ساتيرالىق اڭگىمە

(ەرتە، ەرتە، ەرتەدە...قىرعاۋىلى قىزىل ەكەن، قۇيرىق ءجۇنى ۇزىن ەكەن...)

ەرتە-ەرتە ەرتەدە، ەشكى ءجۇنى بورتەدە، باسقالارعا مۇلدە ۇقسامايتىن ەل بولىپتى. وزدەرىنە بۇيىرعان تاماشا جەر بولىپتى، جەر بولعاندا كەرەمەت، كەرەكتىنىڭ ءبارى بار، استى تولعان قازبابايلىق، مۇناي-گاز، ءۇستى تولعان تاۋ-ورمان، توعاي-وزەن، دالا مەن ءشولى تاعى بار، قىسقاسى مۇندا جانعا كەرەكتىڭ تۇگەل جاعى بار! الايدا، ءبىر قىزىعى ما، الدە شىجىعى ما كىم ءبىلسىن، تۇرعىندارىنىڭ كوبى ءسىڭىرى شىققان كەدەي ەكەن، بىراق ازداعان توبى الەمدەگى بايلارمەن تەڭەسە الاتىنداي وليگارح-كوبەي ەكەن!

سول ەلدىڭ ءبىر اۋدانىنداعى ەسەك اكىم ءبىر كۇنى «وسى مەن نەگە ءوزىم تۋرالى، ءومىرىم تۋرالى كىتاپ شىعارمايمىن، اقشا بولسا جەتەدى، ول كىتابىم ۇرپاعىما ەستەلىككە كەتەدى، قاراماعىمداعىلارعا ايتقىزباي-اق وتەدى، سونىمەن شىققان شىعىنىم ون ەسە بولىپ بىتەدى...» دەگەن ويعا قالدى. ايتىلدى بولدى، باسىندا ەت قىزۋىمەن ءوزى كىرىسپەك بولىپ ەدى، وعان شىدامى دا، ورەسى دە، ايتار ءسوزدىڭ تورەسى دە، قۇراستىرۋ بايلىعى دا جەتپەگەن سوڭ، جازۋعا ەبى بار جاپالاقتى شاقىرىپ الىپ، بىلايىنشا پارمەن بەردى: «ال جاپالاعىم، مەن ساعان ءوز ءومىرىمدى بايانداپ بەرەمىن، سونى سول قالپىندا جازىپ شىعاسىڭ! تۇسىنبەگەن جەرىڭدى سۇراق قويىپ سۇراپ وتىر، ەڭبەگىڭ ءۇشىن اقىڭدى دا الاسىڭ...»،.. بۇيرىق قاتتى جان ءتاتتى، جاپەكەڭ باسقانى جيىپ قويىپ، بارلىق ءىستى تيىپ قويىپ ءاربىر ءسوزدى ارلەپ، كەرەگىنشە دارىلەپ ىسكە كىرىستى. اڭگىمە باستالدى، تاياق جەرگە تاستالدى، ءالحيسسا:

