ءدىني اعىمداردىڭ پايدا بولۋى. بۇگىنگى كۇندەرى ەلىمىزدە ءتۇرلى اعىمدار اراسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر پايدا بولىپ، ونىڭ ىشىندە تاڭىرشىلدىك پەن يسلامنىڭ اراسىندا جارىقشاق شىعىپ، حالىق ەكىگە بولىنە باستادى. ءبولىنۋدىڭ باستى سەبەبى بولمىستىڭ بىرلىگىن تۇسىنبەۋدەن بولىپ تابىلادى. بولمىستىڭ بىرلىگىن بۇزىپ، ونىڭ ءتۇرلى كورىنىستەرىنە كوڭىل اۋدارعاندا، شەكسىز كوپ ۇعىمدار، كوزقاراستار، بولىكتەر پايدا بولىپ، ولاردىڭ ءوزارا تارتىسى ءومىردى كۇرەس مايدانىنا اينالدىرىپ جىبەرەدى. بۇل دۇنيە كورىنىسى.

اباي ءىلىمى بويىنشا، بۇل تارتىستاردىڭ سەبەبى -- جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنىڭ كۇرەسى. كوپ جاعدايلاردا ءناپسىنىڭ ىقپالىمەن ءتان قۇمارى كۇش الىپ جان قۇمارىن تۇنشىقتىرادى. جەكە ادامدار عانا ەمەس، بۇكىل ادامزات قوعامىندا، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلدە دە، بۇگىنگى كۇندەرى وسى سەبەپتەن وتە قاۋىپتى  قۇبىلىستار پايدا بولىپ وتىر. كۇش الىپ بارا جاتقان تاڭىرشىلدىك پەن يسلامنىڭ اراسىنداعى تارتىس سونىڭ ءبىر كورىنىسى. بۇلاردىڭ تارتىسى قازاق ۇلتىنىڭ بىرلىگىن بۇزاتىن ەڭ قاۋىپتى قۇبىلىس. سەبەبى، ولاردىڭ ەكەۋى دە حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىن قالىپتاستىرعان نەگىزگى قۇندىلىقتار. بۇل قۇندىلىقتاردى كەزىندە ساقتاي الماي، ايىرىلىپ قالاتىن بولساق، حالىق رۋحاني تىرەكتەن ايرىلىپ، ەلىمىز مۇلدە مۇشكىل جاعدايعا ءتۇسۋى مۇمكىن. سوندىقتان، جاعدايدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ولاردى بىرىكتىرەتىن جول ىزدەۋىمىز كەرەك.

شىن مانىندە، بۇل ەكى اعىم ءبىرتۇتاس بولمىس كورىنىستەرى. شىندىق وسىندا. ەگەر بۇل شىندىقتى قابىلدايتىن بولساق، وندا ولاردى بولۋگە دە بولمايدى. وعان كوزىمىزدى جەتكىزۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى بۇل ەكى اعىمنىڭ نە  ەكەنىن، قالاي پايدا بولعانىن، ىشكى ءمانىن، جانە حالقىمىزدىڭ ولاردى قالاي قابىلداعانىن انىقتاپ الۋىمىز كەرەك.

بۇل ەكى قۇندىلىق تا ءبىر جانە بولىنبەيتىن ءبىرتۇتاس بولمىس كورىنىستەرى بولسا، زاڭدى سۇراق تۋادى. وندا نە سەبەپتەن قايشىلىقتار پايدا بولادى؟

بۇل ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن اۋەلى بولمىستىڭ نە ەكەنىن دۇرىس ءتۇسىنىپ الايىق. اباي مۇراسىن تىرەك ەتىپ، بولمىستىڭ نە ەكەنىنە كوز جىبەرەيىك.

