاندار نەمىس جۇرتىنان تابىلادى.

بىزدە مۇنىڭ ءبىرى دە جوق. بۇدان بايقالدى، ومىرمەن كۇرەسۋ ءۇشىن قيلى جۇرتتاردىڭ قانداي ءادىس پەن ءىس قىلاتىندىقتارى. ءھام سونىڭ ارقاسىندا تاماعى توق، كويلەگى كوك، ەڭسەسى كوتەرىڭكى، شارۋاسىنىڭ جوعارى ەكەندىگى. شارۋانى تۇزەۋگە ءارتۇرلى ادىستەردى قولدانۋ ءۇشىن ساياسي كەڭدىك بولىپ، ۇكىمەت جاعىنان ءبىر دە قىسىمشىلىق بولماسقا كەرەك. ورىس حالقىنىڭ شارۋاسىنىڭ ارتتا قالۋى، ەسكى ۇكىمەتتىڭ شارۋاعا قىسىڭقى ساياسي تۇمىلدىرىق سالعاندىقتان بولاتىن.

ۇلكەن وزگەرىستەن بەرى شارۋاعا ساياسي كەڭدىك تۋدى. بۇرىنعى ۋاقىتتاردا ءبىزدىڭ قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارى بىرىڭعاي ساياسات جولىمەن ءجۇرۋشى ەدى. ءالى دە ازاماتتارىمىز سول جولدا. بۇلاي جۇرمەسكە وسى كۇنگى زامان اعىمى قوياتىن ەمەس.

 سوندا دا شارۋانى كەيىن قالدىرۋعا بولمايدى. سوندىقتان، ساياسات تارازىسىندا سالماعى از وقىعاندارىمىز، ەل شارۋاسىنا كىرىسۋلەرى لايىق.                    20-سىنشى عاسىر شارۋانىڭ قولى ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ەلدىڭ كىرىسى ازايىپ، شىعىسى كوبەيىپ بارادى. بۇل قالىپپەن جۇرە بەرسە، شارۋانىڭ جايى كەتەدى.

بۇدان بىلاي بىركەلكى ازاماتتار شارۋانىڭ كۇيزەلگەنىن قايتا تۇزەتىپ، گۇلدەنەتىن شارۋالارىن قاراستىرىپ، كەرەكتى ىستەردى قولعا الۋ كەرەك. شارۋانىڭ جولى تارام-تارام بولعاندىقتان، وعان ىستەيتىن شارالار دا ءار ءتۇرلى بولماقشى.

قازاققا كيەتىن كيىمدى، ىشەتىن شايدى، ۇستايتىن ىدىس-اياقتاردى ارزان الۋ ءۇشىن، ۇيىم دۇكەندەرىن اشۋ كەرەك. اقشاسى جوق كەدەيلەرگە استىق، كيىم ءۇشىن، الىم ءۇشىن تايىنشا-تورپاعىن بەرگىزبەستەي، ۇساق قارىز سەرىكتىكتەرىن اشۋ كەرەك.

قازاقتىڭ مالىنىڭ تۇقىمىن اسىلداندىراتىن، ەگىن شارۋاسىن تۇزەيتىن اۋىل شارۋاسى ۇيىمدارىن اشۋ كەرەك. قازاقتىڭ تەرى-تەرسەگىن، ءجۇن-جۇرقاسىن، مايىن، مالىن ەرىكسىز كوندىرىپ شەت جۇرتقا ساتقىزباستاي، الىس-بەرىس ۇيىمدارىن اشۋ كەرەك.

ۇيىمدار تۋرالى بۇل ماقالادا بارلىعىن جازىپ بولمايدى. سوندىقتان، كەلەسى نومىرلەردە ءار ۇيىم تۋرالى ءبىر-ءبىر ماقالا جازارمىن.

سماعۇل سادۋاقاسوۆ.

***

قىسقا حابارلار

الاش وردا. قۇرىلتاي اعزالارىنىن قۇرالعان سامارا كوميتەتى «الاش ورداعا» قارۋ-جاراق، كيىم-كەشەك بەرە باستاعان. شاماسى الاش ميليتسياسىنا جەتكىلىكتى.

