مۇرات باقتيارۇلى، قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى: بايقوڭىرداعى حالىق دەنساۋلىعى عارىشتان دا جوعارى تۇرۋى ءتيىس
– سەناتور مىرزا، ءسىز پارلامەنتكە كەلگەنگە دەيىن مۇحامەدوۆ ەدىڭىز، دەپۋتات بولعاننان كەيىن بىردەن تەگىڭىزدى باقتيارۇلى ەتىپ اۋىستىردىڭىز. بۇعان نە سەبەپ؟ سونىمەن قاتار وقىرمان قاۋىمدى «تەگىن نەلىكتەن دەپۋتات بولعانعا دەيىن تۇزەمەدى ەكەن» دەگەن ساۋال قىزىقتىرادى.
– سەناتور مىرزا، ءسىز پارلامەنتكە كەلگەنگە دەيىن مۇحامەدوۆ ەدىڭىز، دەپۋتات بولعاننان كەيىن بىردەن تەگىڭىزدى باقتيارۇلى ەتىپ اۋىستىردىڭىز. بۇعان نە سەبەپ؟ سونىمەن قاتار وقىرمان قاۋىمدى «تەگىن نەلىكتەن دەپۋتات بولعانعا دەيىن تۇزەمەدى ەكەن» دەگەن ساۋال قىزىقتىرادى.
– قازاق ەلى تاعدىر تالايىنا قاراي رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەلى ورىس شونجارلارىنىڭ ءبىرىنشى قولعا العان ءىسى تەكتى قۇرتۋ بولاتىن. قازاقتىڭ تەگىنىڭ بۇرمالانۋى، «ۇلى»-نىڭ ورنىنا «-وۆ»، «-ەۆ» دەپ جالعاۋدىڭ تاريحى سودان باستالىپ كەتكەنى اقيقات. بەلگىلىسى – ول زاماندا قازاق بايلارىنىڭ وزىندە ەشقانداي قۇجات بولماعان. سوندىقتان دا ماسكەۋ، پەتەربوردىڭ مۇراعاتتارىنداعى قۇجاتتاردان قازاقتارعا وسىنداي جۇرناق ەرىكسىز تاعىلا باستاعانىن بايقاۋعا بولادى. كەيىننەن كەڭەس وداعى ورناعان تۇستا قازاق، قىرعىز، وزبەك، تاجىك اراسىندا تەككە ورىسشالاناتىن «-وۆ» پەن «-ەۆ»-ءتى جالعاۋ ناۋقانى ونان سايىن بەلەڭ الدى. بۇعان باعىنباي، تەگىنە باسقانىڭ جالعاۋىن قوسپاي تازا ۇستاعان – تەك گرۋزيا مەن ارمەنيا جانە تۇركىتىلدەس ءازىربايجاندار ءىشىنارا عانا. اتالعان ەلدەر وتارلاۋشى پاتشالىق قالىپتاستىرعان، كەيىننەن كەڭەس وداعىنىڭ ساياساتى ودان ءارى تەرەڭدەتە تۇسكەن ءۇردىستى ءبىراز جۇرت مويىندامادى. ءىشىنارا بولماسا، نەگىزىنەن، وزدەرىنىڭ اتاتەكتەرىن ساقتاپ قالدى. 1939 جىلى كەڭەس وداعىنا پريبالتيكا ەلدەرى قوسىلىپ ەدى، بۇلار دا ورىسشا تەككە پىسقىرعان جوق. عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ بىتكەن وزدەرىنە ءتان تەكتەرىمەن كەلە جاتىر. ال قازاققا كەلسەك، ءبىر كەزدەرى ەرىكسىز تاعىلعان «-وۆ»-قا قارسى الاش زيالىلارى اشىق قارسىلىق بىلدىرگەنى، وزىندىك جولدى ۇستانۋ تۋرالى ماسەلەلەر كوتەرىلگەنى بەلگىلى. الايدا كەيىنگى قىزىلدار ساياساتى مۇنداي دەڭگەيدە ماسەلە كوتەرتپەك تۇرماق، ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ءوز باسىن امان الىپ ءجۇرۋى دە مۇڭعا اينالعان ەدى. دەگەنمەن قانشا شەكتەن شىققاندىق بولسا دا، ورىستىڭ جالعاۋىن جاراتپاي، ءوز تەگىنەن اجىراماعان بابالارىمىزدىڭ بار بولعانىن بىلەمىز.
