– وسى كۇنى ادەبيەتشى قاۋىم اراسىندا «قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن ءداۋىرى» تۋرالى، نوبەل سىيلىعىنا لايىق جازۋشى نەمەسە شىعارما تۋرالى اڭگىمە كوپ ايتىلادى. بىرەۋلەر ىقىلىم زا­مان­­داعى تۇرىك جازبا ەسكەرتكىشتەرىن، بىرەۋلەر ىلكىدەگى جىراۋلار مۇراسىن، بىرەۋلەر 60-جىلدارداعى ادەبيەتتى اتا­سا، قايسىبىرەۋلەر قازاق ادەبيە­تىنىڭ التىن ءداۋىرى بولاشاقتا تۋارىنا سەنىمدى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟
– قازاق ادەبيەتى نوبەل سىيلى­عىن­سىز دا – ەستيار ادەبيەت. ءوزىڭىز ويلاڭىز، اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ ايتاتىن جاپون جازبا ادەبيەتىنىڭ تاريحى مىڭ جارىم جىلعا بارادى. ارابتار جازبا ادەبيەتىن قۇراننان باستايدى، ال ەۋروپاداعى انتي­كالىق ادەبيەتتىڭ عۇمىرى ءبىزدىڭ داۋىرى­مىز­گە دەيىنگى ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتا جاتىر. مۇنىڭ ءبارى سول وركەنيەتتەردىڭ مۇ­را­عاتىندا ساقتالعان، قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورۋگە بولاتىن ماتەريالدىق مول قازىنا. تىستالعان، قاتتالعان.
ءبىز مۇنىڭ بارىنەن ايىرىلىپ قالدىق. ۇلى تۇركى وركەنيەتىنىڭ باعا جەتپەس قازى­نا­سى ورىس، قىتاي مەن مونعول جۇرتىنىڭ مەن­شىگىنە اينالدى. قالعانى ورتا عاسىر­لاردا كىشى ازياعا ۇدەرە كوشكەن سەلجۇق­تارمەن، وسماندارمەن، ەۋروپاعا ىعىسقان بۇلعارلارمەن، يرانعا، ۇندىستانعا اۋعان تۋىسقان تايپالارمەن بىرگە ۇزاتىلىپ كەتتى. جۇرناعى دا قالمادى.

– وسى كۇنى ادەبيەتشى قاۋىم اراسىندا «قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن ءداۋىرى» تۋرالى، نوبەل سىيلىعىنا لايىق جازۋشى نەمەسە شىعارما تۋرالى اڭگىمە كوپ ايتىلادى. بىرەۋلەر ىقىلىم زا­مان­­داعى تۇرىك جازبا ەسكەرتكىشتەرىن، بىرەۋلەر ىلكىدەگى جىراۋلار مۇراسىن، بىرەۋلەر 60-جىلدارداعى ادەبيەتتى اتا­سا، قايسىبىرەۋلەر قازاق ادەبيە­تىنىڭ التىن ءداۋىرى بولاشاقتا تۋارىنا سەنىمدى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟
– قازاق ادەبيەتى نوبەل سىيلى­عىن­سىز دا – ەستيار ادەبيەت. ءوزىڭىز ويلاڭىز، اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ ايتاتىن جاپون جازبا ادەبيەتىنىڭ تاريحى مىڭ جارىم جىلعا بارادى. ارابتار جازبا ادەبيەتىن قۇراننان باستايدى، ال ەۋروپاداعى انتي­كالىق ادەبيەتتىڭ عۇمىرى ءبىزدىڭ داۋىرى­مىز­گە دەيىنگى ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتا جاتىر. مۇنىڭ ءبارى سول وركەنيەتتەردىڭ مۇ­را­عاتىندا ساقتالعان، قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورۋگە بولاتىن ماتەريالدىق مول قازىنا. تىستالعان، قاتتالعان.
ءبىز مۇنىڭ بارىنەن ايىرىلىپ قالدىق. ۇلى تۇركى وركەنيەتىنىڭ باعا جەتپەس قازى­نا­سى ورىس، قىتاي مەن مونعول جۇرتىنىڭ مەن­شىگىنە اينالدى. قالعانى ورتا عاسىر­لاردا كىشى ازياعا ۇدەرە كوشكەن سەلجۇق­تارمەن، وسماندارمەن، ەۋروپاعا ىعىسقان بۇلعارلارمەن، يرانعا، ۇندىستانعا اۋعان تۋىسقان تايپالارمەن بىرگە ۇزاتىلىپ كەتتى. جۇرناعى دا قالمادى.
ءسويتىپ وتىرىپ تا، ءبىز اينالاسى ءجۇز جىلدىڭ ىشىندە قازاق جازبا ادەبيەتىن جاساپ شىقتىق قوي. وكىنىشتىسى، ءوستىپ وتىرىپ تا، «70 جىلدىق قازاق سوۆەت ادە­بيە­تىن جىلى جاۋىپ قويايىق دەيتىن» پىكىرلەردى ەستيسىز. ءبىزدىڭ وتكەندى مانسۇق­تايمىز دەپ دالاعا لاقتىرا بەرە­تىن ادەبي قورىمىز كول-كوسىر ەمەس. ال ونى ۋاقىتتىڭ تارازىسىنا، قوعامنىڭ، وقىر­ماننىڭ سىنىنا سالساڭىز، قاتاڭ تالقى­دان، سۇزگىدەن وتكىزسەڭىز شوكىمدەيى عانا قالۋى مۇمكىن. سون­دىقتان سوتسيا­ليستىك رەاليزمدى، ينتەر­ناتسيونالدىق يدەيانى الاستاۋ، وتار­شىل سانادان ارىلۋ دەگە­نىمىز سول كەزەڭدەگى ادەبيەتتەن تۇپكىلىكتى باس تارتۋ دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك.