مەملەكەت كەڭەسى. 23-سەنتيابردە ۋفادان حابار كەلدى. مەملەكەت كەڭەسىنىڭ جالپى جيىلىسى ريزالاستىراتىن كوميسسيانىڭ ۇسىنعان جوبالارىن قابىل الىپ، ۋاقىتشا جالپى روسسيا ۇىمەتىن سايلادى دەگەن. سايلانعاندار: اۆكسەنتەۆ، وستروۆ، ۆولديەۆ، ۆولوگودسكي، چايكوۆسكي. بۇلاردىڭ ورىنباسارلارى: ارگونوۆ، ۆينوگرادوۆ، گەنەرال الەكسەەۆ، ساپوجنيكوۆ، زينزينوۆ.

ريزالاستىراتىن كوميسسياعا باشقۇرتستاننان: احمەد ۋاليدي، الاش وردادان ءاليحان بوكەيحانوۆ، تۇركىستاننان مۇستافا شوقاەۆ، ىشكى روسسيا ءھام ءسىبىر مۇسىلماندارىنىڭ مادەني مۇحتارياتىنان ماملەەۆ كىرگەن ەدى.

جاڭا سايلانعان ۇكىمەتتىڭ كەلەشەكتە ورىنداۋعا مىندەتتى جۇمىستارى مىناۋ:

 1) روسسيا جەرىن بولشەۆيكتەردەن تازارتۋ،

 2) روسسيادان ءبولىنىپ ىرگەسىن بولەك سالعان وبلىستاردى قايىرا فەدەراتسيا (اسكەر، پوچتا، تەمىر جول، سىرت پاتشالارمەن قاتىناسۋ، ورتالىق ۇكىمەتتە بولىپ قالعان ىشكى جۇمىستاردى ءار ولكەنىڭ ءوز ىقتيارىنا بەرۋ) نەگىزىمەن بىرىكتىرۋ،

 3) بولشەۆيكتەردىڭ برەست قالاسىنداعى جاساعان ءبىتىم شارتىن بۇزىپ، گەرمانياعا قارسى وداقتاس پاتشالىقتار مەن بىرىگىپ سوعىس اشۋ،

 4) مىقتى حالىق اسكەرىن جاساۋ،

 5) فەدەراتسيالى قارا بۇقارا بيلەيتىن سايلاما پاتشالىق بولىپ، ءسىبىردى ءھام سول سياقتى اۆتونوميالاردى تانۋ،

 6) تەزىنەن روسسيا قۇرىلتايىن شاقىرۋ،

 7) جاڭا سايلاۋلار مەن زەمستۆونى ساۋ قالىپقا ءتۇسىرۋ،

 8) الەۋمەت تىنىشتىعىن، مەملەكەت ءتارتىبىن ساقتاۋ شارالارىنا كىرىسۋ،

 9) ۇلت ساياساتى ءار جۇرتتاردىڭ مادەني ءھام جەرلى اۆتونوميالارىن تانۋ نەگىزىندە قۇرىلۋ،

 10) قىمباتشىلىقپەن كۇرەسۋ (زاۆود-فابريكالاردىڭ اشىلۋىنا جاردەمدەسۋ، ساۋدا كاسىپتى رەتكە سالۋ، جۇمىسكەر زاكونىن تۇزەۋ سياقتىلار),

 11) جاڭادان قاعاز اقشا شىعارماي، بۇرىنعى تالونداردى رەتتەپ، توتە اينالىمعا ەنگىزۋ ءھام كىرىس سالىقتارىن كۇشەيتۋ،

 12) ءار اۋداننىڭ شارۋا سالتىنا قاراي، جەردى پايدالاندىرۋ، تۇپكى نەگىز جەر ەڭبەك قىلعاندىكى بولۋ.

بۇل كىسىلەردەن قۇرالعان ۇكىمەت 1919 جىلدىڭ 1 يانۆارىنا دەيىن اتقارعان ىستەرى تۋرالى ەسەپ بەرەدى. سول 1 يانۆارعا ۇكىمەت قۇرىلتاي اعزالارىن شاقىرادى. بۇلاردىڭ سانى 250-گە جەتپەسە، كەڭەس اشىلۋى فەۆرالعا قالدىرىلادى. سوڭعىدا اعزالار سانى 170-كە تولسا دا، قۇرىلتاي كەڭەس اشادى، قۇرىلتاي سوڭىندا ۇكىمەت تولىق ەسەپ بەرەدى. بۇدان كەيىن قۇرىلتاي جاڭا سايلاۋ تۋراسىندا زاكون (ىلەسە جاڭا ۇكىمەت سايلاپ، سوعان بار جاڭاشىلدىقتى تاپسىرىپ) شىعارادى.

