«امانى ءتۇزۋدىڭ امالى ءتۇزۋ» اتتى ماقالادا باستى وي - نازارعا العانىم «اسسالاۋ…دى» دارىپتەۋ ەمەس، «ارمىسىز» ءسوزى بىرىنشىدەن، قازاقتىڭ امانداسۋ ماقساتى مەن امان ادەبىن بەينەلەي الاما؟

ەكىنشىدەن، كينو، رومان، ولەڭ سياقتى جازۋشىنىڭ ەركىندە بولاتىن كوركەم ادەبيەت جانىرلارىندا ەمەس، ناقتى تاريحي دەرەكتەردە بار ما؟

وسىلاردى گرامماتيكانىڭ ايتىلىم زاڭى; وي- قيسىن زاڭى (لوگيكا); امان ادەبى جاقتارىنان اۋەلى، دالەلدەپ الايىق، ويتكەنى ءبىز ءبىر مەمەلەكەتكە وكىلدىك ەتىپ وتىرعان ورتالىق قالانىڭ زاڭدى بيلەرىمىز. جاس ۇررپاققا ءتالىم- تاربيە بەرەتىن مىندەتىمىز دە بار، عىلىمعا جۇگىنە وتىرىپ ناقتى دالەل- پاكتىمەن ۇلتىمىزدىڭ امانداسۋ ماقساتى مەن ادەبىنە سايسا وندا تۇك تە تۇرعان جوق، قولدانا بەرەيىك.

ءتىل عىلىمى، وي عىلىمى، حالقىمىزدىڭ امانداسۋ سالتتىق ادەبىنە سيماسا وعان (ارمىسىزعا) جابىسپاي «سالەم!»، «امان- ەسەنسىز بە»، «سالەمەتسىز بە» دەگەن سياقتى قولدانىستا بار ەجەلگى سوزدەرمەن امانداسايىق. كورىنگەن كوكاتتىنىڭ «ارمىسىز»- قازاق امانىنىڭ باسى ەدى»، «امان ءۆيزيتى ەدى…» دەگەنىنە تالعاۋسىز ەرمەي، ءسوزدىڭ ەتيمولوگيالىق مانىنە، ۇلتىمىزدىڭ امان ماقساتى مەن ادەبىنە، امان- سالەم تاريحىنا ساي كەلۋ- كەلمەۋىن زەردەلەي الاتىن كەلەسى ۇرپاق الدىندا ۇيالماۋ ءۇشىن وسى باستان ءوزىمىز كوز جەتكىزە دالەلدەپ الىپ «ەل وردا بيلەر كەڭەسى» اتىنان قولدانىسقا جولداعانىمىز ابزال، اعايىن.

ءتىپتى بولماسا «اسسالاۋ... اراب قىپ جىبەرەدى» دەگەن تانىمى تاياز بىرەۋلەردىڭ تانتىعىنا جابىسپاي «ءاسسالامۋ اليكۋم» (اسسالاۋماعاليكۋم) دەپ ەجەلگى امان ادەبىمەن جۇرە بەرەيىك. ارىسى مىڭ، بەرىسى ء5جۇز جىل اينالاسىندا ەش ۋاقىتتا ارابقا ايلانىپ كەتپەي- اق قولدانىپ كەلە جاتقان وسى ءبىر اۋىز ءوز تىلىمىزگە ءسىڭىپ كەتكەن تەگى ارابي سوزبەن اراب بولا قالاتىن تەكسىزدە، ەسسىز دە ەمەسپىز عوي، اتا- بابالارىمىزدا «اماندىق اللادان، جاماندىق جاراتۋشىسىز ازدىرۋدان...» ەكەنىن بىلگەن سوڭ امان الدىن اللادان باستاعان شىعار. ەندەشە ارمىمىز ءسوزىن قاجەتتى عىلىم جولدارىمەن زەردەلەپ كورەيىك:

1. «ارمىسىڭ» ءسوزىن گرامماتيكالىق جاقتان تالداعاندا ءسوزدىڭ ءتۇبىرى ار (دەرەكسىز زاتەسىم). ونىمەن ماندەس «ۇيات، ۇجدان» سوزدەرىدە بار. زات ەسىمنىڭ ونان وزگە قولمەن ۇستاپ كوزبەن كورەتىن «ادام، كىسى» دەگەن سياقتى دەرەكتى ۇعىم بەرەتىن تۇرلەرىدە جەتەدى. مەيلى قايسى تۇردەگى زاتەسىم سوزىنە «مىسىڭ، ءمىسىڭ» شىلاۋىن جالعاپ بىرەۋگە قاراتىپ ايتسا ول «ۇيات+پىسىڭ»، «ادام+بىسىڭ»، «ار+مىسىڭ» دەگەن سياقتى ۇعىم تۋدىرادى. ونداي زات زات ەسىم سوزدەرىنە شىلاۋ جالعاۋىمەن امان ورنىنا قولدانۋدى گرامياتيكانىڭ ايتىلىم زاڭى كوتەرمەيدى.