راس، سانامىزدان «سوۆەت ۋاقىتىندا زيالى قاۋىم جاپپاي ساتقىن بولدى» دەگەن ءبىر ءپريميتيۆتى تۇسىنىك كەتپەي قوي­دى. اقىن-جازۋشى اتاۋلى قىزىلعا اۋەس، اتاققا، ۇلدە مەن بۇلدەگە قۇمار بوپتى. قۇددى دجوردج ورۋەلدىڭ «مالقورا» رومانىنداعى موللي بايتال سەكىلدى دەي­دى. قامشىعا جانىن توسپاپتى، جونىن توسىپتى. جەلمەن بىرگە ىعىپتى. ەندى زامان وزگەرگەسىن ناق سول موللي قۇساپ، كور­شى فەرمانىڭ قوراسىندا باسقاشا كىسىنەي باستاپتى. جاڭىلماسام، جالعىز قالتاي اعا مۇحامەتجانوۆ قانا، كوزى تىرىسىندە وسى كەپتىڭ، وسى مىنەزدىڭ تابي­عاتىن اشىپ، اشىق مويىنداپ كەتتى عوي دەيمىن. ءبىر سۇحباتىندا «جاسىراتىن نەسى بار، ول كەزدە بارىمىزدە دە ك... بولعان جوق» دەدى ول كىسى. بۇدان ارتىق نە ايتۋعا بولادى؟ ال «تاريح ءۇشىن»، «اقيقات ءۇشىن» دەپ وتكەنىمىزدى كۇن سايىن اشكەرەلەپ، تابالاپ، شاعىستىرعاندا نە ءتۇستى؟ ءوزىمىز ءپىر تۇتقان اقىن-جازۋشى اتاۋلىدان يدەال قالمادى. ونى ايتاسىز، قىرىقپىشاق بولىپ، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز جەككورىنىشتى قىلىپ، ادەبيەتتەن وقىرماندى، حالىقتى الىستاتىپ الدىق. بۇلاي ءار قالامگەردىڭ ومىرىنەن، ازاماتتىق، ادامگەرشىلىك بولمىسىنان ىلىك ىزدەپ، شاڭىن قاعا بەرسەك، سورە­مىزدە ەندى كىتاپ تا قالمايتىن شى­عار.
وتكەندى دوپ قىلىپ ويناۋعا بولمايدى. ءسىزدىڭ التىن ءداۋىر تۋرالى قويعان سۇراعىڭىزعا وراي، مەن پىكىرىمدى بىلايشا نىقتاي تۇسەر ەم. جەكە تۇلعالار ەمەس، جالپى ادەبيەت تۇرعىسىنان العان­دا، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا كەمەلدىگى، كور­كەمدىگى، تۇتاستىعى، سان الۋاندىعى مەن ساپاسى جاعىنان 60-جىلدارعا جەتەتىن ادەبيەت جوق. سول كەزەڭدە سەل شاقىر­عان پاسسيونارلىق ادەبي-رۋحاني ءدۇمپۋ 90-جىلدارعا دەيىن ۇلاستى، جالعاستى.
60-جىلداردىڭ فەنومەنىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟ بۇل، ەڭ الدىمەن، سول داۋىردەگى كۇللى الەمدىك ساياسي، ەكونو­مي­كالىق، مادەني تەكتونيكالىق وزگەرىس­تەرگە تىكەلەي بايلانىستى. سوعىستان كەيىن كۇيرەگەن جارتى الەم، يدەيالىق، ناسىلدىك، جىكشىلدىك، جاڭا مەملەكەتتەر مەن جاڭا شەكارالاردىڭ پايدا بولۋى دا ادەبيەتكە زور اسەرىن تيگىزدى. اشىق­قان قارىن تويىندى، جىرتىلعان كويلەك بۇتىندەلدى. جاڭا ءومىردىڭ ەسىگى اشىلدى، جاڭا قۇندىلىقتاردىڭ تيەگى اعىتىلدى. ءسويتىپ، مۇلدە جاڭا الەمنىڭ ويانۋى – ەۋروپاداعى، فرانتسياداعى جاستار قوزعالىسىنىڭ ءدۇمپۋى، اقش پەن افري­كاداعى اپارتەيدكە قارسى كۇرەس، لاتىن امەريكاسىنداعى ديكتاتورلىق رەجيمدەرگە قارسىلىق، كسرو-داعى جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتى اشكەرەلەۋ «الپىسىنشى جىلدار» ادەبيەتىن ومىرگە اكەلدى.