بولمىس دەگەنىمىز نە؟ بولمىس – ادامزات دۇنيەتانىمىنداعى ەڭ اۋقىمدى، جانە ەڭ كەڭ ۇعىم. سەبەبى، بولمىس «بار»، «بولۋ» دەگەن ۇعىمنان شىعىپ، بارلىقتى تۇگەلدەي قامتيدى.  بولمىس شەكسىز، جانە سانالۋان كورىنىستەردەن قۇرالادى. سوندىقتان، بولمىس رۋحاني مەن ماتەريالدىق الەمدى تولىق قامتيدى. زاتتىق الەمنىڭ ىشىندەگىلەر دە، ونى سىرتىنداعىلار دا، تۇگەلدەي بولمىس كورىنىستەرى. بولمىس شەكسىز، ءبىر جانە ءبىرتۇتاس دەگەنىمىز وسى.

تەولوگيانىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن، بولمىستىڭ بۇل شەكسىزدىگىن حاكىم اباي ءوزىنىڭ   وتىز سەگiزiنشi سوزiندە بىلاي دەپ قىسقاشا تۇجىرىمداپ بەرگەن:

بiز اللا تاعالا «بiر» دەيمiز، «بار» دەيمiز. ول «بiر» دەگەننiڭ ءوزi اقىلىمىزعا ۇعىمنىڭ بiر تياناعى ءۇشiن ايتىلعان ءسوز. بولماسا ول «بiر» دەگەننiڭ ءوزi اللا تاعالاعا لايىقتى كەلمەيدi.

اباي بولمىستى اللا تاعالا دەپ اتاپ وتىر. رۋحاني تۇرعىدان العاندا «بiر»، «بار» دەگەن سوزدەر ماڭگىلىكتى بىرلىك پەن بارلىقتى بىلدىرەدى. ماڭگىلىكتى «بار» نارسە ەشۋاقىتتا جوعالمايدى. ەگەر بولمىستى ماڭگىلىكتى دەپ قابىلدايتىن بولساق، وندا اللا تاعالا -- بولمىس، ال بولمىس -- اللا تاعالا. وسىلاي، اباي اللا تاعالا دەپ بولمىستى اتاپ وتىرعانىن كورەمىز.  ادامزات قوعامىندا بولمىستىڭ اتاۋلارى كوپ. قازاق حالقى بولسا، ونى اللا، قۇداي، ءتاڭىر دەپ اتايدى.