ساۋالعا كەلسەك، ادامعا ەسىم بەرىلگەننەن كەيىن ونىڭ اتى، اكەسى، اتاسى كىم ەكەنى بەلگىلى بولۋى كەرەك جانە بۇل جۇيەلى بولۋى شارت. بارلىق وركەنيەتتى ەلدەردە بۇل دۇرىس جولعا قويىلىپ، جۇيەلى تۇردە قالىپتاسقان. مەنىڭ 2011 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ءازىربايجان ەلىنە جولىم ءتۇستى. ول ەلدىڭ پارلامەنتىندە بولعانىمدا كۇللى دەپۋتاتتار مەن سوندا جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەرلەردىڭ اتى-ءجونى ۇلى، قىزى بولىپ جازىلعانىنا كوزىم جەتتى. كۇنى كەشە كەڭەستىڭ ءبىر شينەلىندە بولعانىمىزعا قاراماستان، ءدال وسى ماسەلەدە ارامىزداعى ايىرماشىلىق ايتارلىقتاي ەدى. بىردە-بىرەۋىندە «-وۆ، -ەۆ» دەگەن جۇرناق بولماعانىنا، شىنىمەن، قايران قالدىم. سوسىن ءبىر دەپۋتاتتان اڭگىمە اراسىندا وسىنى سۇراسام، «تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ءبىرىنشى ماسەلە – تەگىمىزدى ءوز تىلىمىزگە كوشىردىك» دەگەندى ايتتى. بۇل – ءازىربايجاندا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاراستىرىلعان جاعداي. بىرەن-ساران ازاماتتار بولماسا، ولاردا «-وۆ» پەن «-ەۆ»-ءتى جالعاعاندار نەكەن-ساياق. بۇل دا ماعان ۇلكەن وي سالدى. كورشىلەس وزبەكستاندا دا ادامنىڭ اتى-جونىنە باسا ءمان بەرىلە باستادى. قازىر ازاماتتارى ورىسشالانعان تەكتى الىپ تاستاپ، تۇتاستاي وزبەكشەگە كوشىرىپ جاتىر.
جالپى، تەگىمدى قازاقشالاۋ بۇرىننان ويىمدا جۇرگەن ماسەلە بولاتىن. الگى جاعدايدان كەيىن بىردەن وسىعان كىرىسپەكشى بولدىم. ايتسە دە مۇندا تاعى الدىمىزدان جۇيەسىزدىك شىعادى. ماسەلەن، مەن تەگىمە «ۇلى» دەگەندى قوسپاي-اق، مۇرات باقتيار دەسەم بولاتىن ەدى. بىراق سولاي اۋىستىرسام، اتىم كىم، تەگىم قايسى ەكەنى بەلگىسىز بولىپ قالاتىنداي كورىندى. سول جاعى ىڭعايسىزداۋ بولعان سوڭ، تولقۇجاتتى مۇرات باقتيارۇلى دەپ راسىمدەۋگە تۋرا كەلدى. مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ قازاق حالقى ءۇشىن ءتيىمدىسى وسى بولۋى كەرەك. ارعى تەگىمدى كورسەتكەن جوقپىن. بۇرىنعى تەگىم مۇحامەدوۆ بولعان. مۇحامەد – مەنىڭ التىنشى اتام. اتامىزدىڭ ۇرپاقتارى ونىڭ ەسىمىن 150 جىلعا جۋىق تەگىمىزگە تيەك ەتتى. دەگەنمەن دە «-وۆ»-تان قۇتىلۋ ءۇشىن ءوزىمدى عانا ەمەس، بالا-شاعامنىڭ دا تەگىن باقتيار دەپ قايتا اۋىستىردىم. مۇنى ۇلتشىلدىق دەپ قاراستىرعاننان گورى قازاقتىڭ ءتول اتاتەگىنىڭ جازىلۋ ءۇردىسىنىڭ قالىپتاسۋى دەپ تۇسىنگەن ءجون. قازىرگى ۋاقىتتا كوپتەگەن ازامات تەگىن تۇزەتىپ جاتىر. كەيىنگى تولقىن دۇنيەگە كەلگەن نارەستەسىنە قۇجات راسىمدەگەندە ونداي جالعاۋدان تىيىلا باستادى. بۇل – جۋرناليست-جازۋشى قاۋىم اراسىندا دا كەڭىنەن بەلەڭ العان جاعىمدى ءۇردىس. دەگەنمەن مۇنى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قارايتىنداي زاڭدىق تۇرعىدا قالىپتاسقان دۇنيەمىز ءالى جوق. ءتۇبى وسىعان ءبىزدىڭ ءبىرجولا كەلەتىنىمىز انىق. قازىر تەگىنە «-وۆ»، «-ەۆ»-ءتى جالعاپ قۇجات الا بەرۋگە دە بولادى. بۇل – اركىمنىڭ ءوز ىقتيارىنداعى شارۋا. جولداستارىمنىڭ نەمەرەلەرىنىڭ تەگى ءالى كۇنگە باياعىشا تولتىرىلعان. سوندىقتان جۇرگەن جەرىمدە تەكتى قازاقشالاۋ جاعىن ناسيحاتتاپ جۇرەمىن.
