مۇساتاەۆ سەيىلبەك. قازاقستان - قازاق ەلى
كەڭپەيىلدى، ادامگەرشىلىككە نەگىزدەلگەن ساياسات پەن مەملەكەتقۇرۋشى ۇلت – قازاقتاردىڭ سابىرلىعى، بەيبىتشىل، قوناقجاي مىنەزىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە بەيبىتشىلىك ورناپ، ساياسي تۇراقتىلىق قالىپتاسىپ، دامۋعا قول جەتكىزدىك. سويتە تۇرا، قازاقستاننىڭ ۋنيتارلى، ۇلتتىق مەملەكەت ەكەنىن ەستەن شىعارىپ، بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋشىلار جىمىسقى ارەكەتتەرىن قويار ەمەس. مىسالى، «Central Asia Monitor» گازەتىندە جارىق كورگەن ۆ.كۋرگانسكايا دەگەن اۆتوردىڭ «گراجدانسكايا ناتسيا – ۆوت چتو نام نۋجنو» دەگەن ماقالاسىن وقىعاننان كەيىن تۋعان وي كوكەيىمىزدەن ءالى كەتەر ەمەس. اپىراۋ، «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن داۋدان ەلباسىمىزدىڭ ارالاسۋىمەن زورعا قۇتىلعان كەزدە، ەندى «ازاماتتىق ۇلت» دەگەن اتاۋ قايدان شىعا كەلدى؟
كەڭپەيىلدى، ادامگەرشىلىككە نەگىزدەلگەن ساياسات پەن مەملەكەتقۇرۋشى ۇلت – قازاقتاردىڭ سابىرلىعى، بەيبىتشىل، قوناقجاي مىنەزىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە بەيبىتشىلىك ورناپ، ساياسي تۇراقتىلىق قالىپتاسىپ، دامۋعا قول جەتكىزدىك. سويتە تۇرا، قازاقستاننىڭ ۋنيتارلى، ۇلتتىق مەملەكەت ەكەنىن ەستەن شىعارىپ، بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋشىلار جىمىسقى ارەكەتتەرىن قويار ەمەس. مىسالى، «Central Asia Monitor» گازەتىندە جارىق كورگەن ۆ.كۋرگانسكايا دەگەن اۆتوردىڭ «گراجدانسكايا ناتسيا – ۆوت چتو نام نۋجنو» دەگەن ماقالاسىن وقىعاننان كەيىن تۋعان وي كوكەيىمىزدەن ءالى كەتەر ەمەس. اپىراۋ، «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن داۋدان ەلباسىمىزدىڭ ارالاسۋىمەن زورعا قۇتىلعان كەزدە، ەندى «ازاماتتىق ۇلت» دەگەن اتاۋ قايدان شىعا كەلدى؟
پرەزيدەنتىمىز ن.ءا. نازارباەۆ 2008 جىلعى 29 مامىردا اقوردادا ءبىر توپ قازاق ءتىلدى باق باسشىلارىمەن كەزدەسكەندە: «ەدينايا كازاحستانسكايا ناتسيا» دەگەندى «ءبىرتۇتاس قازاقستاندىق ۇلت» دەپ اۋدارۋ دۇرىس بولماس. «ناتسيا» مەن «ناتسيونالنوست» (ەل-جۇرت جانە ۇلت) دەگەن ۇعىمدار بار. قازاقستان — قازاق ۇلتىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان مەملەكەت. قازاقستان دەگەن سوزدە قازاقتىڭ مەملەكەتى دەگەن ۇعىم جاتىر. سوندىقتان دا، بۇل يدەيانى، مەنىڭ ويىمشا، قازاق تىلىندە «قازاقستاندىق ۇلت» ەمەس، «قازاقستاندىق ەل» دەپ اتاعان ءجون ءتارىزدى. ويتكەنى، حالقىمىزدا «ەل» دەگەن ۇعىمنىڭ استارىندا اسا ۇلكەن بىرىكتىرۋشى، توپتاستىرۋشى كۇش جاتىر. ەرتە زامانداردىڭ وزىندە «ەگەمەن بولماي ەل بولماس» دەگەن بابالارىمىز ەلدىككە شاقىرۋ، ەل بولۋعا ۇندەۋ ارقىلى مەملەكەتتىلىكتىڭ بەرىك ىرگەسىن قالاپ كەلگەن. سونىمەن بىرگە، «قازاقستان» ءسوزىنىڭ ءوزى «قازاق ەلى» دەگەندى بىلدىرەدى عوي. «قازاقستاندىق ەل» – قازاقستان حالقىن ودان ءارى بىرىكتىرەتىن ورتاق ۇعىمدى ورنىقتىرۋ جولىنداعى ءبىر وي. بۇل ءبىزدىڭ بارىمىزگە «قازاقستاندىقپىز» دەپ ايتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ۇعىمعا اينالاتىن دا شىعار. مۇنىڭ ءبارىن ۋاقىت كورسەتەدى. قالاي دەگەندە دە، ونىڭ تۇبىرىندە «قازاق» ءسوزى تۇراتىنىن ۇمىتپايىق. ودان قازاق قازاق بولماي قالمايدى. ونىڭ ەسەسىنە وزگە اعايىندار قازاققا جاقىنداي تۇسەدى. ويتكەنى، ولار وسى ارقىلى «قازاقستاندىق ازاماتتار»، ياعني، قازاق ەلىنىڭ ازاماتتارى اتانادى. ءبىر مەملەكەتتىڭ حالقىن ءبىر اتاۋ بىرىكتىرىپ تۇرعانى جاقسى» – دەگەن ساليقالى ويىن ايتقان ەدى.
«جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى» دەمەكشى، ەندى كەلىپ «ازاماتتىق ۇلت» دەگەن ءبىر سۇمدىق توبەسىن قىلتيتىپ كەلە جاتقان سىڭايلى… ۇلت دەگەن اسقاق ۇعىمدى بۇرمالاپ، سەنساتسيا جاساعىش جاندار «قازاقستان – ۇلتتىق مەملەكەت، وندا ءبىر عانا مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت بار، ول - قازاق ۇلتى» دەپ ايتۋعا نەگە قيمايدى؟ بىزدە، وسى «ۇلت» دەگەن دەربەس ۇعىم «قازاقستاندىق ۇلت»، «ازاماتتىق ۇلت» سياقتى انىقتاۋشتارمەن نەمەسە سىن ەسىمدەرمەن تۇرلەنبەسە بولماي ما دەگەن وي مازالاپ، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارۋعا تىرىستىق. وسى جەردە ەلىمىزدەگى ۇلىستار، ۇلتتىق جانە ەتنيكالىق توپتاردىڭ كىمدەر ەكەنىن انىقتاپ، ارا-جىكتەرىن اشىپ الۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. ءبىز بۇل تۇرعىدا، الىس-جاقىن شەت ەلدىك جانە قازاقستاندىق زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندەگى «ۇلت»، «ۇلىس»، «ۇلتتىق جانە ەتنيكالىق توپتار» ۇعىمدارىنا بەرىلگەن انىقتامالاردى نەگىزگە الدىق. ولاردىڭ ەشقايسىندا «ازاماتتىق ۇلت» تۋرالى ەشبىر مالىمەت جوق.
بۇل جەردە ناقتىلاي كەتەتىن ءجايت مىنادا: بىرىنشىدەن، الەمدىك تاجىريبەگە كوز سالساق، تاريحي دامۋ بارىسىندا ۇلتتىق ۋنيتارلى، ۇلتتىق فەدەراتيۆتى جانە ۇلتتىق نەگىزى جوق قۇراما مەملەكەت دەگەن ۇعىم-تۇسىنىك قالىپتاسقان. ۇلتتىق ۋنيتارلىنىڭ وزگەلەرىنەن باستى ايىرماشىلىعى – وندا مەملەكەت قۇرۋشى ءتول ەتنوس بار. ەكىنشىدەن، ەلباسىمىز اقيقاتىن كورسەتكەندەي، «ناتسيا» ۇعىمىن قازاقشا «ۇلت» دەپ اۋدارۋ دۇرىس ەمەس، ول «حالىق» دەگەنگە كوبىرەك كەلەدى. كەيبىرەۋلەر وسىنداي تۇسىنبەستىكپەن «امەريكانسكايا ناتسيا»، ياعني، «امەريكاندىق حالىق» سياقتى تۇسىنىكتى «قازاقستاندىق ۇلت» دەپ شاتاسىپ ءجۇر. قۇر وزدەرى شاتاسىپ قانا قويماي، ءدۇيىم جۇرتتىڭ باسىن قاتىرۋدا. وعان قوسا عالامدانۋ ءۇردىسى دە ۇلتتىق بولمىسقا جات، كوسموپوليتتىك سانا-سەزىمدى قالىپتاستىرۋعا بارىنشا ىقپال ەتىپ وتىر. سوندىقتان، ءاربىر ۇعىمنىڭ ءمانىن جەتە ءتۇسىنىپ، بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرماي، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارا ءبىلۋىمىز قاجەت. قازاقستان – ۇلتتىق ۋنيتارلى مەملەكەت ەكەنىن ۇمىتپايىق، ول كونستيتۋتسيامىزدا بەكىتىلگەن قاعيدا.