- مەن بىردەن ەسەك ەسەكباەۆيچ بولا قالمادىم، ءومىرىم وتە كۇردەلى، شىتىرمان وقيعالارعا تولى. اكە-شەشەم جاي عانا قاراپايىم، اۋىلدا باستىقتاردىڭ تاپسىرعان جۇمىسىن اتقارىپ، ۇيدەگى ءوز شارۋاسىن كۇيتتەپ جۇرگەن ادامدار ەدى عوي، اياق-استى ءومىر بۇرقان-سارقان بولىپ شىعا كەلدى! ورتاق وكىمەت قۇلاپ، ءوز ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الدى، اۋىلدا ەشبىر جۇمىس، تىرلىك قالمادى، ابدەن قينالدىق. امالسىزدان، بارىمىزدى ساتىپ، ايىرباستاپ قالانىڭ شەتىندەگى ساياباققا كوشتىك. باسقا قولدان كەلەر ەشتەمە جوق، اتاقتى مايمىل شال جەكەشەلەپ العان بازاردى جاعالاپ، جۇك تاسىپ كۇنىمىزدى كورە بەردىك. ءوزىم سياقتىلارمەن بىرگە وتىرىپ، ادىلەتسىز جەكەشەلەندىرۋ تۋرالى قانشاما اڭگىمەلەر ايتتىق دەسەڭشى، بىراق، كىمنىڭ قۇلاعىنا جەتسىن! مايمىل شالدىڭ جەندەتتەرى جاقىنداعاندا وندايدىڭ ءبارىن قويا-قويىپ تۇگەلدەي ىرجيىپ تۇراتىنبىز! سولاي بولىپ قالا بەرەر مە ەدىم، قۇداي وڭداپ، بازارعا «وپتىم» ەت تاسىعىش، جاتىرى شاتىرداي، ءبىر-ەكى قۇلىندى كۇيلەگىش قۇلا بيەمەن اكەلگەن ەتتەرىن تاسىپ ءجۇرىپ، كوڭىل قوسا قالعانىم. ول بولسا كادىمگىدەي سالماعى بار، ءبىز سياقتى ميتىڭ ەمەس كۇيتىڭدەگەن اقتالعان اتتىڭ قارىنداسى بولاتىن! ەل قىزعانىشتان ايتاتىن اناۋ-پىناۋ قىلىقتارىنا، «جاپ-جاستى بىرەر ءسۇردىرىپ ءتۇسىردى-اۋ» دەگەن قىزعانىشتارىنا قاراماستان، ونىڭ بارىنە فۋ دەدىم دە، كەلىپ قالعان جاسىنا قاراماي ەكەۋمىز ۇيلەنىپ تە الدىق! مىنە، سودان باستاپ ءومىرىم كۇرت وزگەردى دەۋگە بولادى! مايمىل شال اقتالعان اتتىڭ كلاستاسى بولاتىن عوي، سونىڭ ارقاسىندا جۇك تاسىعىش ەسەكتەردىڭ «بۋگور-بريگاديرى» بولىپ شىعا كەلدىم! ولاردان جيناعان اقشانىڭ جارمىسىن جىمقىرىپ، مايمىل شالعا ءيىلىپ، ىرجالاڭداپ كۇلە قاراپ ءجۇرىپ، ءبىراز اقشا دا جيناي باستادىم. قول استىمداعىلاردى ايامايتىنىما ول دا ريزا بولىپ، كۇندە ۇستىمە مىنگىزىپ ۇيىنە اپاراتىنىمدى قويىپ، ايەلىمدى ءوزى جاققا جەڭىلدەۋ جۇمىسقا، ەت ساتقىشتاردىڭ كونترولەرى ەتىپ الىپ، كۇندىز-ءتۇنى سونى مىنەتىندى شىعاردى. مەيلى عوي، بىزگە پايداسى تيسە بولدى دا! اقىرى، جاسى كەلىپ، اقشاسى بويىنان اسقان كەزىندە، ەندى ءوزى جۇگىرمەي، تەك ۇستەمە-ديۆيدەند الىپ وتىرىپ، مەنى «بازاركوم» ەتىپ قويدى! باسىما باقىت قوندى، قاريانىڭ ءوفيسىنىڭ استىنداعى جەرتولە-پودۆالداعى تاقىت قوندى! باستىقتاردىڭ سانسىراتقان، قانسىراتقان بازار-ەلدىڭ كۇندەگەنىنە، «بالالارى ءتۇرلى-ءتۇستى» دەپ سىرتتاي جۇندەگەنىنە، «ءبىر بيەدەن الا دا تۋادى، قۇلا دا تۋادى» دەگەن دانا حالقىمىزدىڭ اتالى ءسوزىن بىلمەگەندەرىنە تۇكىردىم دە قويدىم! باستىسى شارۋام تۇگەل، ءبۇتىن!

ءبىلىم كەرەك ەكەنىن دە ءتۇسىندىم، اقشانىڭ ارقاسىندا، اتىن ءوزىم دە بىلمەيتىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءتۇرلى ماماندىقتارى كورسەتىلگەن ءۇش-ءتورت ديپلومىن دا ساتىپ الىپ قويدىم، كەدەرگى-مەشايت ەتپەيدى. كوبەيگەن تامىر-تانىستاردىڭ ارقاسىندا ماسليحاتقا دەپۋتات تا بولدىم. ماقتاۋ-ماراپاتتاردىڭ دا ءتۇر-ءتۇرىن الا باستادىم، كەرەك دەسەم ساتىپ الۋدان دا قاشپادىم. باستىسى، باستىقتاردىڭ كوڭىلىن تابۋدى ۇيرەندىم، تۇك تۇسىنبەس قارا حالىقتان جيرەنۋدى دە ۇيرەندىم.