– جالپى، ءۇردىس بار ەكەنى انىق قوي. دەگەنمەن تەكتى قايتا راسىمدەۋ ءۇشىن كوپشىلىك جۇرت قاعازباستىلىقتان قاشاتىنى بەلگىلى. بىرنەشە قۇجات جيىپ، قاعاز تولتىرىپ، ودان قالسا تۇلعانىڭ اتىنا بەرىلگەن ديپلوم، اتاق سەكىلدى قۇجاتتاردى اۋىستىرۋ تاعى بار. وسى جاعى ءسىزدى دە ءبىراز اۋرە-سارساڭعا سالعان شىعار؟
– تەك ماسەلەسىن ناسيحاتتاپ ءجۇرىپ مەن دە وسىنداي اڭگىمەلەردى ءجيى ەستىدىم. نيەتتەنبەگەن ادامعا سىلتاۋ دا، سەبەپ تە جەتىپ-ارتىلادى. ەڭ اقىرى «ۋاقىت جوق» دەگەنگە سالاتىندار بار. ەندەشە، بار ماسەلە – ىنتادا. ءوز باسىم بارلىق قۇجاتىمدى زاڭدى تۇردە راسىمدەپ، تولقۇجاتىم مەن شەتەلگە شىعاتىن قۇجاتىمدى عانا اۋىستىردىم. سونشالىقتى ۋاقىتىم كەتتى، قالتامنان شىعىنداندىم، شارشاتتى دەپ ايتا المايمىن. عىلىم دوكتورى اتاعىم بار. وسى سەكىلدى مەنىڭ اتىما جازىلعان اتاقتارىمنىڭ بارلىعى ءۇشىن انىقتاما قاعازدارىن بەردى. شىندىعىندا، وسى ماسەلەلەر ايتارلىقتاي كوپ ۋاقىت المايدى. تەك ادامدا ىنتا مەن جىگەر بولسا بولعانى. بۇل ورايدا تەكتى تۇزەتىپ جازۋدى ازاماتتىق ۇستانىم مەن ۇلتتىق سەزىم ارقىلى سەزىنە ءبىلۋ كەرەك دەگەندى ايتار ەدىم.
– پارلامەنتتەگى قىزمەتىڭىزگە كەلسەك. وتكەن جولى بايقوڭىرداعى جاعدايعا قاتىستى ساۋال جولداپ، ۇكىمەت ءتيىستى شەشىم قابىلداسا دەگەندى العا تارتتىڭىزدار. جالپى، رەسەي جالعا العان بايقوڭىردىڭ قازىرگى احۋالى ەڭ وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. زىمىران ۇشقان سايىن قىزىلوردا ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارى زارداپ شەگۋمەن كەلەدى. بۇعان قاتىستى ەل ۇكىمەتى جالعا الۋشى تاراپقا ءوز تالابىن نەلىكتەن ورىنداتا الماي وتىر؟
– بايقوڭىر قالاسى – ەرەكشە مارتەبەگە يە قالا. ويتكەنى بۇل ەكى مەملەكەتتىڭ اراسىندا كەلىسىمشارتقا بايلانىستى عارىش ايلاعى رەسەيگە ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەرىلگەن. وسى ءۇشىن جىلىنا قازاقستانعا 115 ملن دوللار كولەمىندە قارجىلاي جانە اسكەري تەحنيكامەن كومەك بەرەدى. مەنىڭ بايقاۋىمشا، وسى تۇستا وتە قىزىق پارادوكس قالىپتاسقان. بايقوڭىردىڭ الەۋمەتتىك نىساندارى رەتىندە مەكتەپ، بالاباقشا، اۋرۋحانالاردى قازاقستان سالىپ بەرەدى. ونى جالعا رەسەي قابىلداپ الىپ، ارى قاراي ۇستاپ تۇرۋدى ءوز مىندەتىنە الادى. الايدا وسى ارادا دا كەدەرگى بولا بەرەتىن پروبلەمالار جەتەرلىك. ماسەلەن، قىزىلوردا وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇرگەنىمدە ءبىز ەكى-ءۇش الەۋمەتتىك نىساندى وبلىس بيۋدجەتىنەن سالىپ بەرگەن ەدىك. الايدا جەمە-جەمگە كەلگەندە سول نىسانداردى رەسەي جاعى قابىلداماي قويدى. نەگە؟ قازاقستاندىق تالاپ بويىنشا نىساننىڭ بارلىعى ءوز ورنىمەن، ەشقانداي ءمىنسىز سالىنعان. الايدا رەسەيلىك ستاندارتتار بويىنشا نىساندار قۇرىلىس تالابىنا سايكەس كەلمەيدى دەگەن سىلتاۋ شىقتى. ەكىنشىدەن، بايقوڭىر قالاسىندا وقىتىلاتىن مەكتەپ باعدارلاماسى بۇعان دەيىن رەسەيلىك بولىپ، ەندى عانا قازاقستاندىق ستاندارتقا كوشىرىلىپ جاتىر. بۇل – ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ كەمشىلىگى. بۇعان دەيىن وندا وقيتىن وقۋشىلار «ءبىزدىڭ پرەزيدەنت – ن.نازارباەۆ پەن ۆ.پۋتين» دەپ قاتار ايتىپ ءجۇردى.