جالپى، زەرتتەۋشىلەردىڭ كوزقاراستارىنداعى نەگىزگى ويلار مىناعان كەلىپ سايادى: ۇلت دەگەنىمىز – تاريحي ۇزاق كەزەڭ بارىسىندا تايپالار، رۋلار مەن تايپالىق وداقتاردىڭ، ناسىلدەردىڭ بىرىگۋى مەن ارالاسۋىنىڭ ناتيجەسىندە تاريحي قالىپتاسىپ، الەۋمەتتىك-ەتنيكالىق بىرلىك، ەكونوميكا، تەرريتوريا، ءتىل، ءدىل، مەملەكەت سياقتى بەلگىلەرمەن تىعىز ورىلگەن قاندىق-تەكتىك (گەنەتيكالىق) تۇتاستىعى ءبىر جانە انتروپولوگيالىق بىرەگەيلىكپەن بايلانىسقان ادامدار جيىنتىعى. ال، قازاق ۇلتىن قالىپتاستىرۋشى، ەتنوس جاساۋشى بەلگىلەرىنە كەلەتىن بولساق، شەشۋشى نەگىز رەتىندە – ورتاق تەرريتوريا، مەملەكەت، ءتىل، سالت-داستۇرلەر مەن ءدىل، ءدىن، پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىك جانە ءبىر ەتنوگەنەتيكالىق تەكتىڭ بولۋىن ايتۋىمىزعا بولادى.
الايدا، الەمدىك ەتنوستاردىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسى وتە كۇردەلى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ قالىپتاسىپ دامۋى دا ءار قيلى: جەر شارىنداعى ەكى مىڭنان استام ءىرىلى-ۇساقتى ەتنوستاردىڭ ارقايسىسى ءوزىن جەكە ەتنوس رەتىندە سەزىنۋى مەن ۇلتتىق سانا سەزىمىنىڭ ويانۋى بىركەلكى ەمەس. سوندىقتان، بارلىق ەتنوستاردىڭ ۇلتتىق بەلگىلەرىن ايقىندايتىن ورتاق جۇيەنى جاساۋ اقيقاتتان الشاق جاتقان ءىس. ويتكەنى، كەيبىر ەتنوستاردىڭ قالىپتاسۋىندا ورتاق ەكونوميكا، ورتاق مەملەكەت بولۋى شەشۋشى ءرول اتقارسا، ەكىنشى ءبىر ەتنوستىڭ ومىرگە كەلۋىندە ورتاق تاعدىر، ورتاق ءتىل، ورتاق پسيحولوگيا مەن انتروپولوگيالىق-قاندىق بەلگىلەر شەشۋشى رولگە يە. ال ءۇشىنشى ءبىر ەتنوستىڭ ميلليونداعان ادامدار توپتارىنىڭ جاڭا جەر، ءومىر ءسۇرۋ كەڭىستىگىن ىزدەۋ بارىسىندا قالىپتاسۋى جانە بار. ولاي بولسا، «ەتنوس»، «ۇلت» دەگەن ۇعىمدارعا انىقتاما بەرۋدە ولاردىڭ قالىپتاسۋى مەن ءومىر ءسۇرۋ ۇلگىسىنىڭ ءار-الۋاندىلىعىنا بايلانىستى سان الۋان تەوريالىق-ادىستەمەلىك قاعيدالاردىڭ بولۋى دا زاڭدى قۇبىلىس.
قازىرگى عىلىمدا ۇلتتى انىقتاۋدىڭ فرانتسۋزدىق جانە نەمىستىك مودەلدەرى كەڭ تانىمال: فرانتسۋز مودەلىندە — ۇلت «وتانداستار» رەتىندە، ال، نەمىس مودەلىندە — ۇلت ءدىل، مادەنيەت، ءتىل ت.ب ەرەكشەلىكتەرمەن انىقتالادى. كەڭەستىك داۋىردەگى عىلىمدا باسىم بولعان ۇلت بەلگىلەرى: ورتاق شارۋاشىلىق، ورتاق تەرريتوريا، ورتاق مەملەكەت قانداي ماڭىزدى بولعانىمەن، الەمدەگى بارلىق ۇلتتاردىڭ قالىپتاسۋىنداعى مىندەتتى، امبەباپ بەلگى ەمەس. ەتنوسجاساۋشى بەلگىلەر ءاربىر ۇلتتىڭ تاريحي تاعدىرىنا بايلانىستى ءار-ءتۇرلى بولۋى – تابيعي زاڭدىلىق. دەمەك، ءاربىر ەتنوستىڭ قالىپتاسۋى بارىسىندا ەتنوسجاساۋشى بەلگىلەردىڭ بارلىعىنىڭ دا بولۋى مىندەتتى ەمەس. كوپتەگەن ءىرىلى-ۇساقتى ەتنوستاردىڭ قالىپتاسۋىندا ەتنوسجاساۋشى بەلگىلەردىڭ تۇگەلدەي بولمايتىندىعىن الەمدىك تاجىريبە الدەقاشان دالەلدەدى.