ءبىلىم كەرەك دەگەنىم، مەكتەپتە قايبىر دۇرىس وقىدى دەيسىڭ، سوندىقتان ءتۇرلى كۋرستارعا بارا باستاپ، قازاقشا-ادەبي ءتىل جەتىلدىردىم: «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ ارتىق; التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايار; سيىنعانىڭنان سۇيەنگەنىڭ مىقتى بولسىن; الاعان قولىم بەرەگەن; تۇيە سۇرا، ۇيالعاننان بيەسىن بەرەدى; توقپاعى مىقتى بولسا، كيىز قازىق جەرگە كىرەدى; اكىمگە بارا بەرمە، پارە بەر» دەگەن ۇستانىمداردى توقتاماي جاتتادىم. ەڭ باستىسى سوڭعىسىنىڭ وتە دۇرىس ەكەنىن كۇندە كورىپ، قولىممەن ۇستادىم، ىنىلەرىمە جەر الىپ بەرىپ، اۋداننىڭ جارتىسىن جالماعاندا، كەلىن-قىزدارعا جۇمىس تاۋىپ بەرگەندە ت.ب. كۇندەلىكتى جاعدايلاردا وسى قاعيدانىڭ ناقتى شەشىمى ۇتىس ەكەنىنە ماڭگىلىك كوزىم جەتتى! ورىسشا دا ءبىراز ۇيرەنگەنىمە سالسام، بۇل مەنىڭ ومىرلىك كرەدوم! وسىدان باستاپ، مادەنيەتتىلىگىم ارتىپ، ورىسشا قوسىپ سويلەيتىن بولدىم. ۆوت تاك بولدى!

جاس بولسا قىرىقتىڭ ورتاسىنان اسا باستاعانى بار، ەندى قاشانعى ەلمەن الىسىپ-جۇلىسىپ، ايقايلاسىپ-اتتانداسىپ جۇرەمىن (ونىڭ ۇستىنە قازىرگىلەر قيپ ەتسە تەلەفونعا ءتۇسىرىپ الەۋجەلىگە الەم-جالەمدەتىپ سالا بەرەدى) دەپ، ءوزىمنىڭ ويىمشا ەڭ تابىستى جەر مەملەكەتتىك قىزمەت، ونىڭ ىشىندە اۋدان اكىمى ەكەنىن كورىپ، ءبىلىپ، سەزىپ...سول ورىنعا قونجيماقتى شەشتىم! ونىمنىڭ دۇرىس ەكەنىن قازىر ءداپ ءتۇسىنىپ، قىزىعىن كورىپ تە وتىرمىن! سونىمەن قويشى، كىرىستىم...

وسى ارادا تىمىسكىلەپ تەسىگىن تاۋىپ، «كەرەك تاستىڭ اۋىرلىعى جوق» دەگەندەي، ەكونوميكا ما، فيلوسوپيا ما ايتەۋىر ءبىردى-ەكىلى عىلىم كانديداتتىعىن دا ساتىپ الا سالعام، تاك شتو، بۇل اعاڭ قازىر كانديدات ناۋك، ءبىراز ءجۇرىپ دوكتورسكي دە قورعاماق ويىم بار!

ايتپاقشى، اۋدان اكىمىنە بىردەن-سرازۋ بولۋعا بولمايدى ەكەن، ءبىراز مەم.قىزمەت ىستەۋىڭ كەرەك ەكەن. الدىمەن سوعان كىرىستىم...