2. لوگيكالىق جاقتان تالداعاندا دا امانسىز با، سالەمەتسىز بە دەپ باسقالاردىڭ امان- ساۋلىعىن ۇعىسۋ ماقساتىنداعى جاقسى كوڭىلىن بۇرمالاپ ونىڭ ار- نامىسىنا سوقتىعا (ارىڭ بار ما، ارلىمىسىڭ... دەگەندەي) سويلەۋ دە وي- قيسىنعا سيمايدى.

3. قازاقتىڭ بايىرعى امان ادەبى ەل-جۇرتىنىڭ، وتباسىنىڭ، مال- ءجانىنىڭ اماندىعىن ءبىلۋ ءۇشىن اۋەلى، جاراتۋشى يە اتىمەن امانى سۇرالادى. سوسىن، ىزگى نيەتپەن دەنساۋلىعى، وتباسى جانە مال- جانىنىڭ حال-ءجايى سۇرالادى، ەشقاشان كورگەن جەردەن ونىڭ ار- ۇياتىنىنىڭ بار- جوقتىعى (تەرگەلگەندەي) سۇرالمايدى. وسى ادەپ بويىنشا قاراعاندا دا «ارمىسىڭ» ءسوزى امان ادەبىنە ۇيلەسپەيدى.

4. «ارمىسىڭ» دەپ «امانداسۋ» ويدىرماسى قازاق جازبا تاريحىنان بۇرىنعى «ەرتەگى- اڭىز»، «تۇرمىس سالت جىرلارىندا» كەزىكپەيدى. ەرتەرەكتەگى جازبا تاريحىمىزدىڭ ءبىر پاراسى دەپ جۇرگەن «م.قاشقاري سوزدىگىندە» تىلىمىزدە «ار» ءسوزىنىڭ بارلىعى، ونىڭ ءمان- ماعناسى ايتىلعان، قازاقتىڭ «امانىنىڭ باسى ەدى» دەگەن تۇسىنىك بەرمەگەن.

بۇقار جىراۋدا «ارمىسىزدان» باستالاتىن ولەڭ بولعان، ول بىلگەن كىسىگە امان ەمەس، جۇرت نازارىن وزىنە اۋدارۋ ءۇشىن شەبەرلىكپەن قولدانعان «ارلىلارىم»، «جاقسىلارىم» دەگەن سياقتى ەموتسيالىق ماندەگى قاراتپا ءسوز، ول ەشقاشان قازىرگى ءدىلمارلاردىڭ «ارمىسىزعا» «ارمىن»، «بارمىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى دەپ ەشقيسىنسىز «بازارلاتىپ» جۇرگەنىندەي ەمەس، ەموتسيالىق قاراتپا ءسوز ەشكىمنەن جاۋاپ كۇتپەيدى. ال قازاقى امان جاۋاپپەن بولادى.

5. ءبىز قارسى تۇراتىن قازىرگى ارابقۇلداردىڭ تەرىس ارەكەتى، كيىمى، ساقال- مۇرت قويۋ ۇلگىسى، تىقپالاپ جاتقان قاجەتسىز سوزدەرى از بولىپ تۇرعانداي اتامزاماننان ەشكىمگە تيدىرەر زياانى جوق «ءاسسالامنان...» «اراب بولىپ كەتەمىز» دەپ قاشقالاقتاۋدىڭ ارجاعىندا قانعا دەيىن ءسىڭىپ كەتكەن اتەيىستىك سىڭاي مەن اسىرە قازاقشىلدىق جاتقانى انىق، بۇرىندارداعى «اسىرە سولشىلدىق»، «اسىرە وڭشىلدىققا» ۇقسايتىن مۇنداي ۇستانىم قاي كۇندە دە قازاققا وپا قىلماعان، قاشاندا تاريحي شىندىق پەن قازىرگى ءداۋىر قاجەتى سايكەسە دالەل- پاكتىمەن عىلمي جۇرىلگەنى دۇرىس دەپ قارايمىن.

قالاي امانداسۋ اركىمنىڭ ءوز ەركى دەگەن كۇننىڭ وزىندە ايتىلىم زاڭىنا، وي- قيسىنعا، ەجەلگى امان ادەبىنە سياتىن «سالەم!»، «سالەمەتسىز بە...»، «امان- ەسەنسىز بە...» دەگەن سياقتى ارعى- بەرگى تاريحتا بار جالپىعا تۇسىنىكتى، ۇرپاققادا ۇيالماي جاۋاپ بەرە الاتىن امانداسۋدى جولعا قويۋ ءجون دەپ قارايمىن.

ماقالا جازۋداعىيت ماقساتىم دا وسى ماسەلەلەر ءجايلى وي ءبولىسۋ ەدى.

ءالى دە جۇرت تالقىسىنا ۇسىنىپ ادىلەتتى جاۋاپ كۇتەمىن...

ءجۇماشارىپ شاھداتۇلى

Abai.kz