ەكولوگيا ماسەلەلەرى جانە تابيعات پايدالانۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ەدىل ءجاڭبىرشيننىڭ 20 جەلتوقساندا ءماجىلىس وتىرىسىندا قارالعان «جەكەلەگەن اۋديتورلىق ءىس-شارالاردىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا سۋ رەسۋرستارىنىڭ باسقارىلۋ تيىمدىلىگىن تالداۋ» قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى اۋديتورلىق پالاتاسى توراعاسىنىڭ ەسەبى بويىنشا ازىرلەگەن قوسىمشا بايانداماسىن Abai.kz وقىرماندارىنىڭ تالقىسىنا ۇسىنىپ وتىرمىز...

ەدىل جاڭبىرشين:

قۇرمەتتى ارىپتەستەر!

جاسىراتىنى جوق، سۋ ماسەلەسى – ەلىمىزدىڭ ەڭ ءالسىز تۇسى. ويتكەنى ءبىز ترانسشەكارالىق سۋ رەسۋرستارىنا وتە تاۋەلدى، ءارى شولەيتتى مەملەكەتپىز.

ساراپشىلاردىڭ باعالاۋى بويىنشا قازاقستان جىلىنا تابيعاتتان 25 ميلليارد تەكشە مەتر سۋ رەسۋرستارىن الادى. ونىڭ 21 ميللياردى تۇتىنۋعا كەتسە، قالعان 4 ميلليارد سۋ شىعىندانىپ، دالاعا كەتىپ جاتىر. وكىنىشتىسى، سوڭعى جىلدارى سۋ شىعىندارى – 48 پايىزعا وسكەن. بۇل وتە قاۋىپتى جاعداي.

بۇل جونىندە مەملەكەت باسشىسى: «2040 جىلدارعا قاراي قازاقستانداعى سۋ تاپشىلىعى 15 ميلليارد تەكشە مەترگە جەتۋى مۇمكىن» – دەپ ايتتى. اتالعان دەفيتسيتتىك تسيفرا قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە الىناتىن سۋ قورىنىڭ 60 پايىزىن قۇراپ وتىر. بولاشاقتا وسى سۋ تاپشىلىعى ورىن السا، 17 جىلدان كەيىن ەلىمىزدىڭ كوپ وڭىرلەرى سۋسىز قالۋى ابدەن مۇمكىن. ەكولوگ-عالىم رەتىندە پايىمىم، مەملەكەت باسشىسى وسى باستان بەكەردەن-بەكەر سۋ دەفيتسيتىن قاۋىپ ەتىپ وتىرعان جوق. جاعداي قازىردىڭ وزىندە ءماز ەمەس.

قۇرمەتتى قاتىسۋشىلار!

وسى رەتتە، سۋ ماسەلەسى بويىنشا ءبىراز جۇيەلى پروبلەمالارعا توقتالىپ ءوتۋدى ءجون كوردىم.

ءبىرىنشى. تۇرعىنداردى ساپالى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى 20 جىلدان بەرى تولىق شەشىلەر ەمەس. ءبىز ءارتۇرلى باعدارلامالاردى قابىلداۋدى قاتىرامىز.

ماسەلەن، 2002-2010 جىلدارى «اۋىز سۋ»، 2011-2020 جىلدارى «اق بۇلاق»، ال 2020-2025 جىلدارعا ارنالعان «وڭىرلەردى دامىتۋ» جانە «نۇرلى جول» سياقتى 5 باعدارلاماعا بيۋدجەتتەن 1,5 ترلن. تەڭگەنى ناقتى بولدىك.

دەگەنمەن، ءالى كۇنگە دەيىن 51 پايىز اۋىل تازا اۋىز سۋىنا قول جەتكىزە الماسا، 36 پايىز اۋىلدا ورتالىقتاندىرىلعان سۋ جۇيەلەرى جوق. 21 عاسىردا، قىستىڭ كۇنى قىراۋدا قول اربامەن، بيدونمەن سۋ تاسىعان اۋىل تۇرعىندارى جەتەرلىك.

ەكىنشى. نەگىزگى سۋ رەسۋرستارىن تۇتىنۋشى سالا – بۇل اۋىلشارۋاشىلىعى. اگرووندىرىستىك كەشەندەردەگى سۋدىڭ شىعىنى 40 پايىزعا جەتىپ وتىر.

وعان سەبەپ، 30 جىلدان بەرى يرريگاتسيالىق كانالداردىڭ ابدەن توزۋى، يەسىز قالۋى، ۋاقتىلى جوندەلمەۋى.

كەلەسى ماسەلە، بۇل سالادا سۋ ۇنەمدەۋشى تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ دەڭگەيىنىڭ وتە تومەندىگى. بىزدە تامشىلاتىپ سۋاراتىن ادىستەر جوقتىڭ قاسى. يگەرىلەتىن جەرلەردىڭ تەك 14 پايىزىندا عانا سۋ ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارى قولدانىلادى.