- ەەە جاپالاعىم، ول ءۇشىن تەستيروۆانيە ءوتىپ، سەرتيفيكات الۋ كەرەك قوي دەيسىڭ بە، ءيا، سول پالەسى بار ەكەن، ونى دا شەشتىم عوي! قالاي دەيسىڭ بە، تەست الىپ وتىرعان كومپيۋتەرشىككە 700 دوللار بەرە سالدىم، بولعانى! كومپيۋتەر بىلمەيتىن مەنى قويشى، سول ورىسقا كوررۋپتسيانى تەكسەرەتىن فينپولدىڭ جىگىتتەرى 300-400 دوللاردان بەرىپ جاتقانىن قايتەرسىڭ! تاڭ قالدىم! بىزدىكى تازا ەڭبەك قوي، انا ورىستى ايتساڭشى، بايلىق دەگەن سوندا ەكەن، ءبىر باسىندا بەس-التى ءۇي، ءتىپتى وحوتاعا، رىبالكاعا ارقايسىسىنا بولەك-بولەك مىنەتىن دجيپتەرى دە بار ەكەنىن سول جىگىتتەردەن ەستىدىم.

سەرتيفيكات قولعا تۇسكەن سوڭ، كونكۋرستان ءوتىپ، ءبىر وبلىستىق دەپارتامەنتتىڭ باس مامانى بولىپ شىعا كەلدىم دە، ءبىر جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا ءبولىم باسشىسىنا اينالدىم! ءاي كورسەتتىم-اۋ بولىمدەگىلەرگە، الدىندا عانا «ووو، بىزگە ەسەك كەلدى ەسەك» دەيتىندەردىڭ ءبارىن قۋىپ جىبەرىپ، ءبىرازدان كەيىن زام بولدىم. ءسىرا، تالانتىمدا، دارىنىمدا، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىمدە شەك جوق شىعار دەپ ءوزىم دە ويعا قالاتىنمىن.

سوندا وتىرىپ، كىرىس-شىعىس دەي مە، جاۋاپ-ۆيزا دەي مە ءبىراز قاعازداردى قاراۋدى، ودان كەيىن ءبولىم باسشىلارىنىڭ جازىپ بەرگەن دوكلادتارىن جينالىستاردا ەجىكتەپ وقىپ بەرۋدى ءبىراز ۇيرەندىم. كورپوراتيۆ، داستارحانداردا توست سويلەگەندە، اسىرەسە، باستىقتاردى ماقتاعاندا ءبىر ادامنان قالىسپايمىن عوي، ەندى...

- تاكس، جاپالاق! وسى اۋدانعا اكىم بولۋعا جوعارىدان ۇسىنىس تۇسىرگەنىمدە، شىنىمدى ايتسام، ءوزىم دە ءبىراز قوبالجىدىم! بىراق، شەگىنەر جەر جوق، تاۋەكەلگە باسىپ، پاتشامىز ارىستاننىڭ ورداسىنا دا تارتتىم! كەلىسىم-سوگلاسوۆانيە دەگەن پالە بارىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي، بىراق، بەكەر قورقىپپىن، ونداعىلاردىڭ ءبارى دەرلىك ءوز تۋىستارىم بولىپ شىققانى، تەك قانا ءارتۇرلى اڭداردىڭ تەرىسىن جامىلىپ جۇرەدى ەكەن دا! پوچتي بارلىعىمەن دە تەز ءتىل تابىسىپ كەتتىم، يىسكەلەسىپ-سيپالاسىپ-قاسىسىپ، مۇرنىمىزدى ءشۇيىرىپ العان سوڭ-اق، شۇيىركەلەستىك تە كەتتىك! تەك قانا ءار كابينەتكە كىرگەندە بەس مىڭ دوللاردان تاستاساڭ بولدى ەكەن! قويشى، وزىمىزگە كەلگەن سوڭ، جولبارىس تەرىلىنىڭ ءوزى شەشىم شىعارىپ، اۋداندىق ءماسليحات دەپۋتاتتارىنا قىزۋ قولداتىپ، تىپتەن تانىمايتىن بىرەۋلەرى «سەنىم ارتامىز، جاقسى مامان ەكەن، اۋدانىمىزعا وسىنداي اكىم كەرەك ەدى» دەگەندەرىن دە ەستىرتىپ، كرەسلوما نىعىزداپ قونجيتىپ كەتتى...