ماسەلەن، وزدەرىنىڭ ءبىرتۇتاس تەرريتورياسى، مەملەكەتى مەن ەكونوميكاسى جوق، ءتۇرلى ەلدەردىڭ قۇرامىندا شاشىراڭقى وتىرعان كۇردتەر، سىعاندار، دۇنعاندار، گاگاۋزدار سياقتى باسقا دا وزدەرىن بەلگىلى ءبىر ۇلت وكىلىمىز دەپ ەسەپتەيتىن حالىقتار بۇعان، تاعى ءبىر دالەل. بۇلار – ورتاق ءتىل، مادەنيەتتەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى ۇقساس، ءدىلى مەن پسيحولوگيالارى تامىرلاس ءتۇرلى تايپالار مەن تايپالىق وداقتاردىڭ ارالاسۋى بارىسىندا قالىپتاسقان ادامداردىڭ تاريحي الەۋمەتتىك-ەتنيكالىق قاۋىمداستىعى – ۇلىستاردى قۇرايدى. ۇلت پەن ۇلىستىڭ نەگىزگى ايىرماشىلىعى وسىندا.
ال، ەتنيكالىق جانە ۇلتتىق توپ ۇعىمدارىنا ا. ايتالى، ر. ءابساتتاروۆ، س. بورباسوۆ، ق. كوشەرباەۆ، ب. تايجان، ب. ابدىعاليەۆ، ن. رومانوۆا، ا.ءالىمۇلى، ر.جۇمالى، ا.سارىم سياقتى كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە دايەكتى انىقتامالار بەرىلگەن. ەتنيكالىق توپ – ءتىلى، ءدىلى مەن پسيحولوگياسى، ورتاق تاريحى مەن شىعۋ تەگىنىڭ تامىرى ءبىر ەكەنىن بىلدىرەتىن ۇلتتىق سانا-سەزىم، مادەنيەت، ادەت-عۇرىپ، تۇرمىس جايى سياقتى وتكەننىڭ انتروپولوگيالىق ءىزى ءھام ەتنوگرافيالىق مۇراسى رەتىندە ورتاق ەرەكشەلىك بەلگىلەرى بار، الەۋمەتتىك بىرلىك نەگىزىندە ءوزارا بىرلەسكەن، ەتنوستىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ سانالاتىن، ولارمەن ءالسىز بايلانىستاعى ادامدار بىرلىگى. ادەتتە، كۇندەلىكتى ومىردەن سلاۆياندىق ەتنيكالىق توپتار، انگلوساكسوندىق ەتنيكالىق توپتار سياقتى ت.ب. ءسوز تىركەستەرىن ءجيى كەزدەستىرەمىز.
ال، ۇلتتىق توپتار بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتە بايىرعى ەمەس، كىرىككەن ۇلت بولىپ سانالاتىن، شىعۋ تەگى، ءتىلى مەن مادەنيەتى بويىنشا وزدەرىنىڭ نەگىزگى ەتنوسىمەن تۋىستاس ادامدار قاۋىمى بولىپ تابىلادى. ۇلتتىق توپتاردىڭ ءوزىنىڭ بايىرعى جۇرتىمەن الەۋمەتتىك بايلانىسى ءالسىز، كەيدە كەزدەيسوقتىق ماندە. ولاردىڭ جالپى بايلانىسى – باستى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ورتاقتىعىندا. ۇلتتىق توپتارعا قازاقستانعا كىرىككەن باسقا ۇلت وكىلدەرىن – قازاقستاندىق ورىستاردى، نەمىستەردى، ۋكراينداردى، وزبەكتەردى ت.ب. دياسپورالاردى جاتقىزامىز.