سوۆەت قوعامىنداعى مادەني سىلكىنىس «ساميزداتتان» باستالدى دەسەك تە بولادى. ەريح ماريا رەمارك تۋىن كوتەرگەن «جوعالعان ۇرپاقتىڭ» مارشى، دجون ستەينبەك، البەر كاميۋ، جان-پول سار­تر­­لاردىڭ پراگماتيزمگە، توتالي­تار­لىق ساناعا قارسى كۇرەسى، لاتىن امەريكاسى مەن جاپون ادەبيەتىندەگى اتا تاريح پەن اتا داستۇرگە ورالۋ، ءتاۋ ەتۋ ءۇردىسى قازاق ادەبيەتىن دە ءدۇر سىلكىندىرگەنى انىق. سۋرەت ونەرىندەگى سيۋررەاليزم، تەاترداعى بەرتولد برەحتىڭ تەورياسى، مودا مەن مۋزىكاداعى بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمە­گەن رەۆوليۋتسيالار ۇلتتىق مادەنيەت پەن ونەر­دىڭ، ۇلتتىق مۋزىكا­نىڭ قاينار بۇلا­عىنىڭ كوزىن اشىپ بەردى. قوسا كەتەيىك، قانشا مانسۇقتاساق تا، سول كەزەڭدەگى شىعارماشىلىق ادامىنا دەگەن وڭ كوزقاراس اقىن-جازۋشىلاردىڭ وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنا دەيىن الاڭسىز، جەمىستى ەڭبەك ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرگەن.
الپىسىنشى جىلدارداعى قازاق ادەبيەتىن، جوعارىدا ايتقانداي، ءوزىنىڭ اسىرەقىزىل، ساياسي، يدەيالىق سيپاتىنا قاراماي، ۇلتتىڭ پايىم-پاراساتىنىڭ، كوركەمدىك ويىنىڭ، ءتىلىنىڭ، رۋحىنىڭ بار مارجانىن بويىنا جيعان شاعى دەپ نىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ءبىزدىڭ ادەبيەت­تە ەندى مۇنداي كەزەڭ قايتالانبايتىن دا شىعار. قايتالانسا دا ەلدىڭ تاعدىر-تالا­يى ءۇشىن، تاريحى ءۇشىن ءدال وسىنشا­لىقتى قىمبات بولارىنا، ءدال وسىنشالىق­تى شەشۋشى رول اتقاراتىنىنا كۇمانىم بار. ەندەشە، كۇندى كورۋ ءۇشىن شام جاعۋ­دىڭ قاجەتى قانشا؟!
– اقىنداردىڭ جاراتىلىستى تانۋى ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنا ءوز ىقپالىن جۇرگىزەدى. بىرەۋلەر رەاليست، ءبىرى رومانتيك، ەندى ءبىرى ابستراكتسيونيس­تەر. ادام قانداي قيىندىق بولسا دا جاراتىلىستى تانۋعا قۇشتار. ونى ادامدار عىلىم، كوركەم ونەر ارقىلى تاني الادى. عىلىم مەن كوركەم ونەر­دىڭ سىرىن تانىعان سايىن شىعارما­شى­لىق ادامنىڭ قابىلەتى دە جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلە بەرەتىنى داۋسىز. ونەردىڭ مۋزىكا، سۋرەت، عىلىمنىڭ فيزيكا، پسيحولوگيا، حيميا، فيلوسوفيا سياقتى تۇر­لە­رىنەن بەيحابارلىق جايداقتىققا سوقتىراتىنداي.
– مىقتى جازۋشى الدىمەن مىقتى وقىرمان بولۋى كەرەك دەگەندى ايتىپ وتىرسىز عوي. مۇقاعالي نەگە «شەڭبەردەن شىعۋ كەرەك» دەدى. شەڭبەردەن شىعۋ ءوز بوستاندىعىڭدى وزىڭنەن، نە وزگەدەن سۇراپ الۋ دەگەن ۇيكۇشىك كۇي ەمەس. بۇل جەردە «قۇدىرەتتى كومەديانى» مولدىرەتىپ اۋدارعان اقىن سول تەكتەس ۇلان-عايىر شىعارماشىلىق كەڭىستىكتى، ينتەل­لەك­تۋالدىق اۋقىمدى مەڭزەپ وتىر. ءتىپتى، وسى ءسوزدى اقىن «قۇدىرەتتى كومەديانىڭ» ءبىرىنشى ءبولىمىن اۋدارىپ بولعاسىن ايتىپتى دەسە دە سەنەر ەدىم.
ولار – مۇقاعاليلار عوي. بۇل ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن شارۋا. كەلە قالعاننىڭ وزىندە ءسىزدىڭ اقىل-وي جەمى­سىڭىز قالىڭ وقىرماننىڭ تاڭدايىنا قىشقىل تاتۋى دا مۇمكىن.