- ەي سەن، نە دەپ وتسىڭ؟ ءومىرىڭنىڭ سوڭىنا دەيىن جەتەتىندەي، سونشاما 300 مىڭداي دوللار شىعارىپ، وسى اكىمدىك سىزگە نەگە كەرەك دەگەنىڭ نە ءسوز؟ بىرىنشىدەن، مەن ەندى پروستوي ەسەك ەمەس، ەسەك ەسەكبايچ دەگەن حانمىن! ەكىنشىدەن، اكىم بولۋ ۇنايدى، ەلدىڭ اۋزىڭا قاراپ قانا وتىرعانىن كورۋ قانداي باقىت ەكەنىن تۇسىنەسىڭ بە سەن؟ ۇشىنشىدەن، ول اقشا قازىردىڭ وزىندە جىلعا جەتەر-جەتپەستەن-اق قايتىپ تا كەلىپ جاتىر!

قالاي دەيسىڭ بە، ايتايىن، ارنايى كەلىپ، سالەم-ساۋقات-كورىمدىك بەرۋشىلەر كوبەيدى! ەلدىڭ بالا-شاعا، كەلىن-كەپشىكتەرىنە جۇمىس تا كەرەك، سۇراپ كەلەدى، ءبىر نارسەلەرىن قۇراپ كەلەدى، ەلدىڭ جاعدايىن تۋرا شەشكەنگە نە جەتسىن دەسەڭشى! بارلىق بوس ورىندى، تىپتەن مەكەمە تەحنيچكاسىنا دەيىن ۆاكانسيانى توچنو ەسەپتەپ، جولعا قويساڭ بولدى، اقشا اعىنى تولاستامايدى. اتاق-ابىروي سۇرايتىندار دا كوپ، نەسىن ايايمىن، تىشقان قۇمالاقتارىمدى ابدەن كەپتىرىپ الامىن دا، جىپكە ءتىزىپ، مونشاق جاساپ تاراتا بەرەم! جەر-ءۇي سۇرايتىنداردىڭ تاكساسى دا، باكساسى دا باسقا! جول سالعىشتاردى ايتساڭشى، ەنىنەن بەس-ون، قالىڭدىعىنان ءبىر-ەكى سانتيمەتردى كورمەي قالساڭ بولدى، قولماقول-وبناليچەننىي اقشا، قاراجات! قۇرىلىس، دۇرىس ەمەس بۇرىلىس، جارىق... قىسقاسى ءبارىمىز دە قارىق دەگەندەي! قويشى، ءبارىن نەسىنە تىزە بەرەيىن، شىعارعان پۇلىم قايتىپ، ەسەلەي تۇسىمدەر ءتۇسىپ جاتسا بولدى ەمەس پە! نەگىزى، بۇندايدىڭ ءبارىن يگەرۋ ءۇشىن، جوعارىعا جىبەرىپ وتىراتىندارىڭدى مەڭگەرۋ ءۇشىن، بىلەسىڭ بە، مەنىكىندەي ءداۋ باس كەرەك...

- قيىندىقتار دا كەزدەسەتىن بولار دەيسىڭ بە، ازداپ بار ەندى، دەگەنمەن بار ايتاتىنىڭدى اتەش-تاۋىق-ۇندىكتەر تۇگەل جازىپ بەرەدى، وقىپ شىعاسىڭ! ۇناماعان قاراماعىڭداعىلارعا اقىرىپ-اقىرىپ جىبەرسەڭ بولدى، ال جوعارىدان كەلگەندەردىڭ شاي-سۋىن، سوعىم-پوعىمىن ت.ب. رەتتەۋ جاعىن ەشقاشان ۇمىتپاعان ءجون. جاي حالىقتىڭ دا جاعدايىن تاپتىم، ءۇي سۇراسا كەزەككە تۇر، نان سۇراسا تەزەككە موينىڭدى بۇر دەيسىڭ، بولدى. انەبىر بلوگەر دەگەندەر ءبىر پالە ەكەنى راس، بىراق، ولار دا ادام عوي، ءبىرىن قورقىتاسىڭ، ءبىرىنىڭ ءسوزىن وتىرىك قورىتاسىڭ، كەيبىرىنە ازداپ اقشا-پاقشاسىن، كەرەكتى باۋ-باقشاسىن بەرە سالاسىڭ، ءبىر-بىرىنە ايداپ تا سالاسىڭ، قىسقاسى، قولىڭدا بيلىك بولسا ءبارىن دە شەشەسىڭ عوي.