اكادەميك سۇلتان سارتاەۆتىڭ كورسەتۋىنشە، «قازاقستانداعى ۇلتتىق پروتسەستەردەگى شىندىققا كەلسەك، ەلدىڭ تاريحي وتانىندا ءبىر ۇلت، ءبىر حالىق بار. ول – قازاق ەتنوسى. ال، رەسپۋبليكاداعى باسقا ۇلتتار مەن ۇلىستار وكىلدەرى باسقا جەردە تاريحي وتاندارى بار قازاقستانداعى دياسپورالار، يرريدەنتالار. قازاقستان ورىستارىن، وزبەكتەرىن تاعى باسقالارىن «قازاقستانداعى ورىس دياسپوراسى»، «قازاقستانداعى نەمىس دياسپوراسى» ت.س.س. ۇعىمدارمەن اتاۋ دۇرىس. قازاقستانداعى ورىس حالقى، وزبەك حالقى، نەمىس حالقى ت.س.س. دەگەن ۇعىمدار نەگىزسىز. سەبەبى، ەلدەگى دياسپورالاردىڭ ءتول تاريحي وتاندارى بار. رەسەي — قازاقستان ورىستارىنىڭ تاريحي وتانى، وزبەكستان — قازاقستان وزبەكتەرىنىڭ تاريحي وتانى ت.س.س. وتانىنان شاشىراپ كەتكەن حالىقتىڭ بولىكتەرى دياسپوراعا اينالادى. وسى سەكىلدى قازاق حالقىنىڭ دا دياسپورالارى جەر شارىنىڭ 40-قا جۋىق مەملەكەتىن مەكەن ەتۋدە». بۇل دەگەنىمىز – ميلليونداعان قازاق اعايىندارىمىز تاريحي وتانىنان تىسقارى جەرلەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر دەگەن ءسوز. بىراق تا، ولار ءوز ەتنوگەنەتيكالىق تەگىن، ءتىلىن، ءدىلىن، ءدىنىن ساقتاي وتىرىپ، ءبىر جاعىنان، قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى; ەكىنشى جاعىنان، ءوزى تۇراتىن بەلگىلى ءبىر شەت مەملەكەتىنىڭ تەڭ قۇقىقتى ازاماتتارى.
سايكەسىنشە، «قازاقستان حالقى»، «قازاقستاندىقتار»، «قازاقستان تۇرعىندارى» سياقتى پوليەتنوالەۋمەتتىك قاۋىمداستىققا قاتىستى ۇعىمداردى «قازاق ۇلتى»، «قازاق ەتنوسى» ۇعىمدارىمەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى، كەزىندە م. شوقاي العا تارتقان فيلوسوف تۇجىرىمىمەن ايتقاندا، «حالىق – وبەكت، ۇلت – سۋبەكت».
وسى جەردە مىناداي قورىتىندى تۋىندايدى: قازاق حالقىنا قاتىستى «ەتنوس» جانە «ۇلت» دەگەن ۇعىمداردى قولدانۋعا ابدەن بولادى. بۇل دەڭگەيلەردىڭ ەرەكشەلىگى – ەتنوگەنەتيكالىق تەگىنىڭ، ءداستۇر-سالتى مەن رۋحاني مادەنيەتىنىڭ ورتاقتىعى جاعىنان قازاق حالقى ەتنوس، ال، ورتاق تەرريتورياسى، ورتاق شارۋاشىلىعى، وزىندىك مەملەكەتتىلىگى بولۋى قازاق ەتنوسىن ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرەدى. ونىڭ ءمانىسى بىلاي: «ەتنوس» ۇعىمى گرەكتىڭ «etnos» — «حالىق، تايپا» دەگەن تۇسىنىكتى بىلدىرەتىن ءسوزى. «ەتنوس» تەرمينىن ەكى ماعىنادا تۇسىنگەن ابزال: بىرىنشىدەن، ەتنيكوس; ەكىنشىدەن، ەتنوالەۋمەتتىك ورگانيزم رەتىندە.
ءبىر ەتنيكوسقا ءوز ەلىنىڭ اۋقىمىنان تىس جەرلەردە تىرشىلىك ەتۋشى سول ەتنوستىڭ بارلىق توپتارى جاتادى. مىسالى، تۇركياداعى، قىتايداعى، يرانداعى، گەرمانياداعى جانە الەمدەگى باسقا دا ەلدەردەگى شاشىراپ جاتقان قازاقتار ءبىرتۇتاس ەتنيكوس قۇرايدى. ال، ەتنوالەۋمەتتىك ورگانيزم مىندەتتى تۇردە ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكپەن ۇزىلمەس بىرلىكتە. مىسالى، قازاقى ەتنوالەۋمەتتىك ورگانيزمگە مىندەتتى تۇردە تەك قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن قازاقتار عانا جاتادى. سوندىقتان، قازاقستاننىڭ تاريحي يەسى – قازاق حالقى، ول تيتۋلدى، ياعني، ءتول ەتنوس. ال