ناقتى ادەبيەتتى مىسالعا الايىقشى. بيىك پاراسات، تەرەڭ تانىم ساتىسىنىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيىنە شىققان جازۋشى كوكجيەكتىڭ شەكسىزدىگىنە كوزى جەتەدى. سودان ارى ورمەلەي بەرەدى، ورمەلەي بەرە­دى. بۇل دا اۋرۋ – ءاۋتيزمنىڭ ءبىر ءتۇرى. ناعىز شىعارماشىلىق ادامى سول ءۇشىن تالاي ۇيقىسىز ءتۇنىن، كۇلكىسىز كۇنىن قيادى، دەن­ساۋلىعىن جوعالتادى. جىلداپ دايىندالادى، ايلاپ جازادى. اقىرى دەگە­نىنە جەتكەندەي بولادى. بىراق ت.اسەمقۇلوۆ جازعانداي: «...بۇل ەكى ورتادا كوڭىل كوتەرۋدىڭ يندۋسترياسى قاراپ تۇرمايدى. حالىققا «تۇسىنىكتى» ادەبيەت پەن كينەماتوگرافتى تۋدىرا قويادى. ءوزىنىڭ ۇمبەتىنىڭ لاس مادەنيەتكە جۇگىنگەنىن كورگەن ەستەت-جازۋشى ءوزىنىڭ كىرپياز ونەرىنىڭ تەرەڭىنە ودان سايىن تەرەڭ شومادى. مىنە، وسىلايشا وقىرمان مەن جازۋ­شىنىڭ اراسىندا وتكەل بەرمەس تەرەڭ ور قازىلادى».
اسقار سۇلەيمەنوۆتى ايتپاي-اق قويا­لىق، وسى تالاسبەك، تىنىشتىقبەك اعا­لا­رىم مەن ءامىرحان بالقىبەكتەر قوماقتى لوتەرەيا ۇتىپ اپ، سونى قايدا جۇمسارىن بىلمەي جۇرگەن، ءوز ءبىلىمىنىڭ تۇتقىنىندا قالعان ادامدار سياقتى كورىنەتىن ماعان. ولاي ەمەس ەكەن. ماسەلە اسىلدى تاستان ايىرا بىلمەيتىن سانا­مىزدىڭ جابايى قالىبىندا، مە­شەلدىگىندە جاتىر ەكەن.
ولار قايتەدى؟ پايىمداعان «شىعار­ماشىلىق كاتارسيستىڭ» شىرقاۋ شەگىنە جەتتىم-اۋ دەگەن ۋاقىتىندا الگى جوعارى­دا ايتىلعان، كوڭىل كوتەرىپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا وزىنە ورىن قالماعانىن، جوق ەكەنىن تۇيسىنەدى. ءبىتتى، ولاردىڭ ەندىگى جۇيكەسى، كۇش-جىگەرى شىعارماشىلىعىن ودان ءارى قىرلاۋعا شىڭداۋعا ەمەس، وز­دەرىن مويىنداتۋعا، تۇسىندىرۋگە كەتپەك. ال «تۇسىنىكتى» ادەبيەتتىڭ وكىلدەرىنە راحات: موينىنا شارف تاعىپ، گلامۋرنو كيىنىپ، رومان، پوۆەستى ماقالا جازعانداي تاسقىن­داتىپ، «ىڭقىلداق» انگە «سۇڭقىل­داق» ولەڭ قۇراپ، جۇرتتىڭ ورتاسىندا جاي­قالىپ جۇرگەنى. سوندا جاڭاعى «ۇلان­عايىر شىعارماشىلىق كەڭىستىك پەن ين­تەللەكتۋالدىق اۋقىم»، فيلوسوفيا، في­زي­­كا مەن حيميا كىمگە كەرەك، قايدا قالدى، ايتىڭىزشى؟ وكىنىشكە قاراي، بۇل الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق قايشىلىق ادەبي ورتانى قازىر ءتىپتى مەڭدەپ الدى. ەمى جوق.
– سوندا سىزدىڭشە، شىعارماشىلىق ادامى ءۇشىن استا-توك ءبىلىمنىڭ قاجەتى شامالى ما؟
– بىرەۋلەر ادەمى جازادى، بىراق ادەمى سويلەي المايدى. بىرەۋلەر ادەمى سويلەي­دى، بىراق ادەمى جازا المايدى. ادەمى جازا الاتىنداردان نەگە ادەمى سويلەي المايتىنى تۋرالى سۇراساڭىز – ويعا قالا­سىز. ادەمى سويلەي الاتىنداردان نەگە ادەمى جازا المايتىنى تۋرالى سۇراساڭىز – رەنىشكە قالاسىز. تالانت­سىزعا عىلىم دا، فيلوسوفيا دا، ءتىپتى مۋزىكا دا ەشقاشان كومەكتەسە المايدى. تالانتسىز ءبارىبىر ءبىر توبەنىڭ ەتەگىندە قالادى.
ارينە، شىعارماشىلىق ادامىنىڭ جان-جاقتى بولعانى ابزال. الايدا، ءبى­لىم­­­دى دە ادەمى جاراتا ءبىلۋ كەرەك قوي. امەري­كادا «پايدالى ءىلىمنىڭ كۋلتى» دەگەن ۇعىم بار. ياعني قۋساڭىز وزىڭىزگە پايداسى تيەتىن ءىلىمدى عانا قۋىڭىز. ءسىزدىڭ كىتاپ­حاناڭىزدا سان تاقىرىپتاعى ميلليون توم كىتاپ بولسا دا، ونىڭ پايداسىن كور­مەسەڭىز – ماكۋلاتۋرا. وزىڭىزگە دە، كىتاپقا دا وبال.