بىردە عالىمداردىڭ ءبىرى: «نەگە اباي ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا اللاعا ءتۇرلى اتاۋلاردى قولدانادى؟» دەگەن سۇراق قويدى. ورايى كەلگەندە، بۇل جەردە ءوزىمنىڭ ويىمدى كەلتىرەيىن. بولمىس ءبىر بولعانىمەن، كۇندەلىكتى ومىردە ونىڭ بەلگىلى ءبىر كورىنىستەرىنە كوڭىل ءبولىنىپ، ونىڭ العاشقى كەڭ ماعىناسى  تارىلىپ، حالىق ولاردى ءارتۇرلى ەسىمدەرمەن اتايدى. اباي دا، بولمىستىڭ تۇلعالىق كورىنىسىنە كوڭىل بولگەندە --  اللا دەپ، تابيعات كورىنىسىن -- ءتاڭىر، ال بۇكىل عالاممەن بايلانىستى -- قۇداي دەپ اتايدى. مىسالدار كەلتىرەيىك. «ول اللا زاتى ەشبىر سيپاتقا مۇقتاج ەمەس، ءبىزدىڭ اقىلىمىز مۇقتاج، جوعار كەلتىرىلگەن سيپاتتارمەن اللانى انىقتاپ تانىماققا كەرەك. ەگەر ول سيپاتتارمەن انىقتاماساق، بىزگە اللانى تانۋ قيىن بولادى»، «اللا وزگەرمەس، ادامزات كۇندە وزگەرەر»، «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»، «اللانى تانىتۋعا ءسوز ايىرماس»، «اللا ءمىنسىز اۋەلدەن، پايعامبار حاق»، «اللانىڭ، پايعامباردىڭ جولىندامىز»، «اللا ءىشىمدى ايتقىزباي بىلەدى ويلا»، «قۇران راس، اللانىڭ ءسوزىدۇر ول»،  دەگەن سياقتى سوزدەر جاراتۋشىنى تۇلعا رەتىندە قابىلداعانىن كورسەتەدى. اباي شىعارمالارىندا اللا اتاۋى تاعى باسقا كوپتەگەن جەرلەردە، بارلىعى 133 رەت كورىنىس تاپقان ەكەن. «ءتاڭىرى قوسقان جار ەدىڭ سەن»، «جالعانى جوق، ءبىر ءتاڭىرىم، كەڭشىلىك قىل»، «بەزەندىرىپ جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر» دەگەن سوزدەر بولمىستىڭ تابيعاتتى، ءومىردى جاراتۋشى كورىنىسىن بەرەدى. ال «پاتشا قۇداي، سىيىندىم»، «و دا قۇداي پەندەسى»، «يا قۇداي بەرە كور، تىلەگەن تىلەكتى»، «قۇداي تاعالانىىڭ جاراتۋىنان»، «جوق، سەن جاقسىلىق، جاماندىقتى جاراتقان -- قۇداي، بىراق قىلدارعان قۇداي ەمەس، اۋرۋدى جاراتقان -- قۇداي، بىراق اۋىرقان قۇداي ەمەس، بايلىقتى، كەدەيلىكتى جاراتقان -- قۇداي، بىراق باي قىلعان، كەدەي قىلعان قۇداي ەمەس، دەپ نانىپ ۇقساڭ بولار، ايتپەسە -- جوق» دەگەن سوزدەر تۇلعالىق قاسيەتتەر عانا ەمەس، بۇكىل بولمىس زاڭدىلىقتارىنا ارنالعان ءتارىزدى.

اباي سوزىندەگى مونوتەيستىك تۇسىنىكتەگى اللا تاعالا شەكسىز، ءبىزدىڭ اقىلىمىزدان تىس جاتىر. اباي ءارi قاراي ءسوزiن جالعاستىرىپ، ءوزىنىڭ تەرەڭ ويلارىن اشا تۇسەدى. «ول «بiر» دەگەن ءسوز اللا تاعالا عالامنىڭ iشiندە، عالام اللا تاعالانىڭ iشiندە»، – دەيدi. بۇل سوزدەردىڭ اللا تاعالانىڭ ءتۇرلى اسپەكتىلەرىن، سونىمەن بىرگە، بۇكىل بولمىس ءومىرىنىڭ كورىنىستەرىن بەرەتىن تەرەڭ ماعىنالارى بار.

ولشەۋسىز بولمىستى تولىق ءتۇسىنۋ ولشەۋلى اقىلىمىزعا وتە قيىن، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. بولمىستىڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق بولىگى بار. رۋحاني بولىگى وزگەرمەيتىن ماڭگىلىكتى بولسا، ال ماتەريالدىق بولىگى ۇنەمى وزگەرىستە، سوندىقتان ماڭىگىلىكتى ەمەس.

اقىل-ويىمىزدىڭ تياناعى ءۇشىن بولمىستى زاتتىق الەممەن، ونىڭ ىشىندەگى زاتپەن، مىسالى، سۇتپەن سالىستىرىپ كورەلىك. تولىق بولماعانىمەن، بۇل ءادىس مولشەرلەپ بولسا دا، ويىمىزعا ءبىراز تۇسىنىك بەرەدى. سەبەبى، كونە ءداۋىر دانىشپاندارى ايتقانداي، تومەندە نە بار بولسا، جوعارىدا سول بار.