– الەۋمەتتىك الشاقتىقتار دا بارشىلىق قوي؟
– ول دا بار. بايقوڭىر عارىش ايلاعىندا اسكەري زىمىرانداردىڭ ۇشىرۋىنا بايلانىستى جۇمىس ىستەپ جاتقان رەسەيلىكتەردىڭ ايلىعى قازاقستاندىقتارمەن سالىستىرعاندا وتە جوعارى. سونىمەن قوسا رەسەيلىكتەرگە بەرىلەتىن الەۋمەتتىك پاكەتتەرى تاعى بار. وندايدى ەرەكشە ايماقتا جۇمىس جاسايتىن قازاقستاندىقتار ءومىر بويى الىپ كورمەگەن. جالپى، بايقوڭىردىڭ اينالاسىندا اقاي دەگەن ەلدى مەكەن پايدا بولىپ، تورەتام بىرنەشە ەسەگە دەيىن ۇلعايدى. بۇرىنعى شاعىن ستانسىدا بۇگىندە 13 مىڭعا جۋىق حالىق تۇرادى. بۇل سولتۇستىك وبلىستارداعى ءبىر اۋداننىڭ حالقىنا پاراپار. تۇپتەپ كەلگەندە، ولاردىڭ بارلىعى – بايقوڭىرعا جۇمىس ىستەۋگە كەلگەندەر. سەبەبى تورەتام مەن اقايداعى تۇرعىنداردىڭ ءوز الدىنا كۇنكورىس كوزى جوق. سەبەبى مال باعا المايدى. اينالاسىنداعى جەرلەردىڭ بارلىعى رەسەيگە جالعا بەرىلگەن، اتتاپ شىعا المايدى. ەكىنشىدەن، جاڭاعى ەلدى مەكەندە جۇمىس كوزى مۇلدەم جوق، قازاقستاندىقتار ءۇشىن الەۋمەتتىك نىساندار: مەكتەپتەر مەن بالاباقشا، اۋرۋحانالار عانا جۇمىس كوزى بولىپ تابىلادى. سوڭعى ۋاقىتتارى شاعىن كاسىپكەرلىك ەندى-ەندى سەرپىلىپ جاتىر. دەگەنمەن بايقوڭىرعا كەلىپ جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ قالاعا كىرىپ-شىعۋى، بەكەتتەن رۇقسات الۋى بار – وسىنىڭ بارلىعى قازاقستان ازاماتتارىنا كەدەرگىسىن تيگىزىپ وتىر. سوسىن رەسەي مەن قازاقستاننىڭ زاڭى بولەك بولعاندىقتان، جەرگىلىكتى تۇرعىندار جالعا الۋشى ەلدىڭ ءتارتىپ ساقشىلارىنا، اكىمشىلىگىنە بارىنشا وكپەلى. ىرگەلەس جاتقان تورەتامداعى اۋىزسۋ، جۇمىسسىزدىق – بارلىعى 20 جىلدا ودان سايىن قوردالانىپ كەتتى. وسى جاعىن ءبىزدىڭ ۇكىمەت ەستەن شىعارماۋى كەرەك.
– شىلدەدە قۇلاعان پروتوننىڭ سالدارىنان اۋاعا كەڭ كولەمدە تاراعان گەپتيل ايماققا ءوز كەساپاتىن تيگىزىپ وتىرعانى بەلگىلى. گەپتيلدىڭ زالالى كوپ بولا تۇرا، جالعا الۋشى ەل نەلىكتەن زىمىراندى وسى وتىنمەن ۇشىرىپ وتىر؟
– سوڭعى جىلدارى رەسەي بايقوڭىردان زىمىرانداردى تەك گەپتيلمەن ۇشىراتىن بولدى. بۇل – كوز جۇمىپ وتىراتىن جايت ەمەس. گەپتيل – قورشاعان ورتاعا زالالى زور، وتە ۋلى وتىن. بۇل تۋرالى رەسەي عالىمدارىمەن سويلەسكەندە گەپتيلمەن تەك كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى اتوم بومبالارىن تاسيتىن سس-20 دەگەن زىمىرانداردىڭ عانا ۇشىرىلاتىنىن بىلدىك. ونىڭ وزىندە اسكەري ماقساتتا قولدانىلعان ەكەن. كەزىندە گورباچەۆ بيلىك باسىنا كەلگەن تۇستا ۆارشاۆا كەلىسىمىنە قول قويىپ، اسكەري ماقساتتا ۇشىرىلاتىن زىمىرانعا ءبىراز شەكتەۋ سالىنعان ەدى. ناتيجەسىندە، اسا قاۋىپتى سس-20 زىمىراندارى قويماعا قامالعان ەدى. ەندى ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە مۇنى قايتا پايدالانۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىپ، سوندىقتان رەسەي وسىنداي قادامعا باردى. كوككە گەپتيلمەن ۇشاتىن بۇل زىمىراننىڭ 97 پايىزىن ءوزىنىڭ سالماعى مەن وتىنى قۇرايدى. قالعان ءۇش پايىزى عانا وربيتاعا جەتكىزىلەتىن تەحنيكا بولىپ تابىلادى. وسىنىڭ وزىنەن-اق گەپتيلدەن ءبىر بايقوڭىر عانا ەمەس، تۇتاس قازاق دالاسى زيان كورىپ وتىرعانىن بىلسەك ەتتى. ونىڭ ىشىندە سوڭعى 20 جىلدىڭ كولەمىندە گەپتيل وتىنىمەن قانشا مارتە زىمىران ۇشىرىلدى. ۇشۋىمەن قويماي، پروتوندار قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى، ۇلىتاۋ اۋداندارىنا قۇلادى.