بىردە مارقۇم قادىر مىرزا-ءالى اعامىز­دىڭ ۇيىنە جولىمىز ءتۇستى. ادەت­تە­گى كوزىڭدى اشىپ، كوڭىلىڭدى تەربەيتىن اڭ­گىمە ۇستىندە قادىر اعا: «مەنىڭ كىتاپ­حانامدى باي دەيدى. شىنىندا مەنىڭ ءۇيىمنىڭ ءار قابىرعاسى – كىتاپ كورمەسى. بىراق وسى كىتاپتاردىڭ 60 پايىزىن عانا وقىعان شىعارمىن» دەدى. تاڭىرقادىق، كۇلدىك. ال ۋمبەرتو ەكو ءبىر سۇحباتىندا: «كىتاپ­حانامدا 30 مىڭ كىتاپ بار. ەندى سونىڭ وقىلماي قالعان جارتىسىن ورتەتىپ جاتىرمىن» دەپتى. مىنە. مورال – تەك وزىڭە پايدالى دۇنيەنى وقى، تىڭدا، تانى، جينا. مەندە قازىر ارى كەتسە، ەكى جۇزدەي كىتاپ بار، قالعانى قالا، قىزمەت اۋىستىرىپ، ارى-بەرى كوشىپ جۇرگەندە قوقىستا قالدى.
– كەزىندە مۇقاعالي، كۇلاش احمەتوۆا تۋرالى ءابدىلدا تاجىباەۆ، جۇمەكەن تۋرالى ءابۋ سارسەنباەۆ، تىنىشتىقبەك تۋرالى ءابىش كەكىلباەۆ، «التىن كوپىرلىك­تەر» تۋرالى تەمىرحان مەدەتبەك سياقتى اعالارىمىز جىلى پىكىرلەرىن ايتىپ، سول اقىندارىمىزدىڭ جولىن اشتى دەسەك بولادى. ال قازىر تەك سۇحباتتا­رىندا جاستار­دىڭ اتىن اتاعانى بولماسا، اعا­لا­رى­مىزدىڭ ناقتى جازعان ماقا­لا­لارىن كەزىكتىرە قويعان جوقپىز. بىراق قازاق پوەزياسى دامىپ كەتتى دەگەن پىكىر كوپ ايتىلادى. ماياكوۆسكي «ءار ءتۇرلى اقىنداردىڭ كوپ بولعانى جاقسى» دەۋشى مە ەدى؟! مىسالى، اعا بۋىن ءداس­تۇرلى پوەزيانى جاقتايدى، جاستار جاعى ەكسپەريمەنتتى جوعارى قويادى. ءسىز نە دەيسىز، جالپى تاۋەلسىزدىك جىلدارىن­داعى ادەبيەت تۋرالى پىكىرىڭىز قانداي؟
– ءار جەردە ءتۇرلى اششى-تۇششى پىكىرلەر ايتامىز. بىراق وسى تاۋەلسىزدىك جىلدا­رىن­داعى ادەبيەت تاريحىن زەرتتەگەن فۋندامەنتالدىق ەڭبەكتەر بار ما؟ مەن كەزدەستىرمەدىم، وقىماسام كەشىرىم سۇ­راي­مىن. مۇنداي پىكىر ەكەۋمىزدىڭ اۋزىمىزبەن ايتىلماي، كاسىبي ادەبيەت­تانۋ­شىلاردىڭ، سىنشىلاردىڭ قالا­مى­نان شىقسا وتىمدىرەك بولار ەدى، شىركىن.
«بۇگىنگى قازاق پوەزياسى دامىپ كەتتى، پروزا كەنجەلەپ قالدى» دەگەن ايتىس قاجەتسىز، جالعان ايتىس دەپ سانايمىن. مەنىڭشە، قازاق پروزاسى مەن پوەزياسىن جارىستىرۋ – قوس رەلستى جارىستىر­عانمەن بىردەي.
ال جالپى ادەبيەتتىڭ سوڭعى جيىرما جىلداعى تىرشىلىك-تىنىسىن تاعى دا قوعامدىق، الەۋمەتتىك فاكتورلارمەن، وزگەرىستەرمەن بايلانىستىرۋعا تۋرا كەلەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ونجىل­دىعىندا قازاق قالامگەرلەرى تايم-اۋت الدى دەسە دە بولادى. شىعارماشىلىق جۇمىستان گورى قوعامدىق جۇمىستىڭ ءباسى باسىم بولدى. ولار دا مەملەكەتتىك قۇ­رىلىستا دىڭكەلەپ ءجۇردى. ونىڭ ۇستىنە تاريح دوڭعالاعىنىڭ كۇرت بۇرىلىسى جاڭا تاقىرىپتاردى، يدەيالاردى، كەيىپك­ەر­لەردى قاجەت ەتەتىن.
وسى تۇستاعى ءبىر شەتىن قۇبىلىستى تاعى اينالىپ وتۋگە بولمايدى. ۇلكەن وزگەرىستەر ۇلكەن قۇرباندىقتاردى تالاپ ەتەدى ەكەن. الاعاي دا بۇلاعاي كەزەڭ مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك قولداۋىنان ايىرىلعان قالامگەر قاۋىمعا اۋىر سوقتى. ءوزىم بىلەتىن ءجايتتى ايتايىن.