جوعارىداعى جۇمىستار تۇگەلىمەن ورىندالعانشا، تالايعا باقىت جولدارى تۋىپ، تالايدىڭ باقىت جولدارى باتار، تالايدىڭ تاڭى جىرتىلىپ، شاشى اعارار مۇنى كەلەشەك كورسەتەدى. ءازيز ىسكە ءسات دەيمىز!

ەكى جىلدىق مۇعالىمدەر كۋرسى

وبلاستنوە زەمسكوە سوبرانيەنىڭ قاۋلىسى بويىنشا، ومبىدا ءھام اتباسار قالاسىندا ەكى جىلدىق مۇعالىمدەر كۋرسى اشىلادى (ارقايسىسى 60 كىسىلىك). كۋرستا «بالا وقىتۋدىڭ ەڭ توتە جولىنان» باسقا تاعى كوپ ماعۇلمات بەرىلەدى. پروگرامماسى از جىلدا سەمينارياعا اينالدىرۋ ويدا بولعاندىقتان، ورىستىڭ سەمينارياسىنىڭ پروگرامماسىنا جاقىن. وقۋ تازا انا تىلدە بولادى. مەدرەسەلەر (وقىتۋشىلار) ىسىلعان كىسىلەردەن بولادى. وقىتۋشىلاردى زەمستۆو جار سالىپ شاقىرتىپ الماقشى. وقۋ ءبىرىنشى سەنتيابردە باستالىپ، اپرەل ايىندا بىتەدى. بيىل 15 سەنتيابردە باستالادى(ەسكىشە). ەكى جىل وقىپ شىققان مۇعالىمدەر ورىس ۋچيتەلدەرىمەن بىردەي اقى ءھام دارەجە الادى.

تىلەك بىلدىرگەن جاستار ەرتەرەك وبلاستنوە زەمستۆونىڭ قازاق بولىمشەسىنە وقىعانى ء(بىلىمى) تۋرالى سىپاتنامالار تاپسىرۋى كەرەك.

وقۋشىلاردىڭ تاماق پەن كيمىنەن باسقا راسحودى زەمستۆودان.

كۋرسكە الىنادى:

جاسى 16-دان اسقان ءھام جۇقپالى ناۋقاسى جوق ادامدار.

ءبىلىم جاعىنان: ورىسشا ەكى كلاستى شكولا بىتىرگەندەر.

 چاستنىي ء(وز بەتىمەن) وقىپ، جوعارعى كورسەتىلگەن ءريتىمدى ءبىلىم العاندار.

 بۇرىنعى ەسكى مەدرەسەلەردە جاقسى وقىپ شىعىپ، ەل ىشىندە بالا وقىتىپ جۇرگەندەر ارىز بەرىپ حابارلاسۋشىلارعا ءادىرىس:

گ. ومسك، وبل. زەمسكايا ۋپراۆا، ينورودچەسكي وتدەل.

* * *

كوكشەتاۋ حابارى

ءبىرىنشى، كوكشەتاۋدىڭ ۋەزدنوي زەمسكي ۋپراۆا چلەنى ەرقوساي مۇقىشەۆ ومبىدان كەلىپ، ءوز جۇمىسىنا كىرىستى. زەمستۆو پايداسىن تۇسىنبەي جۇرگەن جۇرتقا ءتۇسىندىرىپ، ءتۇزۋ باسشىلىق قىلار دەپ ءۇمىت قىلامىز.

 ەكىنشى، اقسارى بولىسىنىڭ مىڭ جىلقى، مىڭ قويى بار ءساتباي بايعۇسوۆ دەگەن بايى بولشەۆيك ۋاقىتىندا ەرمۇحامەت توقباەۆپەن بىرىگىپ، ەلدى قان جىلاتىپ ەدى. وزگەرىس بولعان سوڭ، از كۇن بولسا دا تۇرمەگە وتىرىپ، جازاسىن وتەپ شىقتى.

