موسكۆا قالاسى دون قابىرستانىنداعى الاشتىڭ قوس ارىسى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن نىعمەت نۇرماقوۆ جەرلەنگەن ورىنعا ەسكەرتكىش-تاقتا ورناتىلعانىنا تۋرا ەكى جىل ۋاقىت بولىپتى. ورىس ورمانىنىڭ ورتاسىندا قويىلعان بەلگى تاستىڭ تاريحي ماڭىزى قالىڭ بۇقارا تاراپىنان قىزۋ قولداۋ تاپتى.

 ول جونىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جان-جاقتى جازىلدى. قازىردە ەلىمىزگە بەلگىلى ەلەكتروندى اقپارات قۇرالى «اباي KZ» پورتالى وسى وقيعاعا قاتىستى كەڭىنەن جازدى، كوپتەگەن ماتەريالدارعا ورىن بەردى.

ۋاقىت وتكەن سايىن، تاۋەلسىزدىك تالاپتارىنا ساي تۇمسا تاريحىمىزدى قايتادان زەردەلەۋ بارىسىندا الاش ارداقتىلارىنىڭ ەلدىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اتقارعان ىستەرىنىڭ باعاسى دا ارتا تۇسۋدە. ەلىمىز كولەمىندە الاش ارداقتىلارىنا ەسكەرتكىشتەر اشۋ، بەلگى-تاقتالار ورناتۋ تۇرعىسىنداعى ورەلى ىستەردى ناسيحاتتاۋ، ارتىندا قالعان مول مۇرالارىن زەرتتەپ، ەل يگىلىگىنە اينالدىرۋ – كۇن تارتىبىندەگى كەلەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. الاش رۋحىن اسقاقتاتۋعا باعىتتالعان مۇنداي ءىس-شارالاردىڭ اسىرەسە وسكەلەڭ جاس ۇرپاق ءۇشىن تاربيەلىك ءمانى زور بولماق. وسى ەسكەرتكىش-تاقتا اشىلعاننان بەرى كوپتەگەن وقىرمانداردان حاتتار الدىق. سولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى الەكەڭ جاتقان دون قابىرستانىنا بايلانىستى. 

موسكۆا قالاسى دون قابىرستانىنداعى الاشتىڭ قوس ارىسى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن نىعمەت نۇرماقوۆ جەرلەنگەن ورىنعا ەسكەرتكىش-تاقتا ورناتىلعانىنا تۋرا ەكى جىل ۋاقىت بولىپتى. ورىس ورمانىنىڭ ورتاسىندا قويىلعان بەلگى تاستىڭ تاريحي ماڭىزى قالىڭ بۇقارا تاراپىنان قىزۋ قولداۋ تاپتى.

 ول جونىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جان-جاقتى جازىلدى. قازىردە ەلىمىزگە بەلگىلى ەلەكتروندى اقپارات قۇرالى «اباي KZ» پورتالى وسى وقيعاعا قاتىستى كەڭىنەن جازدى، كوپتەگەن ماتەريالدارعا ورىن بەردى.

ۋاقىت وتكەن سايىن، تاۋەلسىزدىك تالاپتارىنا ساي تۇمسا تاريحىمىزدى قايتادان زەردەلەۋ بارىسىندا الاش ارداقتىلارىنىڭ ەلدىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اتقارعان ىستەرىنىڭ باعاسى دا ارتا تۇسۋدە. ەلىمىز كولەمىندە الاش ارداقتىلارىنا ەسكەرتكىشتەر اشۋ، بەلگى-تاقتالار ورناتۋ تۇرعىسىنداعى ورەلى ىستەردى ناسيحاتتاۋ، ارتىندا قالعان مول مۇرالارىن زەرتتەپ، ەل يگىلىگىنە اينالدىرۋ – كۇن تارتىبىندەگى كەلەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. الاش رۋحىن اسقاقتاتۋعا باعىتتالعان مۇنداي ءىس-شارالاردىڭ اسىرەسە وسكەلەڭ جاس ۇرپاق ءۇشىن تاربيەلىك ءمانى زور بولماق. وسى ەسكەرتكىش-تاقتا اشىلعاننان بەرى كوپتەگەن وقىرمانداردان حاتتار الدىق. سولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى الەكەڭ جاتقان دون قابىرستانىنا بايلانىستى. 

جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي، دون قابىرستانىنداعى 2,5 شارشى مەتر جەرگە «باۋىرلاستار زيراتىندا» 5065 ادام جەرلەنگەن. ولاردىڭ قاتارىندا، كەيىنگى ىزدەنىس، زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە ءمالىم بولعانداي، ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولعان باسقا دا قازاق زيالىلارى، سونداي-اق بۇرىنعى پوسكەڭەستىك كەڭىستىكتە اتى كەڭىنەن ءمالىم مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، وقىمىستى عالىمدار، مادەنيەت جانە ونەر شەبەرلەرى بار.

