ۇلار
ۇلار تاۋىقتەكتەستەر توبىنىڭ قىرعاۋىلدار تۇقىمداسىنا جاتاتىن دەنە تۇرقى ءبىرشاما ءىرى قۇس. ونىڭ بويىنىڭ بيىكتىگى 60 سانتيمەتردەي، ال سالماعى 2-3,6 كەلىنى تارتادى. ۇلاردىڭ سىرتقى ءتۇرى كۇركەتاۋىققا ۇقساس بولعاندىقتان، كەيدە ونى «تاۋ كۇركەتاۋىعى» دەپ تە اتايدى. ول وتە ساق قۇس. ۇلاردىڭ ارقا تۇسىنداعى قاۋىرسىندارىندا مايدا ۇساق شۇبار داقتارى بار، سۇر-قوڭىرقاي ءتۇستى بولىپ كەلەدى. قاۋىرسىندارىنىڭ ءتۇسى بيىك تاۋلى القاپتارداعى قورىم تاستارعا ۇقساس بولعاندىقتان، جۇرگەن جەرىندە كوزگە كوپ بايقالا بەرمەيدى.
ۇلار تاۋىقتەكتەستەر توبىنىڭ قىرعاۋىلدار تۇقىمداسىنا جاتاتىن دەنە تۇرقى ءبىرشاما ءىرى قۇس. ونىڭ بويىنىڭ بيىكتىگى 60 سانتيمەتردەي، ال سالماعى 2-3,6 كەلىنى تارتادى. ۇلاردىڭ سىرتقى ءتۇرى كۇركەتاۋىققا ۇقساس بولعاندىقتان، كەيدە ونى «تاۋ كۇركەتاۋىعى» دەپ تە اتايدى. ول وتە ساق قۇس. ۇلاردىڭ ارقا تۇسىنداعى قاۋىرسىندارىندا مايدا ۇساق شۇبار داقتارى بار، سۇر-قوڭىرقاي ءتۇستى بولىپ كەلەدى. قاۋىرسىندارىنىڭ ءتۇسى بيىك تاۋلى القاپتارداعى قورىم تاستارعا ۇقساس بولعاندىقتان، جۇرگەن جەرىندە كوزگە كوپ بايقالا بەرمەيدى.
ۇلاردىڭ تۇمسىعى قىسقا ءارى دوعال. قاناتتارى دا قىسقا ءارى جالپاق. قانات قاۋىرسىندارىنىڭ جيەكتەرى دوڭگەلەنىپ كەلگەن. اياقتارى دا قىسقا، ءبىرشاما جۋان ءارى جاقسى جەتىلگەن. قورازدارى مەكيەندەرىنەن ىرىلەۋ بولادى. اياقتارىنداعى ءتورت ساۋساقتارىنىڭ ۇشتارىنداعى تىرناقتارى ءسال تومەن قاراي ءيىلىپ، جۇمساق توپىراقتى قوپسىتۋعا ىڭعايلى بولىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار قورازدارىنىڭ جىلىنشىگىنىڭ ارتقى تۇسىندا بارلىق تاۋىقتەكتەس قۇستاردىڭ قورازدارىندا بولاتىن تەپكىسى بار. ۇلار قورازدارى تەپكىسى ارقىلى باسقا قورازداردان قورعانادى.
ۇلار بيىك تاۋلاردىڭ بيىك شىڭ-قۇزدارىندا كەزدەسەتىن جىل ون ەكى اي قونىس اۋدارمايتىن وتىرىقشى قۇس. «باسىنان بيىك شىڭنىڭ ۇلار قۋدىم»، «باسىندا بيىك شىڭنىڭ ۇلارى بار» دەگەن قارا ولەڭدەر ۇلار قۇستىڭ بيىك تاۋلاردىڭ شىڭ-قۇزدارىندا كەزدەسەتىنىن اڭعارتادى.
دۇنيەجۇزىندە ۇلاردىڭ 5 ءتۇرى تارالعان. ولار وزدەرى مەكەن ەتەتىن بيىك تاۋلاردىڭ اتاۋلارىمەن اتالادى. مىسالى، كاۆكاز، گيمالاي، التاي، تيبەت، كاسپي ۇلارى دەپ اتالادى.