مىسالى، قۇنارلى جەرى جوق، تاس پەن قۇمنىڭ ۇستىندە اگرووندىرىستى دامىتىپ وتىرعان يزرايل، سۋدى ۇنەمدەۋ تاسىلدەرىنىڭ ارقاسىندا 1 گەكتار جەرگە نەبارى 6 مەتر كۋب سۋ پايدالانادى. ءبىز سونداي جەرگە ەكى ەسەدەي سۋ شىعىندايمىز.

ءۇشىنشى. الداعى بەس جىلدىقتا ەلىمىزدىڭ ىشكى جالپى ءونىمىن ەكى ەسەگە ءوسىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ول ءۇشىن ءوندىرىس دامۋى كەرەك. ال ءوندىرىستىڭ ەڭ نەگىزگى رەسۋرسىنىڭ ءبىرى – بۇل سۋ. قازىر كاسىپورىندار سۋ رەسۋرستارىمىزدىڭ 28 پايىزىن تۇتىنسا، الداعى 5 جىلدا بۇل تسيفرا كەمى 1,5 – 2 ەسەگە وسەتىنى انىق.

سوندىقتان، وندىرىستە سۋدى قايتا پايدالانۋ ماسەلەسىن زاڭمەن شەگەلەپ، مىندەتتەۋ كەرەك. ويتكەنى، وندىرىستىك كاسىپورىنداردىڭ تەك 30 پايىزى عانا سۋدى قايتا پايدالانىپ وتىر.

ءبىر عانا مىسال، كولىكتەردى جۋاتىن نىساندار سۋدى قايتا پايدالانۋدى جولعا قويماعان. ال، ولاردىڭ كوبى اۋىز سۋمەن كولىك جۋادى. قانشاما سۋ ىسىراپ بولىپ جاتىر.

ءتورتىنشى. ەلىمىزدىڭ دالاسى كوكتەمدە كولگە اينالسا، جازدا شولگە اينالادى. بۇل ماسەلە جىل سايىن قايتالانىپ وتىرسا دا، ءالى كۇنگە شەشىمىن تابار ەمەس. قۇدايدىڭ بىزگە بەرگەن رەسۋرسىن قۇمعا قۇيىپ جاتىرمىز. تاسقىن، ەرىندى قار، جاۋىن-شاشىن سۋلارى دا جاراتۋشىنىڭ بىزگە بەرگەن سىيى. مۇنىڭ ءبارىن ىشكى سۋ قورىمىز دەپ قابىلداۋىمىز قاجەت.

ماسەلەن، قىتاي، ارگەنتينا، برازيليا، اراب پەن تاياۋ شىعىس ەلدەرىنىڭ كوبىندە ءاربىر جاۋىن-شاشىننىڭ تامشىسىن مۇمكىندىگىنشە ىشۋگە دە، وندىرىسكە دە پايدالانادى. مىسالى گەرمانيانىڭ فرانكفۋرت اەروپورتى جاۋىن سۋىن پايدالانۋ جۇيەسى ارقىلى جىلىنا ءبىر ميلليون كۋب سۋدى ۇنەمدەيدى. ءبىز استانامىزدىڭ ەرىگەن قار سۋىن ءتىپتى پايدالانبايمىز.

بۇدان باسقا، كارىز، اعىندى لاس سۋلاردى دا الەمنىڭ كوپتەگەن سينگاپۋر سياقتى ەلدەرى 100 پايىز قايتا وڭدەپ، ءتىپتى اۋىز سۋعا پايدالانادى.

ال، بىزدە سۋدى قايتا پايدالانۋ نەبارى 2,5 پايىز.

بەسىنشى. قازاقستاننىڭ سۋ قورلارىنىڭ ءبىرى – جەر استى سۋلارى. قولىمىزداعى بار دەرەكتەرگە سۇيەنسەك تۇششى سۋ قورىمىز 43 ملرد تەكشە مەتر. بىراق بۇل مالىمەت كەڭەس وداعىنان كەيىن قايتا اكتۋاليزاتسيادان تولىق وتكەن جوق. ياعني جەر استى سۋلارىن قايتا زەرتتەپ، باعالاپ ناقتى قورىن انىقتاۋ مەملەكەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى.

بۇدان باسقا، جاڭا ارىپتەستەرىم دەپۋتاتتار سادىقوۆ جانە ابدەن ايتىپ كەتتى وڭىرلەردە جەر استى سۋلارىنىڭ زياندانۋى مەن ونى ۇنەمسىز پايدالانۋى ورىن الىپ وتىر. جەر استى سۋ قورىن – مۇناي، گاز، ۋران سياقتى ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق قورى دەپ ەسەپتەۋىمىز قاجەت. ونى قورعاۋ، ۇنەمدەۋ اسا ماڭىزدى مىندەت!