اتاپ ايتقاندا:

نۇرپەيىسوۆ سادىق نۇرپەيىسۇلى، 1904 جىلى قوستاناي ۋەزىنىڭ تورعاي وبلىسىندا مالشى وتباسىندا تۋعان. ۆكپ(ب) مۇشەسى، ءبىلىمى تومەن، قازاقستان كپ وك بۇرىنعى 2-ءشى حاتشىسى، سسسر-ءدىڭ ۇلتتار كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، ۆكپ(ب) وك قاراۋىندا بولعان. ۇستالعان كەزدە موسكۆا قالاسىندا تۇرعان: «موسكۆا» قوناق ءۇيى، 1041-بولمە.

1938 جىلى 1 قاراشادا تۇتقىندالعان. 1939 جىلى 25 اقپاندا تەررورلىق ۇيىمعا قاتىسقانى ءۇشىن اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. سول كۇنى اتىلعان. 1956 جىلى 28 شىلدەدە اقتالعان.

قاسىموۆ اباي قاسىمۇلى، 1897 ج. مالشى وتباسىندا، سينتسزيان (قىتاي) پروۆينتسياسىندا تۋعان، قازاق. جوعارى ءبىلىمدى. قىتايدىڭ باركول پروۆينتسياسى گۋبەرناتورىنىڭ كومەكشىسى بولعان. 1938 جىلى ۇستالىپ، 1939 جىلى اتىلعان. 1959 جىلى اقتالعان.

سونداي-اق، اتالمىش قارالى تىزىمدە مىناداي ايتۋلى تۇلعالار بار:

ۆەربيتسكي الەكساندر دميتريەۆيچ، 1904 ج.ت.، لەنينگراد قالالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، تۇتقىندالعان كەزدە سسسر تەڭىز فلوتى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولعان. 1950 جىلى اتىلىپ، 1954 جىلى اقتالعان. ا.د. ۆەربيتسكي – قازىرگى سانكت-پەتەربۋرگ فەدەرالدىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرەزيدەنتى، ءىرى عالىم ل.ا. ۆەربيتسكايانىڭ اكەسى.

ۆوزنەسەنسكي الەكساندر الەكسەەۆيچ، 1898 ج.ت. رسفسر-ءدىڭ وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى بولعان.

ۆوزنەسەنسكايا ماريا الەكسەەۆنا، 1901 ج.ت. لەنينگرادتىڭ كۋيبىشەۆ اۋداندىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى.

گابيدۋللين حادجي زاگيدۋللاەۆيچ، 1897 ج.ت. موسكۆا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى. 1937 جىلى اتىلىپ، 1957 جىلى اقتالعان.

گاۆرونسكي فەليكس ۆالەريانوۆيچ، «ءموسفيلمنىڭ» راداكتورى. 1937 جىلى اتىلىپ، 1958 جىلى اقتالعان.

يبراگيموۆ امير حاليافوۆيچ، 1895 ج.ت.  لەنينگراد ورمان تەحنيكاسى اكادەمياسىنىڭ عالىم-حاتشىسى. 1937 جىلى اتىلىپ، 1991 جىلى اقتالعان.

مەيەرحولد ۆسەۆولود ەميلەۆيچ، 1874 ج.ت. مەيەرحولد اتىنداعى تەاتردىڭ رەجيسسەرى. سسسر حالىق ءارتيسى. 1939 جىلى تۇتقىندالىپ، 1940 جىلى اتىلعان. 1955 جىلى اقتالعان.

وكۋدجاۆا نيكولاي ستەپانوۆيچ، 1991 ج.ت. «سويۋزتورف» بىرلەستىگىنىڭ ەكونوميكا-جوسپارلاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى. ۇزاق جىلدار ايداۋدا بولعان. ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا، سەمەي قالاسىندا 3 جىلدان استام ۋاقىت جازاسىن وتەگەن. اقىرىندا 1939 جىلى اتىلعان. 1958 جىلى اقتالعان. نيكولاي ستەپانوۆيچ ايگىلى اقىن-جازۋشى، بارد بولات وكۋدجاۆانىڭ اكەسى شالۆانىڭ تۋعان اعاسى. شالۆا دا – قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى.

ولشانسكي ميحايل ميحايلوۆيچ، 1895 ج.ت. ءىرى اسكەري قايراتكەر، ديۆيزيا كومانديرى بولعان. 1937 جىلى ۇستالىپ، سول جىلى اتىلعان. 1956 جىلى اقتالعان.

پلياتت ۆلاديسلاۆ يوسيفوۆيچ، 1985 ج.ت. سسسر-ءدىڭ تۇركيا مەن يرانداعى بۇرىنعى كونسۋلى. 1937 جىلى اتىلىپ، 1956 جىلى اقتالعان. ۆلاديسلاۆ يوسيفوۆيچ – سسسر حالىق ءارتيسى، بەلگىلى كينو جانە تەاتر اكتەرى روستيسلاۆ پلياتتىڭ تۋعان اعاسى.

پومەرانتسەۆ فەدور الەكسسەۆيچ، 1896 ج.ت. بۇرىنعى پاتشا ارمياسىنىڭ وفيتسەرى، جوعارى ءبىلىمدى اسكەري مامان. بريگادا كومانديرى بولعان. 1938 جىلى تۇتقىندالىپ، 1939 جىلى اتىلعان. 1959 جىلى اقتالعان.