قازاقستان اۋماعىندا التاي جانە گيمالاي ۇلارى دەپ اتالاتىن 2 ءتۇرى كەزدەسەدى. ۇلار 10-15-تەن كەيدە ودان دا كوپ شاعىن توپ قۇرىپ تىرشىلىك ەتەدى. ولار كوبەيەر كەزدە عانا جۇپ قۇرادى. ۇلار ۇياسىن جەردەن شاعىن ويىس جاساپ، سوعان جۇمىرتقالايدى. ءار ۇيادا 7-16 (كوبىنە 6-9) جۇمىرتقادان بولادى. عىلىمي دەرەكتەر بويىنشا، ۇلاردىڭ ۇياسىن وسى كۇنگە دەيىن عالىمداردىڭ ناكتى كورگەندىگى تۋرالى دەرەكتەر جوق. جۇمىرتقالارىن تەك مەكيەندەرى 25-28 كۇندەي باسىپ، بالاپان وربىتەدى. بالاپاندارىنا دا قامقورلىقتى مەكيەندەرى جاسايدى. قاۋىپ تونگەندە ىسقىرعانداي ءۇن شىعارىپ «شۋلايدى». ۇلار شۋلاۋ ارقىلى ءبىر-بىرىنە قاۋىپتىڭ تونگەندىگىن بىلدىرەدى. سوندىقتان دا قازاق حالقىندا «ۇلاردى شۋلاتپا» دەگەن تىيىم ءسوز بار. وتباسى ءوزىنىڭ وتاعاسىنان نەمەسە وتاناسىنان ايرىلعاندا ارتىندا قالعان پەرزەنتتەرى «ۇلارداي شۋلاپ قالدى» دەيدى.
قازاق حالقىنىڭ ۇعىمىندا ۇلار ءارى قاسيەتتى، ءارى كيەلى قۇس دەپ سانالادى دا، «ونىڭ كيەسى ۇرادى» دەپ ايتۋعا، مازاسىن كەتىرىپ شۋلاتۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى. ونىڭ قاۋىرسىنىن تورگە نەمەسە ەسىكتىڭ كىرەبەرىسى ماڭدايشاسىنا كەرىپ ءىلىپ قويادى. ول ءۇيدى جىن-شايتاننان ساقتايدى دەپ ەسەپتەيدى. كەيدە ونىڭ ەتىن دەرتكە شيپا بولادى دەپ (اسىرەسە كوكجوتەلگە قارسى) پايدالانادى.
ۇلار ۇشار كەزدە تاۋدان تومەن ەڭىسكە قاراي قورىم تاستارمەن سىرعاناپ، اسپانعا قالىقتاپ كوتەرىلەدى. ۇلاردىڭ وسىلاي ۇشۋ ارەكەتىن بايقاعان حالقىمىز «سىرعاناپ ۇشقان ۇلارداي» دەگەن تەڭەۋ ءسوز رەتىندە قولدانادى. ۇلار تاۋ بوكتەرلەرىمەن قورەگىن ىزدەپ جايىلعان كەزدە تومەننەن جوعارى قاراي جۇرەدى، كەيدە وتە جىلدام جۇگىرەدى. ولار كوبىنە وسىمدىكتەردىڭ تامىرلارىمەن، تامىرساباقتارىمەن جانە پيازشىقتارىمەن قورەكتەنەدى، كەيدە ۇساق جاندىكتەردى دە قورەگىنە پايدالانادى. ونىڭ ءسۇيىپ قورەكتەنەتىن وسىمدىكتەرىنىڭ ءبىرى – ۇلارپياز دەپ اتالعاندىعىن ە.راۋشانوۆتىڭ ۇلار تۋرالى جازعان كىتابىنان دا كەزدەستىرۋگە بولادى.
حالقىمىزدا ۇلار قۇسقا بايلانىستى اڭىزدار كوپ. حالقىمىزدىڭ پەرزەنتتەرىن ۇلاربەك، ۇلارگۇل دەپ ات قويۋى دا ۇلار قۇسقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن بىلدىرەدى.
قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ونەرپازدارىنان قۇرالعان 25 جىلدان ارتىق حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى ونەرىن پاش ەتىپ جۇرگەن فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق ءانسامبلىنىڭ «ۇلار» دەپ اتالۋىنىڭ دا ۇلار قۇسىنا بايلانىستى قويىلعاندىعىن بايقاۋعا بولادى.