ەڭ قيىنى الگى ەلدىڭ الدىندا ەسەپ بەرۋ ەدى عوي، ونىڭ دا جولىن تاپتىم. الدىمەن ەشكى-سەركەلەرگە ءسوز قۋعانداردى، اقىلدىمسىعانداردى، كەرەك جوقتاردى ەلەپ-ەكشەپ اكەلمەۋدى تاپسىرامىن. ولار دا سولاي ىستەپ، وزدەرى باستاپ ءبىر-ءبىر وتار قويلارىن ايداپ كەلەدى. دوكلاد جاساپ اۋرە بولىپ جاتپاي، عىلىمي پروگرەستى قولدانىپ، لەد ەكراننان «اۋداننىڭ قارقىندى دامۋى» اتتى كينونى كورسەتە سالامىز. سوسىن توتەنشە، جاۋابى جوق سۇراقتار بولماۋىن تومەنگە قاتاڭ تاپسىرامىن، ورىندايدى، ياعني، دايىن سۇراق، جازىلعان جاۋاپ...

دايىندالعان سۇراقتارعا شەشىمى تابىلعان، جوعارىدان جاسالۋعا جوسپارلانىپ، اقشا بولىنگەن ماسەلەلەردى، باعدارلامالاردى تۋرا سول جەردە شەشكەندەي ەتىپ، ەلدىڭ الدىنا بۇرق ەتكىزەم، ءبارى دە ءدان ريزا. سوسىن ءۇش-ءتورت قارعالار شىعىپ قارقىلداپ مەنى ماقتايدى، بىرنەشە قۇزعىندار شىعىپ سۇڭقىلداپ باتاسىن بەرەدى. ودان كەيىنگى اڭگىمە، توتىقۇستار سايراپ، ماراپات الۋشىلاردى ورتاعا شاقىرادى، قولدارىن قىسىپ تۇرىپ، قۇتتىقتاپ، سۋرەتكە تۇسەمىز! بۇل شارا اياقتالا سالا ساحناعا بۇلبۇل-بوزتورعايلاردى شىعارىپ سايراتامىز، شەگىرتكە-داۋىتتەردى شىعارىپ مايىستىرىپ ءبيدى دە جايراتامىز. قول سوققان، ريزا بولعان ەل! بولعان بىتكەنى وسى، ءتامات-تامام!

- الداعى جوسپارلارىڭىز دەيسىڭ بە، ارينە، جوسپارلار بار عوي: جولبارىس تەرىسىن جامىلعاننىڭ ورىنباسارلىعىنا دا كوتەرىلسەم; جەكە ومىرىمدە دوكتورلىق قورعاسام، ايتپاقشى، مىنا كىتاپتىڭ اۆتورلىعىنا ءوزىمدى كورسەت، جازۋشىلار-جورنالشىلار وداعىنا كىرۋىم كەرەك، سوسىن تاعى بىرەر كىتاپتار جازۋ دا ويدا بار; الدا اۋدان اكىمدەرىن دە سايلايدى دەسەدى عوي، سوندا باسقانى ويسىراتا جەڭۋدى ۇيىمداستىرۋ تاعى بار، ول دا ءبىر بايقاماساڭ بالە، كوميسسيانى الدىن-الا دايىنداپ، بيۋللەتەندەردى دۇرىستاپ قويۋ ماسەلەسى دەگەندەي; تەرميندەردى جاتتاپ ءجۇرمىن، ايتپاقشى سەن اقىلدىسىڭ عوي، وسى ليۋستراتسيا دەگەندى قانشا وقىسام تۇسىنبەدىم، ءجاي سوزبەن ءتۇسىندىرىپ بەرشى; نەگىزگى تۇپكى ويىم، وسىلاي باسقاعا جالتاڭداپ جۇرە بەرمەي سەناتقا كەتىپ تالتاڭداپ جۇرسەم بە دەگەن دە پلان بار; باستىسى، باستىقتار امان بولسىن، ءبارى دە شەشىلىپ، بەرەرلەرى كەسىلىپ، رەتتەلىپ تۇرادى عوي...

ازكەن التاي

جەتىسۋلىق

Abai.kz