ءۇشىنشى، قىس بويى ومبىداعى «ءۇش ءجۇز» پارتياسىنىڭ قوسارىندا جۇرگەن ابىلقايىر دوسوۆ دەگەن شاكىرتتى، كوكشەتاۋدىڭ «الاش ورداسى» قيىنشىلىققا الىپ ەدى. «كون قۇرىسا - قالپىنا تارتادى» دەگەندەي، قالپىنا تارتىپ، ەكى جۇزدىلىگى بىلىنگەن سوڭ، حاتشىلىقتان قۋىلدى. (توقباەۆ، بايعۇسوۆ، دوسوۆ كەرەي-مويىننان ءبىر بولىستان، جاقىن اعايىندار). مۇنداي ارامزالاردى الاشتىڭ اق-پاك وردالارىنىڭ ماڭايىنان جۇرگىزبەۋ كەرەك.

ءتىلشى.

. * * *

بولشەۆيككە جازا

باقىتجان قاراتاەۆ سوۆەت اشىپ، بۇلىنشىلىك كىرگىزىپ، بولشەۆيك كوميسسارى بولعانى ءۇشىن تەرگەلىپ، التى جىل كاتورجنىي رابوتاعا ۇكىم قىلىنىپ، اباقتىعا الىنعاندىعى ءمالىم بولدى.

«سوفىسىنعان قوجانىڭ سالدەسى قالدى، بوقتىقتا» دەگەن كەپتى باقىتجان، كولبايلار كيىپ وتىر. كۇنى كەشە دىنشىلدىكتىڭ، تۇرىكشىلدىكتىڭ كولەڭكەسىندە جۇرگەن مىرزالار دىنگە، ۇلتقا قاس بولشەۆيكتەردىڭ قوسىن تىگىستى. ولاردىڭ ەل تارتۋ ماقساتىمەن «مۇسىلمان»، «تۇرىك» دەگەن سوزدەرىنە الدانىپ، يمان كەلتىرىپ، تىلەك قوسقان كولبايعا ۇلتجانشىلدار قازاقتان دا، تاتار باۋىرلارىمىزدان دا شىعىپ ەدى.

 بۇدان بىلاي كىمنىڭ بولسا دا، قىزىل باعا بەرمەي، ءىسىنىڭ تۇپكى جۇمىسىنا قاراۋعا جاقسى بولدى. اۋزىنا اللانى الىپ، كوڭىلىنە شيقان ۇيالاتىپ، اتاق ءۇشىن جەلشە قۇبىلاتىنداردى ءپىر تۇتپاسقا جاقسى بولدى.

***

باسقارمادان: باسپاحاناداعى جۇمىسكەرلەر 30 اۆگۋستەن (جاڭاشا) باستاپ زاباستوۆكا ء(ىس توقتاتۋ) جاساعاندىقتان، گازەتتىڭ 6-نشى نومەرى ءبىراز كەشىگىپ شىقتى. زاباستوۆكا ءالى دە توقتاعان جوق. باسپاحانا يەسى جاڭا جۇمىسكەرلەر الىپ جاتىر. ءبىز دە جاڭا ءارىپ تەرۋشىلەر الدىق.

«كىسىنىكىنىڭ كىلتى اسپاندا» دەگەن وسى: گازەتىمىزدىڭ تاعدىرى بوتەننىڭ قولىندا.

ءالى دە سونداي توقتالىستار مۇمكىن. سونىڭ ءۇشىن وقۋشىلارىمىزدان وتىنەرىمىز: شەتىن بولعان سەبەپتەرمەن گازەت از ۋاقىت توقتالىپ قالسا، ىقىلاستارىن سۋىتپاۋىن، جاس گازەتكە مەيىرىمدىلىكپەن قاراۋلارىن. «قوس جۇرە تۇزەلەدى».

گازەتتىڭ ساندارىن  باسپاعا دايىنداعان، تۇسىنىكتەرىن جازعان

م. قوزىباەۆ اتىنداعى سقمۋ پروفەسسورى

زارقىن تايشىباي

Abai.kz