زىمىران گەپتيلمەن ۇشاتىندىقتان، كوككە 1 مىڭ تونناعا جۋىق اۋىر سالماقپەن كوتەرىلەدى. سوسىن وربيتاعا جەتكەنشە جەرگە كوپ مولشەردە گەپتيل قالدىقتارى تۇسەدى. كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا، 10 جىل كولەمىندە قازاقستان اۋماعىنا 2,5 مىڭ توننا گەپتيل توگىلگەن. ءبىر ميلليگرامم گەپتيلدىڭ ءوزى ۇلكەن اۋماقتى ۋلايتىنىن ەسكەرسەك، الگىنىڭ زالالىن كوز الدىعا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. مامانداردىڭ پىكىرى بويىنشا، ەڭ ءبىرىنشى، گەپتيل جەرگە ءسىڭىپ، ءشوپ، اۋا ارقىلى ادامنىڭ اعزاسىنا اسەر ەتەدى. ەڭ ءبىرىنشى باۋىردى قۇرتادى، قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنىڭ پايدا بولۋى دا – وسىدان. سوڭعى جىلداردا قىزىلوردا وبلىسىندا اقىل-ەسىندە كەمىستىگى بار، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندار كوبەيىپ كەلەدى. سوڭعى 15 جىلدىڭ كولەمىندە شالا تۋىلعان شارانالار كۇرت كوبەيىپ كەتكەن. بالا تۋ جاسىنداعى ايەلدەردىڭ 70 پايىزى انەميامەن اۋىرادى. بايقوڭىر، قازالىدا مۇندايلار وتە كوپ. قانى از انا دۇنيەگە ساۋ ۇرپاق اكەلمەيدى. قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى، ۇلىتاۋ اۋداندارىنا زىمىران قۇلاعاننان كەيىن تۇرعىنداردى تەكسەرگەندە ادامداردىڭ قان قىسىمىنان باسقا دا اۋرۋلاردىڭ كوبەيىپ كەتكەنى دالەلدەندى. سوڭعى 20 جىلدىڭ ىشىندەگى اپاتتاردىڭ ەڭ زورى وتكەن شىلدەدە ورىن العانى دا راس. سونداعى اپاتتا 600 توننا گەپتيلدىڭ باسىم بولىگى اۋاعا تاراپ كەتتى. ال گەپتيلدىڭ ءبارى اپات كەزىندە جانىپ كەتتى دەگەنگە كىم سەنەدى؟! بۇل – ءبىر ماسەلە. ەكىنشى جاعىنان، قازاقستانداعى مۇددەلى ورگانداردىڭ قۇزىرسىزدىعى. مىسالى، جازدا يسپانيادا پويىز اپاتقا ۇشىرعاندا ۇكىمەت باسشىسى سول جەردەن تابىلدى. رەسەيدىڭ وزىندە قاي اۋماقتا توتەنشە جاعداي ورىن السا، جاۋاپتى شەنەۋنىكتەر سول توڭىرەكتەن تابىلادى. ال بىزدە شە؟ اپات ورىن الىسىمەن مينيستر سول تۇستان تابىلۋى شارت ەدى. ولاي بولعان جوق. نەگە؟ سۇراق كوپ. ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، ول توپ مىندەتتەرىن بەلگىلەپ، سوسىن انە-مىنە دەپ كىرىسىپ بولعانشا ءبىر اي ۋاقىت ءوتتى. ەندەشە، بۇگىنگى اتقارۋشى بيلىكتىڭ بايقوڭىرداعى اپات جاعدايىنا قانداي كوزقاراسپەن قاراپ وتىرعانىن وسىدان كەيىن-اق بىلۋگە بولادى. «زالالسىزداندىرىپ جاتىرمىز» دەپ كابينەتتە مالىمدەمە جاساعاننان گورى قۇزىرلى ورگان باسشىلارى حالىقپەن جۇزبە-ءجۇز كەزدەسۋى، وقيعا ورنىندا اڭگىمەلەسىپ، سۇحباتتاسىپ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋى كەرەك ەدى. ماسەلەنىڭ بۇلايشا ورىن العانى وتە وكىنىشتى.