باسقا ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ كىرمە وكىلدەرى قازاقستاندى وتانىم دەپ ەسەپتەيتىن، ونىڭ تەڭ قۇقىقتى ازاماتتارى، قازاق ەتنوسىمەن تىنىس-تىرشىلىگى تاعدىرلاس رەسپۋبليكا تۇرعىندارى. بۇلاردىڭ بارلىعى دا ۇلتتىق پروتسەستەردەگى ءوزارا قاتىناسقا ءتۇسۋشى سۋبەكتىلەر بولىپ تابىلادى. بۇل قاتىناس ۇلتارالىق جانە ەتنيكاارالىق سيپاتتا جۇرەدى: ۇلتارالىق قاتىناستار – جەكە مەملەكەت شەڭبەرىنەن شىعىپ، مەملەكەتارالىق قاتىناستارعا ارالاسىپ، جەكەلەگەن ۇلتتاردىڭ الەمنىڭ باسقا ۇلتتارىمەن ارا-قاتىناسىن كورسەتەتىن اۋقىمى كەڭ دەڭگەي. ال، ەتنيكاارالىق قاتىناستىڭ اۋقىمى تار – ول كوپۇلتتى مەملەكەت شەڭبەرىندەگى ءتۇرلى ەتنيكالىق توپتاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىن كورسەتەدى. ەندى، «ازاماتتىق ۇلت» دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنە المادىق. ازاماتتىق قوعام با دەيىن دەسەك، ونىڭ اۋىلى مۇلدەم باسقا ۇعىم… ۆ.كۋرگانسكايا ەلىمىزدىڭ حالقىن ورتاق يدەياعا ۇيىستىرۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن وسىناۋ «ازاماتتىق ۇلتتان» كورەتىن سياقتى. بىراق، بۇل «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن سياقتى جاڭساق ۇعىمنىڭ جىمىسقى تۇرلەنگەن نۇسقاسى. ءارتۇرلى تاريحي جانە الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايلارمەن كەڭ-بايتاق اتامەكەنىمىزدى قونىستانعان وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ەشقايسىن مەملەكەت قۇرۋشى قازاق ۇلتى كوكىرەكتەن يتەرىپ، كەت دەپ قىسىم جاساپ وتىرعان جوق. قازاقتار ەلباسىنان باستاپ، قاراپايىم قاراشاعا دەيىن ءوز ەلىنىڭ حالقى كوپ ۇلتتى ەكەنىن مويىنداپ، ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ ساقتالۋىنا بارىنشا كەپىلدىك بەرىپ وتىر. سوندا دا، قوناقجاي، كەڭپەيىل، بوگدە جاندى جاتسىنبايتىن قازاق ۇلتى «قازاقستاندىق ۇلت» پەن «ازاماتتىق ۇلت» دەگەن كەلەڭسىز اڭگىمەلەردەن ارىلا الماي كەلەدى.
بۇل تۇرعىدا تاقىرىپشانىڭ ءمانىن اشۋعا كوپ سەپتىگى تيەتىندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، بەلگىلى عالىم ا.ايتالىنىڭ مىنا ءبىر تۇجىرىمىن دايەكتەمە رەتىندە سوزبە-ءسوز كەلتىرە كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز: «…وكىنىشكە وراي، كەڭەستەر وداعى ىدىراعانىمەن، كەڭەستىك ازاماتتىق سانا بىرقاتار ادامداردىڭ جادىنان وشكەن جوق. ونى كوپتەگەن سوتسيولوگيالىق زەرتتەۋلەر دە دالەلدەپ وتىر. كەڭەستىك سانانى اڭسايتىندار اسىرەسە قازاقستاندا كوپ. ال، ءتىلسىز – ۇلت، ۇلتسىز – ءتىل بولمايتىنى بەلگىلى. ورىس تىلىندە باسىمىراق سويلەيتىن، ورىستانا باستاعان قازاقستاندىق قوعام ورىس ءتىلدى قازاقستان ۇلتى بولۋعا دايىن-اق تۇر. يسپان ءتىلدى كۋبالىقتار، برازيليالىقتار سياقتى ورىس ءتىلدى قازاقستاندىقتار ومىرگە كەلگەنى شىندىق. سونىمەن بىرگە، ەلىمىزدەگى ۋكراين، نەمىس، كارىس، باسقا ۇلتتارعا بولاشاق «قازاقستان ۇلتىنىڭ» بولىگى رەتىندە قاراۋ ۇلتارالىق ارازدىق تۋعىزاتىنى دا انىق. ول اتا زاڭىمىزعا دا قايشى كەلەدى. سوندىقتان، قازاقستان ۇلتىن قالىپتاستىرۋ – بۇگىننىڭ ەمەس، ەرتەڭگى كۇننىڭ شارۋاسى. باتىس ەۋروپاداعى “ازاماتتىق ۇلتقا” قول جەتكىزۋدىڭ ءوزى ۇزاق عاسىرلاردىڭ جەمىسى ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. جەتەكشى ۇلت بولىپ ۇيىماعان قازاق سياقتى حالىق ەكىنشى ءبىر قاۋىمداستىقتىڭ تىرەگىنە ەمەس، جەتەگىنە اينالادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ورىن الىپ كەلە جاتقان ەكونوميكالىق، ساياسي، يدەولوگيالىق پليۋراليزم سياقتى، ەلىمىزدىڭ قۇرىلىمىنا ەتنيكالىق پليۋراليزم بارىنەن دە ۇيلەسىمدى. بۇگىنگى كۇنى قازاقستان ۇلتىن ەمەس، قازاقستان ازاماتىن تاربيەلەۋ ماڭىزدى بولىپ وتىر». جوعارىداعى اقيقات تۇجىرىم ءوز كەزەگىندە م.دوستوەۆسكيدىڭ «پودروستوك» اتتى شىعارماسىنداعى ا.ۆەرسيلوۆتىڭ: «…ۆسياكي فرانتسۋز موجەت سلۋجيت نە تولكو سۆوەي فرانتسي، نو داجە ي چەلوۆەچەستۆۋ، ەدينستۆەننو پود تەم ۋسلوۆيەم، چتو وستانەتسيا نايبولەە فرانتسۋزوم، راۆنو – انگليچانين ي نەمەتس… يا ۆو فرانتسي – فرانتسۋز، س نەمتسەم – نەمەتس، س درەۆنيم گرەكوم – گرەك ي، تەم سامىم، نايبولەە رۋسسكي» — دەگەن وي-تولعانىسىن ەسكە تۇسىرەدى. مىنە ماسەلە قايدا. قاي ۇلتتىڭ وكىلى بولسىن، «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە» دەمەكشى، ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامىپ، ءونىپ-وسكەن تۋعان جەرىن قاستەرلەپ ءسۇيۋى مەن جان اياماي قورعاۋى ەڭ اسىل بورىش. وتان ارقاشاندا بىرەۋ عانا. مەملەكەت ءجۇز جەردەن كوپ ۇلتتى بولسا دا ونىڭ حالقىن قۇرايتىن ءاربىر جەكە ازامات ءۇشىن ول تۋعان وتان. «ازاماتتىق» ۇعىمى ۇلتقا، دىنگە، الەۋمەتتىك نەمەسە وزگە دە زاۋزاتتىق تەككە جىكتەلمەيتىن قاسيەتتى ۇعىم. «ازاماتتىق قوعام» بار، ال، «ازاماتتىق ۇلت» نەمەسە «ازاماتتىق ءدىن» دەگەندەي سىڭارجاق نارسەلەر جوق. «تاۋ مەن تاستى سۋ بۇزار، ەل مەن جۇرتتى ءسوز بۇزار» دەپ اتام قازاق تەگىن ايتپاعان. «قازاقستاندىق ۇلت»، «ازاماتتىق ۇلت» سياقتى حالىق ساناسىن تۇمانداندىرىپ، ەلدى اداستىراتىن، ابستراكتسيالىق سانا-سەزىمدەگى، اقىل-ويدا سۋسىپ تۇرمايتىن، تەك-نەگىزى جوق ءتۇرلى يدەيالارعا ۇلاستىرماي، ونبەس داۋدى ورشىتپەي، وسەر ەلدىڭ ونەگەلى ورەنى بولۋ ازاماتتىق بورىشىمىز. بۇل — ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزدى قامتاماسىز ەتۋمەن استاسىپ جاتقان ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ قاتارىندا. حالقىنىڭ قۇرامى كوپۇلتتى ەل بولعاندىقتان، قازاقستان ءۇشىن مۇنداي ماسەلەدە اسقان سەزىمتالدىق قاجەت.
جالپى، كوپۇلتتىلىق قۇبىلىسى جەر شارىنىڭ بارلىق مەملەكەتتەرىنە ءتان الەمدىك ماندەگى قۇبىلىس. اسىرەسە، ۇلكەن جانە دامىعان مەملەكەتتەردە كوپتەگەن ۇلتتىڭ وكىلدەرى تۇرادى، بىراق، سوعان قاراماستان ۇلتتىق مەملەكەت بولىپ سانالادى. راس، امەريكا مەن اۆستراليا قۇرلىقتارىنداعى كەيبىر مەملەكەتتەر مۇنداي جاعدايدا ەمەس. الايدا، ول مەملەكەتتەردىڭ وتارلىق نەگىزدە پايدا بولعانىن ەسكەرۋ كەرەك. اتالعان قۇرلىقتاردىڭ ءوز جۇرتىن قىرىپ-جويىپ، شەتتەن كەلگەندەر ۇستەمدىك ەتكەنى، ءسويتىپ، ءتول ەتنوسسىز مەملەكەت قۇرعاندارى تاريحتان ايان. ولار بۇل ماسەلەدە بىزگە ۇلگى بولا قويماس.