مىسالى، تاعدىردىڭ تالكەگى 90-جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا كوكتەمگى جاڭ­بىردان كەيىنگى جاۋقازىنداي دۇركىرەي كو­تەرىلگەن ءبىزدىڭ تۇرعىلاستاردى دا ەستەن تاندىرىپ كەتتى. ديدار امانتاي، مارال­تاي رايىمبەكۇلى، راحات قوسبار­ماقوۆ، ساندىبەك جۇبانيازوۆ، امانگەلدى كەڭشىلىك، نۇرجان قۋانتايۇلى، باۋىرجان باباجانۇلى، جاراس سارسەك، قازىبەك قۇتتىمۇراتۇلى، ءامىرحان بالقىبەك، باتىربولات ايتبولاتۇلى باستاعان جۇل­دىز­­دى شوعىر ادەبيەتكە اياعىن اپىل-تاپىل باسىپ، يمەنىپ نەمەسە تاسىرلاتىپ، ەسىگىن تەۋىپ كىرگەن جوق ەدى. ولار ۇلكەن دايىن­دىقپەن، ەستيار زەردەمەن كەلگەن. بىراق ولاردىڭ ناعىز جالىندى شاعىندا ءوندىر­تىپ جازۋىنا ءولارا قولبايلاۋ بولدى. وكىنىشتىسى، سول جىلدارى جويداسىز سىلك­ىنگەن الەۋمەتتىك ءومىردىڭ اتكەنشەگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن شايقاتىلىپ تۇر.
ءداستۇرلى پوەزيا مەن ەكسپەريمەنت جايىنا كەلسەك، ءوز باسىم، تۇك تە كورىپ وتىرعان جوقپىن. بۇل نەگە بايلانىستى كەلىسپەۋشىلىك؟ تىلگە مە، ءتۇر مەن ماز­مۇن­عا ما؟
حورحە لۋيس بورحەستىڭ «ءتىلدىڭ ءوزى – ادەبي ءداستۇر» دەيتىنى بار عوي. بۇل ادەبي ەرەجە، اكسيوما قازاق ادەبيەتىنىڭ ءجۇز جىلدىق تاريحىندا ءتىپتى دە وزگەرگەن جوق. ءجۇز جىلدا سول باياعى ءداستۇرلى ءتىل، ءداس­تۇرلى ءتىل مايەگى، ءداستۇرلى ءتىل قولدا­نىسى.
كەيىنگى كەزدەرى جاستار مۇنداي سىنعا ءجيى ۇشىرايتىن بولدى. اعا بۋىننىڭ، ۇستازداردىڭ ەسكەرتپەسىنە، سىنىنا قۇرمەتپەن قاراۋعا ءتيىسپىز. بىراق بۇل ۇستانىم «جاستار مۇلدە داستۇردەن جاڭىلدى، ءتىلدى ءبۇلدىردى، ۇلتتىق بوياۋدى قۇرتتى» دەگەنگە سايماسا كەرەك.
اڭگىمە ءتۇر مەن مازمۇندا ما؟ ءتۇر مەن مازمۇندى ءبىز زاتتىڭ، شىعارمانىڭ تۇتاس­تىعى مەن بايلانىسىنىڭ كەپىلى دەيمىز عوي. سونداي-اق، زاتتاعى، شىعارما­داعى ۇيلەسىم تاپقانشا كوپ وزگەرىسكە ۇشىرايتىنى، ەكسپەريمەنتكە تۇسەتىنى دە – ءتۇر مەن مازمۇن. ءتىپتى، جازۋ ۇستىندە ءتۇر مەن مازمۇننىڭ كەرەگى دە شامالى عوي. ءبىز ونى قو­لايى­مىزعا جاق­قاندا، ىڭعايلى بولعا­سىن عانا قولدا­نا­مىز. ەندەشە، ءدال وسى جەردە ءبىر-ءبىرىمىزدى كوك­پار­عا شاقىرىپ، قويتا­قىمعا باسۋدىڭ ءجونى بار ما؟ ونىڭ ۇستىنە الەمدە ادە­بيەت­كە دەگەن قوعام­دىق سۇرانىس پەن تۇ­تىنۋ فورماسى بايا­عىدا وزگەر­گەنىن جادىمىزدان شىعارمايىق. جازۋ پروتسەسىن، كوركەمدىك، تىلدىك تالاپتى دا قازىرگى زاماندا قور­عا­سىن قالىپقا سالىپ، قا­تىرىپ قويا المايسىز. شىعارما­شىلىققا شەكسىز، شەتسىز ەركىندىك بەرىلگەندە عانا تىنىق­قان، شىنىققان سانانىڭ جەمىسىن كورە باستايسىز.
– بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىندەگى قان­داي قۇبىلىستى بولە-جارا اتار ەدى­ڭىز؟
– مەنىڭ تاڭقالاتىنىم، ءالى كۇنگە دەيىن قازاق ادەبيەتى ۋربانيزاتسياعا قارسى ادەبيەت بوپ كەلەدى. كەيىنگى كەزدە «قازاق ادەبيەتى» وسى تاقىرىپتى ىندەتىپ، قاۋزاپ ءجۇر عوي. وزگەشە، تىڭ وي-پىكىرلەردى دە وقىپ جاتىرمىز. تولىقتاي قولداي­مىن.
قاراڭىز، قازاق بالاسىنىڭ جاپپاي قالاعا ورنىعا باستاعانىنا جارتى عا­سىر­دان استى. ءبىزدىڭ ءوزىمىز اۋلەتتىڭ قا­لاعا اۋعان ەكىنشى بۋىنىمىز. قازىر ءۇشىن­شى، ءتىپتى، ءتورتىنشى بۋىن ءوسىپ كەلەدى. ال قالا پروزاسى، قالا پوەزياسى اتىمەن جوق دەسە دە بولادى.
ارينە، اكە-شەشەسى، اعا-اپكەسى جارتى عۇمىرىن «جەتىم بۇرىش» جاعالاپ ءجۇرىپ وتكىزگەن قاراكوزدەر ءۇشىن، بالا-شاعاسى­مەن پاتەردەن-پاتەرگە كوشىپ، جالاقىعا قاراپ، ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ وتىرعان بۋىن ءۇشىن قالانىڭ كەيدە سۇيكىمسىز، جات كورى­نە­تىنى زاڭدىلىق. بىراق بۇل ءبارىنىڭ باسىنان وتكەن كەپ قوي. بۇل قالا كىمدى قۇشاعىن اشىپ قارسى الىپ ەدى؟! گابريەل گارسيا ماركەس قالاداعى باسپاعا «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعىن» اكەلگەندە قالتاسىندا 85 پەسوسى عانا بولعان ەكەن. ۆەليمير حلەبنيكوۆ، اقشاسى جوقتىقتان ءوزى جاقسى كورگەن كىتاپتى قوناققا بارعان جەرىندە، ءتيىپ-قاشىپ وقىپتى. ۋمبەرتو ەكو اكە­سى­نەن كورگەنىن ىستەپ، دۇڭگىرشەكتەردى جا­عالاپ ءبىلىم قۋعان. ءتىپتى، ءوزىمىزدىڭ كەڭ­شىلىكتىڭ العاشقى جىر جيناعى 32-اق بەت ەكەن.
بورحەس ءبىر ەستەلىگىندە بىلاي دەپ اعىنان جارىلادى: «مەن قالادا ۇزاق جىلدار بويى ەلەۋسىز جازۋشى بولدىم. «ماڭگىلىك تاريحى» اتتى كىتابىمدى شى­عارعان سوڭ، ءبىر جىلدان كەيىن، 47 داناسى ساتىلعانىن ەستىگەندە قۋانعانىمدى كورسەڭىز! كىتابىمدى ساتىپ العان ءار ادامدى ىزدەپ تاۋىپ، قۇشىپ، ءسۇيىپ، كىتاپتا كەتكەن قاتەلىكتەر بولسا، بارىنەن كەشىرىم سۇراعىم كەلدى».
وسىلاردىڭ ەشبىرى موينىنا بۇرشاق سالىپ، تۇزگە قاشىپ كەتكەن جوق. ءبىزدىڭ دە وسى قالادان ەشقايدا كوشكىمىز كەل­مەيدى، كوشپەيمىز دە. سەبەبى، ءومىردىڭ ۇلكەن ساتسىزدىكتەرى مەن كىشكەنتاي جە­ڭىس­تەرى، قۋانىشىمىز بەن وكىنىشىمىز، ماحابباتىمىز بەن مەحناتىمىز، ءبارى-ءبارى وسى قالامەن بايلانىستى. بۇل – ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىز، تاعدىرىمىز.
ءبىر اقيقات بار: يندۋستريا، يننوۆاتسيا مەن جاڭا تەحنولوگيالار زامانىندا قالانى الماي، دالا ۇشپاققا شىقپايدى. ءسىزدىڭ اۋىلعا دەگەن شەكسىز ادالدىعىڭىز، جەكە باسىڭىزدىڭ سەنتيمەنتاليزمى ەرتەڭ ادەبيەتكە كومەكتەسە الماي قالۋى كادىك. وسى باستان قامدانباساق، مۇنىڭ رۋحاني سالدارلارى الاپات بولۋى عاجاپ ەمەس، وقىرماندى جوعالتىپ الامىز. ەندىگى جەردە ناعىز بەلسەندى، كوكىرەك كوزى اشىق، كىتاپقا، وقۋعا ادال وقىرمان قالادا قالىپتاسادى. سولار ءۇشىن كۇرەسىپ، سولارعا يە بولۋىمىز كەرەك.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا بۇگىنگى قازاق پوەزياسى قانداي بولۋى كەرەك. جاستار بۇگىندە پوەزيادا قالىپتاسقان ەكى مەكتەپ بار دەپ ەسەپتەيدى. ءبىرى – تىنىش­تىقبەك ابدىكاكىمۇلىنىڭ، ەكىنشىسى – ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ مەكتەبى. شى­­عىس­تا ازامات تاسقارا، الماتىدا قاي­­سار قاۋىمبەك، جاقسىلىق قاجى­مۇراتۇلى، استانادا ولجاس قاسىم دەيتىن جاس جىگىتتەر شىعىپ كەلە جاتىر. مەن ەرلان ءجۇنىس، توقتارالى تاڭجارىق­تاردىڭ قاتارىن ادەيى ايتپاي وتىرمىن. ويتكەنى، ولار وتىزعا كەلدى. جيىرمادان اسىپ، القىنىپ وتىرعان اقىندار بار. ەندى سولار تۋرالى ايتىلۋ كەرەك سياقتى. قازىرگى جاستار پوەزياسى، ينتەرنەت كەڭىستىگىندەگى ادەبي احۋال تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
– «قازاق ادەبيەتىنە» ولەڭى شىققان­نىڭ نەمەسە اباي ەسكەرتكىشىنىڭ الدىندا ولەڭ وقىعاننىڭ ءبارى اقىن ەمەس. ولەڭدى سەن زورلىقپەن مەڭگەرمەۋىڭ كەرەك، ولەڭ سەنى مەڭگەرۋى كەرەك. ولەڭنىڭ مالايى بولۋعا ءتيىسسىڭ. سوندا سەن ناعىز اقىنسىڭ – ۇلىقبەك، ەسەنعالي، ەرتاي اعالارىمىز ءتارىزدى.