– اپاتتان كەيىن شىققان وڭ قورىتىندى بار ما؟
– تورەتام، اقاي سەكىلدى ەلدى مەكەندەردەگى حالىقتىڭ باسىم بولىگى ءالى دە الاڭداۋلى. زالالسىزداندىرىپ، ادام اتتاپ باسپايتىنداي قورشاۋعا الىنعانىمەن، جۇرتتىڭ گەپتيلدەن ۇرەيى ۇشىپ وتىر. «دەنساۋلىققا قاتىستى وتەماقى نەگە المايمىز؟ زىمىران ەلدى مەكەنگە قۇلاعاندا نە بولاتىن ەدى؟ مەملەكەت نەگە وسىنى قاراستىرمايدى؟» دەگەن ماسەلەلەردى جۇرتشىلىق العا تارتادى. بۇل دۇرىس ەمەس پە؟
ەكىنشىدەن، رەسەيدىڭ بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان زىمىرانداردى گەپتيلمەن ۇشىرماۋ تۋرالى ماسەلەسى باياعى اشىق كۇيىندە قالدى. بۇل ماسەلە وسى كۇيىندە قالا بەرسە، پروبلەما ءالى دە كۇردەلەنە تۇسەدى. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ وسى جاعىنان كەلگەندە بىرجاقتى ءارى ناقتى باعىتتاعى ۇستانىمى بولۋى كەرەك. بايقوڭىر قازاقستانعا دا، رەسەيگە دە كەرەك. ويتكەنى عارىشتى يگەرۋدە بايقوڭىردان اسقان ءتيىمدى ايلاق جوق. الايدا وندا تۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ دەنساۋلىعى عارىشپەن سالىستىرعاندا الدەقايدا جوعارى تۇرۋى كەرەك. ياعني ايماقتىڭ ەكولوگياسى عارىشتىق ماسەلەلەردەن ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرۋى ءتيىس.
وسى تۇرعىدان العاندا، رەسەيگە گەپتيلمەن ۇشىراتىن زىمىرانداردى شەكتەۋگە قاتىستى مىندەتتەمە جۇكتەلگەنى دۇرىس بولاتىن ەدى. وكىنىشكە قاراي، ونداي ماسەلەنىڭ اۋىلى ءالى الىستا سەكىلدى. قازاقستان مەن رەسەيدە گەپتيلدىڭ تارالۋىن، ونىڭ زالالىن زەرتتەۋ ويداعىداي ىسكە اسپاي وتىر. قاي جەرگە كوپ توگىلىپ ءسىڭىپ كەتتى؟ قاي جەردى زالالسىزداندىرۋعا بولادى؟ قازاقستاندا وسىنى زەرتتەيتىن زەرتحانا دا، ارنايى ماماندار دا جوق. قازاقستان تاراپى وسىلاي ءوز دەگەنىنە كوندىرە الماي جاتقاندا، بۇعان بۇگىلەتىن رەسەيدى دە كورىپ وتىرعان جوقپىز. رەسەي «گەپتيلدەن زارداپ شەگىپ، سىرقاتتانعان ادامداردىڭ دەرتىن دالەلدەڭىزدەر، ءبىز سوعان وراي وتەماقى تولەيىك» دەگەندى العا تارتىپ وتىر. مۇنىڭ ءوزى دە – پارادوكس. گەپتيلدىڭ اسا ۋلى ەكەنىن رەسەي مويىندايدى، بىراق مويىنداي كەلە، ونىڭ زالالىن كوتەرگىسى كەلمەيدى. سوسىن ەكى ەل اراسىندا جاسالعان كەلىسىمشارتتا وتەماقى تولەۋ تۋرالى مۇلدەم جازىلماعان. قازاقستاننىڭ سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى ايماققا بارعاندا «بارلىعى دۇرىس، ويداعىداي» دەپ كەرى قايتتى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل جەردە «جايىلىپ جاستىق» بولۋدىڭ ءجونى جوق ەدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مۇددەسى، دەنساۋلىعى ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرۋى كەرەك ەدى. ەگەر سول زىمىران رەسەيگە قۇلاسا قالاي بولار ەدى؟ بولماسا گەپتيل ەۋروپانىڭ ءبىر مەملەكەتىنىڭ شاعىن بولىگىنە توگىلسىنشى، سوڭى نە بولۋى مۇمكىن ەدى؟! حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ماسەلە كوتەرىلەتىن ەدى. ال ءبىز بولساق، 600 توننا گەپتيل توگىلگەندە دە ءۇنسىز وتىرا بەرەتىندەيمىز. ۇشىنشىدەن، ازاماتتارىمىزدى ساقتاندىرۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋ قاجەت. قاۋىپتى جاعدايدا وتىرعان ازاماتتاردىڭ ءومىرى ساقتاندىرۋلى بولۋى ءتيىس. ەگەر زىمىران اۋىل ورتاسىنا قۇلاسا نە بولادى؟ مىڭداعان ادامنان ايىرىلار ما ەدىك؟! سوندىقتان بايقوڭىردان ۇزاماي قۇلاعانىنا شۇكىرشىلىك ەتىپ قانا وتىرمىز. الايدا شۇكىرشىلىك ەتىپ وتىرا بەرۋ دەگەن بولمايدى. قازاقستان تاراپىنان ساقتاندىرۋ قولعا الىنىپ جانە ونىڭ قارجىسىن مىندەتتى تۇردە رەسەي تولەۋى كەرەك. ويتكەنى جالعا الۋشى ەل اپات جاعدايىندا كىنالى بولىپ سانالادى. تورتىنشىدەن، زەرتحانا ماسەلەسى بار. قىزىلوردا مەن قاراعاندى وبلىسىندا ماماندار ارنايى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ، مونيتورينگ جۇرگىزىپ وتىراتىنداي بولۋى كەرەك. قازاقستاندا قانشا ايتىلعانىمەن، وسى جاعى دۇرىس جۇرگىزىلمەي كەلەدى. مىسالى، سول رەسەيلىك تاراپتىڭ وزىنە عانا گەپتيلدىڭ جەرگىلىكتى حالىققا تيگىزىپ جاتقان اسەرىن دالەلدەۋ ءۇشىن مونيتورينگ جاساي العان جوقپىز. زىمىران ۇشا سالىسىمەن قىزىلوردادا كەمىندە ءتورت-بەس كۇن بويى اۋا رايى بۇزىلىپ، قاتتى جەل تۇرادى. ول جەل قىزىلوردادان اسىپ، شيەلى، جاڭاقورعانعا دەيىن جەتسە، سولتۇستىك جاعى ارالدان ءارى اسىپ، ىرعىزعا دەيىن بارادى. كوكتەم ايلارىندا ءشوپتى جەلمەن كەپتىرىپ جىبەرەدى. سوڭعى ون جىلدا ءدال وسىنداي ماسەلەلەر قالىپتى قۇبىلىسقا اينالدى. جاز بەن كۇز ايلارىنداعى اپتاپ ىستىق كەڭەزەنى كەپتىرەدى. بۇرىن ەڭ ىستىق نۇكتە جەتىساي، تۇركىستان قالالارى بولاتىن. بۇگىندە قىزىلوردا وبلىسىندا ىستىق 50-52 گرادۋسقا دەيىن جەتىپ وتىر. ويتكەنى زىمىراننىڭ اسەرىنەن اسپانىمىز شۇرق تەسىككە اينالدى، كۇن ساۋلەسى اۋا قاباتىنىڭ تەسىگىنەن ىستىقتى توگىپ تۇراتىن بولدى. وسىنىڭ ءوزى ادام اعزاسىنا تىكەلەي قاتتى اسەر ەتەدى. 10-15 جىل كولەمىندە قان تامىرلارى اۋرۋلارى، ينفاركت الۋ اۋا رايىنىڭ وزگەرۋىنە وراي تىم جيىلەپ كەتىپ وتىر. ارالدىڭ قۇرعاۋى ءبىر بولەك، زىمىراننىڭ جاز ايلارىندا ۇشىرىلۋى كەرى اسەرىن تيگىزۋدە.
قىزىلوردا بۇرىن كليماتى قولايلى وبلىس بولىپ سانالاتىن. قازىر تۇبەگەيلى وزگەردى. بۇل ادامنان بولەك وسىمدىكتەر مەن جان-جانۋارلارعا كەرى اسەرىن تيگىزدى. جەرگىلىكتى عالىمدار دا مۇنى راستايدى. وبلىستىڭ جەتى اۋدانى مەن اقتوبە وبلىسىنىڭ ەكى-ءۇش اۋدانىنا اپات ايماعى مارتەبەسىن بەرۋمەن قاتار، وعان بايقوڭىردىڭ قوسىلۋى – وتە قيىن جاعداي. 2006 جىلى قارماقشى اۋدانىنا جاقىن ماڭعا زىمىران قۇلاپ، اپات ورىن الدى. قازىر وسى اۋىلدىڭ حالقىنىڭ جارتىسى كوشىپ كەتتى. كەزىندە مالدى اۋىل سانالىپ، جايقالىپ وتىرعان ەلدى مەكەننىڭ وسىلاي توز-توزى شىققانى قيىن، ارينە.