ءسۇت بىزگە اق ءتۇستى، ءبىرتۇتاس، جانە بىركەلكى سۇيىق زات بولىپ كورىنەدى. بىراق، ونىڭ قۇرامىندا، ياعني ىشىندە، ءبىز كورمەيتىن  كوپتەگەن ەلەمەنتتەر بار. ولارعا ماي تۇيىرشىكتەرى، سۋ، جانە كوپتەگەن حيميالىق زاتتار جاتادى. سۇتتەن قايماق، ماي، ىرىمشىك، قۇرت ءتارىزدى قۇندىلىقتار الامىز. ءسۇت بۇكىل الەمنىڭ ءبىر بولىگى بولعاندىقتان، ول دا كوزگە كورىنبەيتىن ۇنەمى قوزعالىستا. قوزعالىس اسەرىنەن جەڭىل ماي تۇيىرشىكتەرى، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ءسۇتتىڭ بەتىنە شىعىپ، قايماقتى قۇرايدى. وسىلاي ءسۇت ەكى بولىككە بولىنەدى. ءسۇت ايىرۋ ماشيناسىنىڭ (سەپەراتوردىڭ) جۇمىسى دا وسى ماي تۇيىرشىكتەرىنىڭ سۋدان جەڭىل قاسيەتىنە نەگىزدەلگەن. سەپەراتور ءسۇتتى قاتتى اينالدىرعاندا ينەرتسيانىڭ تەبۋ كۇشىمەن اۋىر سۋ تۇيىرشىكتەرى ورتادان سىرتقا ۇمتىلادى، ال ماي  تۇيىرشىكتەرى جەڭىل بولعاندىقتان ورتاعا جينالادى. وسىلاي ءسۇتتىڭ قايماعى ءبولىنىپ الىنادى. ال قايماقتى ءارى قاراي بىلعاپ، اينالدىراتىن بولساق، ماي تۇيىرشىكتەرى بىرىگىپ، تازا ماي مەن سارى سۋ پايدا بولادى. ماي ءسۇتتىڭ نەگىزگى  قۇندىلىعى بولسا، ال سارى سۋى قوسالقى بولىگى.

ەندى بولمىس كورىنىسىنە كەلەيىك. ءسۇت ءتارىزدى، بولمىستىڭ دا ءتۇرلى بولىكتەرى بار. بولمىس ۇنەمى قوزعالىستا بولعاندىقتان،  ونىڭ «اۋىر» بولىكتەرى «جەڭىل» بولىكتەرىنەن بولىنەدى. «جەڭىل» بولىكتەرى رۋحاني الەمدى قۇراسا، «اۋىر» بولىكتەرى ماتەريالدىق الەمدى قۇرايدى. ءسۇتتىڭ نەگىزگى قۇندىلىعى قايماق بولسا، ال بولمىستىڭ نەگىزگى قۇندىلىعى رۋحاني بولىگى بولىپ تابىلادى. ءسۇتتى ءارى قاراي بىلعاپ، قوزعالىسقا كەلتىرگەندە ماي ءبولىنىپ شىعاتىنى ءتارىزدى، بولمىس قوزعالىسىندا رۋحاني بولىگى بىرىگىپ رۋحاني تۇيىرشىكتەر پايدا بولادى. بۇل رۋحاني تۇيىرشىكتەر ءتۇرلى جانداردى قالىپتاستىرادى. ءسۇتتى بىلعاۋ بارىسىندا ۇساق ماي تۇيىرشىكتەرى بىرىگىپ، ماي بولىكتەرى پايدا بولعانى ءتارىزدى، بولمىستىڭ ۇساق جاندارى بىرىگىپ، رۋحاني بولىكتەر پايدا بولادى. كىشكەنە بولىكتەر جاندار بولسا، ال ۇلكەن بولىكتەرى ءتۇرلى پەرىشتەلەر، نەمەسە ءتۇرلى قۇدايلار بولىپ تابىلادى.  رۋحاني بولىكتەردىڭ ۇلكەندىگىنە بايلانىستى ءتۇرلى پەرىشتەلەر پايدا بولىپ، ولار وزدەرىنىڭ دارەجەلەرىنە بايلانىستى بولمىستىڭ ءتۇرلى كورىنىستەرىن باسقارادى. ءىرى پەرىشتەلەر قۇدايلار دەپ اتالىپ، ءتىپتى، ولار وزدەرىنە جەكە الەمدەر قۇراۋلارى دا مۇمكىن.