بىراق، الەمدە قانشاما كوپۇلتتى ۇلتتىق مەملەكەت بولسا دا، ءتول ەتنوس مارتەبەسى، مەملەكەتتىك ءتىل، ۇلت دەگەن اتاۋلار تۋرالى ماسەلە كوتەرىلىپ، داۋ بولىپ جاتقانىن كورمەيسىڭ. تەك، تمد اۋقىمىندا، ونىڭ وزىندە قازاقستاننان باستاپ باتىسقا قاراي ورنالاسقان پوستكەڭەستىك ۇلتتىق مەملەكەتتەردە عانا ورىس ۇلتى مەن ءتىلىنىڭ مۇددەسى ءتول ەتنوستىڭ مۇددەسىمەن ۇنەمى تايتالاسقا ءتۇسىپ جاتقانى. مۇنداي قيىندىققا تىرەلىپ وتىرعان جالعىز قازاقستان عانا ەمەس، ءبىزدىڭ كەبىمىزدى گرۋزيا، كورشى قىرعىز ەلى مەن الىس بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى، ۋكراينا مەن بەلورۋسسيا دا كيىپ وتىر. «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەمەكشى، نەشە عاسىر «بۇراتانا حالىقتاردى» بيلەپ-توستەگەن ورىستار مەن «ۇلى ورىس ءتىلى» وڭايلىقپەن ءوز ۇستەمدىگىنەن ايرىلعىسى كەلمەيتىنىن بايقاتۋدا. بالتىق ەلدەرى ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن رەسەيمەن اشىق ارپالىسىپ جاتسا، وزبەكستان مەن ءازىربايجان ەش تايسالماستان لاتىن الىپبيىنە ءوتىپ، ءتول ەتنوس پەن ۇلتتىق ءتىل مارتەبەسىن مىقتاپ بەكىتىپ الدى، ولاردان تۇركىمەنستان مەن تاجىكستان دا قالىسپايدى. وسى جەردە اتاپ ايتار نارسە – مەملەكەتتىڭ ءبىرۇلتتى نەمەسە كوپۇلتتى ەكەنىن انىقتاۋدىڭ رەسمي كريتەريى ءالى كۇنگە دەيىن جوق. دەگەنمەن، «Freedom House» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ پرەزيدەنتى ەدريان كاراتنيتسكي ەل حالقىنىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىن ءبىر ۇلت وكىلدەرى قۇراسا وندا ول مونوۇلتتى مەملەكەت دەپ كورسەتەدى. بۇل پىكىرگە سالساق، قازاقستان مونوۇلتتى مەملەكەت.
توق ەتەرىن ايتار بولساق، ايقىنى – ۇلتتىق مەملەكەت، ونى قۇرۋشى نەگىزگى ۇلتسىز ءومىر سۇرە المايدى، قازاقستاندىقتار ىشىندە قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي ورنى ەرەكشە، سەبەبى، قازاقتار مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت. مەملەكەت – قازاقستان دەپ اتالادى، ياعني، ەلباسىمىز ايتقانداي، «قازاق ەلى». مەملەكەت بىرلىگى مەن بولاشاعىنا جاۋاپتى ۇلت، سونى قۇراۋشى ۇلت، دەمەك، ونىڭ تاريحي جاۋاپكەرشىلىگى دە ەرەكشە. قازاقستاندا ەشقانداي دا «قازاقستاندىق ۇلت» نەمەسە «ازاماتتىق ۇلت» جوق، تەك قانا قازاق ۇلتى بار. رەسپۋبليكاداعى ءتول ۇلت — قازاقتاردىڭ مۇددەسى جەكەلەگەن جاعدايدا بىرقاتار مەملەكەتتەردە ورىن الىپ وتىرعانىنداي، ەرەكشە بولۋى قيسىندى ءارى ورىندى. قازاقستاندا ءومىر سۇرەتىن باسقا دا ۇلتتىق ازشىلىقتار تاراپىنان قازاق ۇلتىنىڭ قايتا ورلەۋىنە دەگەن تابيعي ۇمتىلىسىنا تۇسىنىستىكپەن قاراۋ رەسپۋبليكاداعى تاتۋلىق پەن دوستىقتىڭ ىرگەتاسى. ويتكەنى، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ساپاسى ونىڭ ىشكى تۇتاستىعى مەن باسەكەگە قابىلەتتىگىندە. توبەسى كوك تىرەپ، جايقالعان الىپ بايتەرەكتى نىق ۇستاپ تۇراتىن تامىرى مەن ءدىڭى ەكەنىن ءبارىمىز دە مويىندايمىز، سول سياقتى، مەملەكەت قۇرۋشى ءتول ەتنوس – قازاق ۇلتى قازاقستاننىڭ قارا تامىرى مەن وزەك-دىڭگەگى، ونىڭ كۇشەيۋى – ەلدىڭ نىعايۋى، كوپۇلتتى حالقىنىڭ ىنتىماقپەن ۇيىسۋى دەگەن ءسوز.
ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» قازاقستان حالقىنا ارنالعان جولداۋىندا قازاق ءتىلى شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كوتەرىلگەندە، ەلىمىز قازاق مەملەكەتى دەپ اتالاتىن بولادى دەپ اتاپ كورسەتكەنىن ۇمىتپايىق!
مۇساتاەۆ سەيىلبەك – ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
Abai.kz