جەر استى سۋلارىن باسقارۋدا دا كەمشىلىكتەر بار. بۇل ماڭىزدى رەسۋرستاردى باسقارۋدى جۇيەلى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن، جەر استى سۋلارىن باسقارۋ كومپەتەنتسياسىن جاڭا قۇرىلعان سۋ مينيسترلىگىنە بەرگەن دۇرىس بولار ەدى. بۇل جونىندە جاڭا سۋ ءمينيسترى نۇرجان مولديارۇلى دا ءوزى پوزيتسياسىن ايتتى.

تاعى ءبىر كۇردەلى ماسەلە كاسپي تەڭىزىنىڭ تارتىلۋى. كەيبىر جاعالاۋلار 3-4 كم كەتىپ قالدى. جايىقتىڭ تەڭىزگە  قۇياتىن جەرى 30-40 سم بولىپ قالعان. ەرتەڭ تەڭىز پورتتارىمىزدىڭ جاعداي قانداي بولماق. بىزگە كورشى مەملەكەتتەرمەن بىرلەسىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ونىڭ ناقتى سەبەپتەرىن انىقتاۋ قاجەت. كاسپيدى جوعالتساق، ەلدىڭ الەۋمەتتىك ەكونوميكاسى بىلاي تۇرسىن، ول ارال تەڭىزىنىڭ تاعدىرىن قايتالاپ، پلانەتارلىق ماسشتابتاعى ەكولوگيالىق كاتاستروفاعا الىپ كەلەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

التىنشى. پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ سۋ تاپشىلىعىن شەشۋ ءۇشىن ارنايى 20 جاڭا بوگەن سالۋ مەن 3,5 مىڭ شاقىرىمدىق كانالدى جاڭعىرتۋدى تاپسىردى.

بىراق، بۇگىنگى ۇكىمەتتىڭ سالعىرت، ءارى باياۋ قيمىلىنان جاقىن ارادا قازاقستانداعى سۋ تاپشىلىعى ماسەلەسى شەشىمىن تولىق تاپپايتىنداي كورىنەدى.

قورىتا كەلە، ەلىمىزدەگى ساياسي رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە جوعارعى اۋديتورلىق پالاتا جىلىنا ەكى رەت ماجىلىسكە ەسەپ بەرۋى ءتيىس. بۇل اتا زاڭىمىزبەن بەكىتىلگەن نورما.

جوعارى اۋديتورلىق پالاتانىڭ نەگىزگى فۋنكتسيالارىنىڭ ءبىرى – بيۋدجەت قارجىسىن ءتيىمدى جۇمسالۋىنا مەملەكەتتىك اۋديت جۇرگىزۋ.

سوندىقتان، بولاشاقتا ءاربىر ەسەپتەرىڭىز قارالىپ وتىرعان پروبلەمانى جان-جاقتى، اۋقىمدى، تەرەڭ زەردەلەپ، جالپىمەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاراستىرىلۋى قاجەت. ويتكەنى، سىزدەر زاڭ شىعارۋشى بيلىك – پارلامەنتتىڭ مىنبەرىنە كەلىپ وتىرسىزدار.

ال ۇكىمەت، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە سۋدى ۇنەمدەۋ يدەولوگياسىن پرەزيدەنت ايتقانداي، ۇلتتىق يدەياعا اينالدىرۋدى قولعا الۋى ءتيىس. ول ءۇشىن بارلىق پوتەنتسيالىمىزدى قولدانۋ ماڭىزدى. سۋدى ۇنەمدەيتىن تەحنولوگيا وتە باياۋ ەنگىزىلىپ جاتىر. تاسباقا اياڭ دەسەكتە بولادى.

باعانا دەپۋتات-ارىپتەستەرىمنىڭ تاراپىنان كوتەرىلگەن كادر ماسەلەسى، اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ، سۋدى ۇنەمدەۋ، ترانسشەكارالىق سۋ ديپلوماتياسى، ءادىل سۋ ءتاريفى، سۋدى قايتا پايدالانۋ، جالپىسالالىق تسيفروۆيزاتسيا، جەر-استى سۋلارىن دۇرىس پايدالانۋ سياقتى ماسەلەلەرمەن جان-جاقتى، جۇيەلى تۇردە اينالىسۋ قاجەت.

قۇرمەتتى ۇكىمەت مۇشەلەرى!

مىنا مەنىڭ قولىمدا سىزدەرگە ارنالعان ونداعان ناقتى ۇسىنىستار بار. وسىنى ىسكە اسىرساڭىزدار دا سۋعا قاتىستى ءبىراز شارۋا شەشىلەتىنى انىق.

دانا حالقىمىز ايتقانداي: «سۋدىڭ دا، سۇراۋى بار!».

Abai.kz