ەندىگى كوتەرىلىپ جاتقان ماسەلە – بايقوڭىردى ءتۋريزمنىڭ ورتالىعىنا اينالدىرۋ. بۇل – قازاقستاننىڭ جۇمىسى. ۇلكەن ءتۋريزمنىڭ ورداسىنا اينالسا، بايقوڭىردا ينفراقۇرىلىم جاقسارار ەدى. سەرۆيستىك ورتالىقتار سالۋ مەن قوناقۇيلەر قۇرىلىسىن مەملەكەتىمىز اتقارۋى قاجەت. رەسەي بىزگە 115 ملن دوللار بەرىپ وتىرعانىمەن، عارىشقا تۋريستىك ساپار رەتىندە ءبىر ادامدى ۇشىرۋ باعاسىنىڭ ءوزى 40 ملن دوللاردى قۇرايدى. سوندىقتان جالعا الۋ اقىسى بۇل جەردە ەكى ەل ءۇشىن دە ءتيىمدى بولۋى ءتيىس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقستانعا بۇل سومادان ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن كورىپ وتىرعان جوقپىن. ەكولوگيالىق جاعىنان مۇلدەم ءتيىمسىز. ەڭ اقىر اياعى بايقوڭىرداعى ازاماتتار عارىشتىڭ راقاتىن كورىپ وتىر ما؟ وسىنى ويلاساق ەكەن.
– بايقوڭىردى مەرزىمىنەن بۇرىن ەرتە قايتاراتىنى تۋرالى اڭگىمە قوعامدا ءجيى ايتىلادى. بۇل ءازىر بولۋى مۇمكىن جاعداي ما؟
– رەسەي ءوز ەلىندە عارىش ايلاعىن سالىپ جاتىر. سوعان قاتىستى مۇنداي اڭگىمەلەر ايتىلادى. بىراق بايقوڭىردى قايتارعان ۋاقىتتا ونى كىمدەر يگەرەدى؟ بار كىلتيپان وسىندا تۇر. سول ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ماماندار وسى ورتالىقتى ۇستاپ قالۋى كەرەك. «قازعارىش» ورتالىعى بار بولعانىمەن، وكىنىشكە قاراي، ءبىز ولاردىڭ ماردىمدى جۇمىسىن كورىپ وتىرعان جوقپىز. وسى ۋاقىتقا دەيىن دايارلانعان ماماندارىمىز قايدا؟ بىزدە ەرتەڭ جۇمىس ىستەيتىن ماماندار قالۋى كەرەك. قاڭىراپ بوس قالعاننان كەيىن بايقوڭىر ايلاعى تالان-تاراجعا ءتۇسۋى ابدەن مۇمكىن. ال وزدەرىنە ءتيىمدى بولىپ وتىرعاندىقتان رەسەي دە وڭايلىقپەن بەرە سالماسى انىق.
وقشاۋ وي
تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە قازاقستاننىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتى قالىپتاستى. الەم ءبىزدى مەملەكەت رەتىندە مويىندادى. بىراق مەملەكەت رەتىندە ەڭ باستى ماسەلە – ءتىل. ءبىز قانشا جەردەن ءتىلدىڭ دەڭگەيىن كوتەرگەنىمىزبەن، ونىڭ اياسى كەڭەيۋدىڭ ورنىنا تۇرالاپ قالدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، دامۋ جاعىنان قازاقستاننان كەيىن قالىپ كەلە جاتقان ەلدەردە تىلگە دەگەن قۇرمەت جوعارى. ءازىربايجان، تۇرىكمەنستان، تاجىكستاندا ءتىل ماسەلەسى مەملەكەتتىك، ۇلتتىق دەڭگەيدە ءمان بەرىلگەن. قازاقستان كوپۇلتتى، كوپەتنوستى ەل دەيمىز. بىراق بىزدەگى ساياسي ەليتا قازاق ءتىلىن قابىلداي الماي كەلە جاتقانى وكىنىشتى. ويتكەنى مەملەكەتتىڭ اتىن يەمدەنگەن حالىقتىڭ ءتىلى، وكىنىشكە قاراي، ءوز دارەجەسىندە قولدانىلماي كەلە جاتىر. ايتالىق، ءازىربايجاندا 11 تەلەارنا بار. بارلىعى تۇتاس مەملەكەتتىك تىلىندە سويلەيدى. ورىسشا تەلەارنا تابا المايسىز. تەك شەكتەۋلى ۋاقىتتا عانا ورىسشا حابار بەرەدى. بىزدە شە؟ قازاق جەرىندە تۇرىپ، حالىقتىڭ 70 پايىزى قازاق حالقى بولا تۇرا، تەلەارنالارىمىز 50 پايىز قازاق ءتىلىن قامتي الماي جاتىر. وسىندايدا ەكونوميكالىق جاعىنان تاۋەلسىز بولعانىمىزبەن، رۋحاني، ءتىل جاعىنان تاۋەلسىز ەمەسپىز-اۋ دەگەن وي قىلاڭ بەرەدى...
اۆتور: جانگەلدى قارجان
"الاش ايناسى" گازەتى