راەۆسكي ستەفان الەكساندروۆيچ، 1885 ج.ت. «جۋرنال دە موسكۋ» («موسكوۆسكايا گازەتا») گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى. 1936 جىلى ۇستالىپ، 1937 جىلى اتىلعان. 1956 جىلى اقتالعان.

تالالاەۆ يۆان يۆانوۆيچ، 1913 ج.ت. اسكەري ۇشقىش. 1937 جىلى اتىلعان. 1990 جىلى اقتالعان.

تۋحاچەۆسكي ميحايل نيكولاەۆيچ، 1893 ج.ت. سسسر قورعانىس حالىق كوميسسارىنىڭ 1-ورىنباسارى، سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى. 1937 جىلى 12 شىلدەدە اتىلعان. 1957 جىلى اقتالعان.

ياكير يونا ەممانۋيلوۆيچ،  1896 ج.ت. ۆكپ(ب) مۇشەسى، لەنينگراد اسكەري وكرۋگىنىڭ قولباسشىسى، 1-رانگىلى كوماندارم. 1937 جىلى اتىلىپ، 1957 جىلى اقتالعان.

بۇل ءتىزىمدى توقتاتپاي تىزە بەرۋگە، جازا بەرۋگە بولادى. 5 مىڭ جازىقسىز قۇربانداردىڭ ىشىندە نەبىر مايتالمان ماماندار، قالاۋلى قىزمەتشىلەر، ەلىنە تۇتقا بولاتىنداي تۇعىرلى تۇلعالار بار. ءبارى دە جازىقسىز جاپا شەگىپ، جوقتان وزگەگە ايىپتالىپ، كوگەندەپ ۇستالىپ، كوكتەي وتالعان. اقىل-ساناسى تولىسىپ، پاراسات-پايىمى تارلان تارقان جاسىندا وتقا ءتۇسىپ، وققا بايلانعان. شىركىن-اي دەپ ويلايسىڭ، ەل باسىنا كۇن تۋعان، سۇراپىل سوعىس يەكتەپ تۇرعان سىندارلى كەزەڭدە قانشاما تاماشا تۇلعالاردان، ادام الەۋەتىنەن ايرىلىپ قالعانبىز...

ءسوز جوق، ءا.بوكەيحانوۆ – تەك ۇلتتىق تاريحي تۇلعا ەمەس، زامانالىق تاريحي تۇلعا. سوناۋ ءحVىىى عاسىردىڭ اياعىنداعى ۆەستۆالد بىتىمىنەن بەرى جۇزەگە اسا الماي كەلە جاتقان ۇلتتىق ەگەمەندىك مۇراتىنىڭ جۇزەگە اسۋى ءبىزدىڭ عاسىرىمىزدىڭ باسىنا سايكەس كەلدى. جالپى حح عاسىردىڭ باسى وتارشىلدىق پەن ەزگىگە بوي بەرمەيمىز دەپ تۋلاپ شىققان كۇرەسكەر رۋح، كوسەم جىگەردىڭ تالاي-تالاي كۇرەسكەرلەرىن سىيلاعانى بەلگىلى. سولاردىڭ اراسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ورنى بولەك. اسىل الەكەڭنىڭ ارنالى عۇمىرى، ونەگەلى ءومىرى، ەرەسەن ەڭبەگى مەن وجەت كۇرەسى بۇگىنگى ەركىن ەگەمەن ەلىمىزدىڭ بايىپتى تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ العاشقى قادامدارى دەپ باتىل ايتۋعا بولادى. ول باتىس پەن شىعىستىڭ جاقىنداسۋىنا، ءدىن مەن مادەنيەتتىڭ حالىقتاردىڭ اراسىنا جىك سالماي، كوپىر بولۋىنا، از بەن كوپتىڭ باۋىر بولۋىنا جان-تانىمەن ۇمتىلعان رۋحاني دانەكەر، شىراقشى ەدى. ول تۇتقان شىراق بۇگىندە ونىڭ ازات حالقىنىڭ الاۋلى تاعدىرى بولىپ مازداپ تۇر.

بۇل – ءبارىمىز ءۇشىن اسقاق ابىروي، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. بۇگىنگى قازاق قوعامى تەك ازاتتىق جولىندا ارماندا كەتكەن ارداقتى تۇلعالارىنىڭ اسىل مۇراتتارىنا ادال بولسا السا عانا ماقساتىنا جەتە الادى. سوندىقتان دا الەكەڭدەر امانات ەتكەن ءىستى ارى قاراي جالعاستىرا بەرۋ، ولاردىڭ ونەگەلى ءومىر جولىن ۇرپاق ساناسىنا بارىنشا سىڭىرە بەرۋ – ازاماتتىق پارىزىمىز.

جاقسىلاردان قالعان ءىز وشپەگەي!

نۇرلان دۋلاتبەكوۆ،

زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

قر ۇعا-نىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى

 Abai.kz