كىتاپقا، وقۋعا، ولەڭگە ادالدىق تۇرعى­سى­نان العاندا جاستار پوەزياسىنا كوز­قا­راسىم وتە جاقسى. كوپ وقيدى، ىزدەنەدى، امبيتسيالارى ۇنايدى. كومپلەكس جوق، جاڭا زاماننىڭ تالابىن، قۇندىلىقتارىن اشىق، اۋىرسىنباي قابىلداۋعا بەيىل.
ال ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنا كەلسەك، ءوز باسىم، العاش قولىما تۇسكەن اۆ­ت­ور­­دىڭ ءبىر-ەكى ولەڭىن عانا باستاپ وقيمىن. ۇناسا جاستىقتىڭ استىندا جاتادى، سورە­دە تۇرادى، ۇناماسا... تۇسىنىكتى. ساعىنىپ، ىنتىعىپ شىعار الىستارعا ساپارىڭ جول ۇستىندە ەمەس، ايالدامادا، ۆوكزالدا، اەروپورتتا باستالادى عوي. ولەڭدە دە سول سەكىلدى. اۆتوردىڭ ەكى شۋماعىن نە ءبىر ولەڭىن قۇلاي ۇناتساڭ، ونىڭ دا، سەنىڭ دە ودان كەيىنگى ۇزاق سونار ساپارىڭ قىزىقتى ءارى ءساتتى بولماق.
جاستاردىڭ اراسىندا ازامات تاس­قارا­نى ەرەكشە ءبولىپ اتار ەدىم. تەك الماتىداعى، استاناداعى ۇلكەندى-كىشىلى اقىن-جازۋشىدان، ءبىزدىڭ بويىمىزدان بايقالىپ قالاتىن «سنوبيزمنەن» امان، ادا بولسا ەكەن دەيمىن. ەرلان ءجۇنىس قازىر وزىنە عانا جاراساتىن، تۇنىق، ءمول­دىر كۇيدى تاۋىپ الدى. اقبەرەننىڭ تابيعا­تىنداعى، ولەڭىندەگى مازاسىزدىق – جو­عارى تانىمعا ۇمتىلىستىڭ، ىز­دە­نىم­­پاز­دىقتىڭ بەلگىسى. مەن ءوزىم بىلەتىن، وقىعان جىگىتتەردى عانا ايتىپ وتىرمىن. جالپى، وسىلاردىڭ قاتارىنداعى تۇتاس ءبىر بۋىن قازاق پوەزياسىنىڭ بولاشاعى بولارىنا سەنەمىن.
ەكىنشى، تالانتتى باۋىر-قارىن­داست­ارىمدى ينتەرنەتتى جاتتىعۋ الاڭىنا اينالدىرىپ الۋدان ساقتاندىرعىم كەلەدى. اسىلىندا، جانىڭنىڭ الاڭى –جاتتىعۋ الاڭى. ولەڭنىڭ ۇياسى – جالعىزىلىكتى قالپىڭ.
قازىرگى ينتەرنەتتەگى پوەزيا – انار­حيا­لىق پوەزيا. الەۋمەتتىك جەلىدەگى تانىمالدىققا مالدانۋعا دا، الدانۋعا دا بولمايدى. ونىڭ تۇتقىنىنا تۇسسەڭ سەنىڭ جانىڭدى جاي تاپتىرمايتىن اتاققۇمارلىعىڭ، توعىشارلىعىڭ كەشىك­پەي شىعارمالارىڭا دا كوشەدى. سارق­ىلىپ، تارتىلىپ، اقىرىندا ترولل لاق­تىرىپ، لايك باسىپ قانا وتىراتىن لۋزەر­گە اينالۋىڭ دا مۇمكىن. ال سەن سول كوپتىڭ ءبىرى بولعىڭ كەلە مە؟!
بىرەۋدىڭ كوز-كوڭىل تەرەزەسىنەن، ءومىر تەرەزەسىنەن قاراعان، كومپيۋتەردىڭ تەرەزەسىنە تەلمىرگەن قىزىق، ارينە. بىراق ەڭ قىزىعى، ەڭ پايدالىسى – ءوزىڭنىڭ جانىڭنىڭ تەرەزەسىنە كوبىرەك ءۇڭىلۋ عوي.
كىم ءبىلىپتى، ءومىردىڭ ءوزىنىڭ اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي ولەڭدەر تۋاتىن شىعار ءالى دە!
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

سۇحباتتاسقان باعاشار تۇرسىنبايۇلى

"قازاق ادەبيەتى" گازەتى