ەل اراسىندا كەڭىنەن تارالىپ، اۋىزەكى تىلىمىزدە تەڭەۋ ءسوز رەتىندە ءجيى ايتىلاتىن «ۇلى تاۋعا شىقتىڭ با، ۇلار ەتىن جەدىڭ بە؟» دەگەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ ءمانى حالقىمىزدىڭ ءتول تاريحىمەن تامىرلاسىپ جاتقاندىعىن دايەكتى تاريحي دالەلدەمە دەپ تولىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى.
ۇلتىمىزدىڭ تاريحىندا حالقىمىزدىڭ تاتۋلىعىن پاش ەتۋ ءداستۇرى كوبىنە سارىارقا دالاسىنداعى ۇلىتاۋ وڭىرىمەن بايلانىستى ايتىلاتىنى تۋرالى تاريحي ادەبيەتتەردە دە دەرەكتەر كەزدەسەدى. مىسالى، 1710-1727 جىلدار ارالىعىنداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعى ۇلىتاۋ القابىندا بولعاندىعى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر بار.
التاي ۇلارىنىڭ قۇرساق تۇسىنىڭ قاۋىرسىندارى اقشىل ءتۇستى بولادى. سوندىقتان التاي ۇلارىن اققۇرساقتى ۇلار دەپ تە اتايدى. ول قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك التاي تاۋىندا تارالعان، بىراق سانى از بولعاندىقتان قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا 2010 جىلى تىركەلگەن. التاي ۇلارى قازىرگى كەزدە جەتىسۋ الاتاۋى، ساۋىر، تارباعاتاي جانە وڭتۇستىك التاي تاۋتىزبەكتەرىندە كەزدەسەدى. بىراق سانى بارلىق جەردە وتە از. التاي ۇلارىن جەرگىلىكتى التاي قازاقتارى «كوكۇلار» دەپ اتايتىنىن كورنەكتى جازۋشى الىبەك اسقاروۆ «التاي – التىن بەسىك، اتا جۇرت» (2009) دەگەن قۇندى ەڭبەگىندە ەرەكشە اتاپ وتكەن.
گيمالاي ۇلارىنىڭ ارقا تۇسىنداعى قاۋىرسىندارى سۇر-قوڭىرقاي ءتۇستى بولىپ، ونداعى ۇساق تەڭبىلدى داقتارى ايقىن بايقالادى. ونىڭ قۇرساق تۇسىنداعى قاۋىرسىندارىنىڭ ءتۇسى قوڭىرقاي-سۇر بولعاندىقتان، ونى كەيدە «قوڭىرقاي قۇرساقتى ۇلار» دەپ تە اتايدى. ونىڭ جالپى سىرتقى تۇرپاتى التاي ۇلارىنا ۇقساس بولىپ كەلەدى.
ۇلار بيىك شىڭ-قۇزدارداعى دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ تامىرىمەن، تۇقىمىمەن، جەمىسىمەن قورەكتەنەدى. سوندىقتان دا ونىڭ ەتىنىڭ شيپالىق قاسيەتى مول. ۇلار كوبىنە تۇزدى جەرلەردە جايلايتىنىن بىلگەن بابالارىمىز ۇلار جۇرەتىن ورىندارعا تۇز شاشىپ، تۇزاق قۇرىپ اۋلاعان. بىراق ۇلاردى بەي-بەرەكەت اتۋعا بولمايتىنىن دا ەسكەرتكەن.
قورىتا ايتقاندا، حالقىمىزدىڭ كيەلى قۇستىڭ ءبىرى سانايتىن، شىڭ-قۇزداردى مەكەن ەتەتىن ۇلار قۇسىنا دەگەن اسا زور سۇيىسپەنشىلىگىن ولارعا قاتىستى ۇلتتىق دۇنيەتانىمدىق ۇعىمدارىنان، ءسوز تىركەستەرىنەن جانە تەڭەۋ سوزدەرىنەن ايقىن بايقاۋعا بولادى.
رىسباي ساتىمبەكوۆ،
قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
"انا ءتىلى" گازەتى