جاندار وزدەرىنە ءتاندى قالاي قالىپتاستىرادى؟ ادامدار، حايۋاناتتار انا جاتىرىندا، قۇستار جۇمىرتقانىڭ ىشىندە، ال وسىمدىكتەر جەردىڭ قويناۋىندا تاندەرىن قۇراستىرىپ، ومىرگە كەلگەن سوڭ رۋحتارى ارقىلى قورشاعان ورتانىڭ ىقپالىمەن ودەرىنىڭ تاندەرىن تولىعىمەن قالىپتاستىرادى.

ماي تۇيىرشىكتەرىنىڭ قۇرامى بىردەي بولعاندىقتان، ولاردىڭ قاسيەتتەرى دە بىردەي. سول سياقتى، ءتۇرلى جانداردىڭ قاسيەتتەرى دە ۇقساس. ولاردىڭ قۋاتتارى بار. جاننىڭ قۋاتى رۋح دەپ اتالسا، ال قۇدايدىڭ قۋاتى يسلامدا نۇر دەپ اتالادى. قۇدايدىڭ قۋاتى نۇر بولسا، ال جاننىڭ قۋاتى ونىڭ رۋحى. قۇدايلار وزدەرىنىڭ نۇرىمەن الەمدەر قۇراسا، ال جاندار رۋحىمەن وزدەرىنە دەنە قۇرايدى. وسىلاي عالامداعى گالاكتيكالاردىڭ جانە الەمدەگى جان يەلەرى مەن تۇرلەرىنىڭ سانالۋان كوپتىگى پايدا  بولادى. بولمىستىڭ شەكسىزدىگى وسىنى كورسەتەدى.

ماتەريا رۋحتان پايدا بولادى، سوندىقتان رۋح ارقاشان دا ماتەريادان جوعارى. ءسۇتتىڭ مايى ونىڭ نەگىزگى قۇندىلىعى ءتارىزدى، بولمىستىڭ رۋحاني بولىگى دە ونىڭ نەگىزگى قۋاتى. مايدى كورىپ، ءبىز ءسۇتتىڭ بار ەكەنىن بىلەمىز. سول سياقتى، الەم قۇبىلىستارىن كورىپ، بولمىستى تانيمىز.

سۋدىڭ ىشىندەگى بالىقتار مۇحيتتىڭ شەگىن بىلمەيدى. ونىڭ شەگىن ءبىلۋ ءۇشىن مۇحيتتان شىعىپ، وعان سىرتتان قاراۋ كەرەك. بالىقتا ونداي مۇمكىندىك بولماعاندىقتان، وعان مۇحيت شەكسىز بولىپ كورىنەدى. سول سياقتى، ءبىز دە بولمىستىڭ ىشىندە بولعاندىقتان، ونىڭ شەگىن بىلە المايمىز. تەك قانا ونىڭ ءاربىر بولىگىنەن ونىڭ ءوزىن سەزىپ، تانۋىمىزعا بولادى.  بولمىستىڭ شەكسىزدىگى دەگەنىمىز وسى.

ولشەۋلى اقىلىمىزبەن ولشەۋسىز بولمىستى ءتۇرلى اعىمدارعا ءبولىپ، ءوزارا كەلىسپەي جاتساق بۇعان كىم كىنالى؟ ارينە، ءوزىمىزدىڭ رۋحاني ناداندىعىمىز كىنالى. ەندەشە، ۇلتىمىزدىڭ تۇتاستىعىن ساقتايمىز دەسەك، اباي بابامىزدىڭ وسى مۇراسىن مەڭگەرە وتىرىپ ءبولىسۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە، بولمىس بىرلىگىنە، تۇتاستىققا ۇمتىلۋىمىز كەرەك دەگەن وي تۋادى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ-عالىم

Abai.kz