بولمىسىمىز مومىن بولعاننان با، سوت دەگەندە ات ۇرىككەندەي شوشيتىنىمىز راس. زاۋدە ءبىر زاڭعا تومپاق كەلىپ قالىپ، اپسەلەڭگە تۇسكەن كەزىڭدە يمانىڭ مەن ار-وجدانىڭ، يسحاتىڭ مەن كىسىلىگىڭ سىنالىپ، ءبىلىپ-بىلمەي ىستەگەن ارەكەتىڭنىڭ اق-قاراسىنا قاراي قىلداي موينىڭا زىلدەي قامىت كيگىزۋگە ۇكىم شىعارالاتىن بىردەن-ءبىر ورىن – سوت. تەگەۋىرىندىدەن تەپكى جەپ، كۇشتىدەن تار قىسپاق كورگەن، ادىلەت ىزدەپ، تورەلىك سۇراۋشىلاردىڭ جۇگىنەرى مەن سۇيەنەرى – قاشان دا وسى سوت ورىندارى. ولاردىڭ كاسىبي دەڭگەيىن قازiرگi كۇنى ءباسپاسوز بەتتەرىندە سوت جۇيەسiندەگi ادi­لەت­سiز­دەر­­ جايىندا ءجيى-ءجيى ءسوز بولاتىنىنان-اق انىق اڭداۋعا بولادى. ادiلەتسiزدiكتەر – قازiرگi قو­عام­­­دا­­عى بە­لەڭ العان، اسiرەسە ادام ساناسىنا تۇسكەن جەگى قۇرت سەكىلدى دەرتتەردiڭ بiرi. اۋەل باستا تەر­­گەۋشi ءوز iسiن ءاد­­iل جۇرگiزبەگەندiكتەن، جاناما دالەلدەرگە قۇرىلىپ، جا­زىق­سىز­ موينىنا كiنا تاعىلعان اي­ىپ­تالۋشىلاردىڭ دەنi كۇن وتكەن سايىن كوبەيىپ بارادى. ەلىمىزدە زاڭنىڭ ءتيىستى دارەجەدە ورىندالۋىنىن قاداعالايتىن ورگان — باس پروكۋراتۋرانىڭ دەرەككوزىنە جۇگىنسەك، 2012 جىلدان باستاپ ءبىر جارىم جىل ىشىندە 855 ادامنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقى بۇزىلىپتى، 105 ادام زاڭسىز تۇتقىندالعان، 209 ادام زاڭسىز ۇستالعان، 372 ادام قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە زاڭسىز تارتىلعان دەيدى.

بولمىسىمىز مومىن بولعاننان با، سوت دەگەندە ات ۇرىككەندەي شوشيتىنىمىز راس. زاۋدە ءبىر زاڭعا تومپاق كەلىپ قالىپ، اپسەلەڭگە تۇسكەن كەزىڭدە يمانىڭ مەن ار-وجدانىڭ، يسحاتىڭ مەن كىسىلىگىڭ سىنالىپ، ءبىلىپ-بىلمەي ىستەگەن ارەكەتىڭنىڭ اق-قاراسىنا قاراي قىلداي موينىڭا زىلدەي قامىت كيگىزۋگە ۇكىم شىعارالاتىن بىردەن-ءبىر ورىن – سوت. تەگەۋىرىندىدەن تەپكى جەپ، كۇشتىدەن تار قىسپاق كورگەن، ادىلەت ىزدەپ، تورەلىك سۇراۋشىلاردىڭ جۇگىنەرى مەن سۇيەنەرى – قاشان دا وسى سوت ورىندارى. ولاردىڭ كاسىبي دەڭگەيىن قازiرگi كۇنى ءباسپاسوز بەتتەرىندە سوت جۇيەسiندەگi ادi­لەت­سiز­دەر­­ جايىندا ءجيى-ءجيى ءسوز بولاتىنىنان-اق انىق اڭداۋعا بولادى. ادiلەتسiزدiكتەر – قازiرگi قو­عام­­­دا­­عى بە­لەڭ العان، اسiرەسە ادام ساناسىنا تۇسكەن جەگى قۇرت سەكىلدى دەرتتەردiڭ بiرi. اۋەل باستا تەر­­گەۋشi ءوز iسiن ءاد­­iل جۇرگiزبەگەندiكتەن، جاناما دالەلدەرگە قۇرىلىپ، جا­زىق­سىز­ موينىنا كiنا تاعىلعان اي­ىپ­تالۋشىلاردىڭ دەنi كۇن وتكەن سايىن كوبەيىپ بارادى. ەلىمىزدە زاڭنىڭ ءتيىستى دارەجەدە ورىندالۋىنىن قاداعالايتىن ورگان — باس پروكۋراتۋرانىڭ دەرەككوزىنە جۇگىنسەك، 2012 جىلدان باستاپ ءبىر جارىم جىل ىشىندە 855 ادامنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقى بۇزىلىپتى، 105 ادام زاڭسىز تۇتقىندالعان، 209 ادام زاڭسىز ۇستالعان، 372 ادام قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە زاڭسىز تارتىلعان دەيدى. بۇدان — سوتقا دەيىنگى ساتىداعى، دالىرەك ايتقاندا، ىشكى ىستەر ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇرگىزگەن تەرگەۋ امالدارىنداعى ولقىلىقتان عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سوت ۇدەرىسىنە قاتىسۋشىلاردىڭ (پروكۋرور، ادۆوكاتتاردىڭ) دا كاسىبي دەڭ­گەي­i­نiڭ­ وسال ءتۇسiپ جات­­­قا­نى­نان دە­گەن­ قورىتىندى شىعارۋعا بولادى. ادiلدiك كاتەگوريالارىنىڭ نەگiزگi قاعيداتتارى وسى­­ جەردە بوساڭ تار­تۋدا. بۇرناعى جىلدارى ەل­­باسى تەلەەفير ار­قى­­لى بە­ر­گەن­ ءبىر سۇح­با­تىن­دا ءوزiنiڭ جارلىعىمەن جيىرمادان استام سۋديانى ورنى­نان­ ال­­استاتقانىن ايتقان ەدi­. ال سولاردىڭ ورنىن باسقان، بۇگiنگi تاڭدا سوت جۇيەسiندە قىزمەت ەتiپ جۇرگەندەر وندىردەي جاستار، ومىرلىك، قىزمەتتىك تا­­­جi­­ري­بەسi از ماماندار. قوسىلعىشتاردىڭ اۋىستىرعانمەن قوسىندى وزگەرمەۋدە. كون قۇرىسسا قالىبىنا بارادىنىڭ كەرىندەي. قازىر ولاردىڭ دا پىشاعى قۇيرىق ۇستىندە بولىپ تۇر. «بالتالىمەن  الىسساڭ دا، قالتالىمەن قاعىسپا» دەگەن ءسوز بار. ءومىردىڭ ىستىق-سۋىعىن تاتىپ ۇلگەرمەي، قازانىندا قايناماي جاتىپ، كەسىم ايتاتىنداردى كورگەندە، جىگەرىڭ قۇمعا سىڭگەن سۋداي بوپ، ءۇنىڭ شىقپاي قالادى ەكەن...

قازىرگى كۇنى قاي سالادا بولماسىن مەملەكەتتىك قىزمەت مەكەمەلەرىندە ادەپتىلىكتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى بۋى بۇرقىراپ تۇرعان وزەكتى پروبلەماعا اينالۋدا. بۇنىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا دا قاتىسى جوق ەمەس. سوت تورەلىگىن ات­­­قا­رۋدا، سوت وندىرىسىندە، سوتتىق، پروكۋرورلىق جا­نە­ تەرگەۋ ورگاندارىندا اد­­ام­گەر­شىلىك نورمالارىن قاتاڭ ساقتاپ، ولاردى ءوز­ ورنىمەن دۇرىس قولدانا ءبى­­­لۋدىڭ ماڭ­ىزى وتە-موتە زور. جاسالىنعان قىل­مىستى اشۋ، قىلمىسكەردى ان­ىق­تاۋ، ونى ۇس­تاۋ، قىلمىسىنا قاراي ءاد­ىل جازا تاعايىنداۋ، ونىڭ كەيىنگى ومى­رىن­دە ءماندى، ماز­­مۇندى عۇمىر كە­شۋى قوعام مەن­ ادام مۇد­دەلەرىنىڭ ەتەنە قابىسقان ءوزارا بىرلىگىنەن تۋ­ىن­دايدى. سوت تو­رەلىگىن اتقاراتىن ورگانداردىڭ ءوز وكىلەتتىلىگىن ءىس جۇ­زىندە جۇزەگە اس­ى­رۋ­ با­­رىسىندا ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قوزعاپ، بەلگىلى ءبىر­ تۇلعاعا مەم­لەكەتتىك ماج­بۇرلەۋ شارالارى قولدانىلاتىنى ايان. ازامات­تىڭ­ ار-ۇيا­تى، بوستاندىق-ەر­كىن­دىگى، وتباسىنداعى كەلىسىم ۇي­لە­سىم­دى­لى­گى، ياكي، ءبىر سوز­­­بەن ايتقاندا، تاعدىرى قىل­­مىستىق ىستەر بويىنشا شىعارىلاتىن تەر­­گەۋ قو­­رىتىندىسىنا تىكەلەي باي­لا­­نىستى. ەندەشە قىلمىستىق ىستەر بوي­ىن­شا سوت­­تىڭ تەرگەۋ قورىتىندىسى زاڭ جا­­نە ادامگەرشىلىك نەگىزدەرگە سۇي­ە­نۋ­ى اب­زال. ياع­ني، قىلمىستىق ىستەردى تەرگەپ، سوت­ شەشىمىن شىعارعاندا، قىل­مىسقا قار­سى­ كۇ­­رەس شارالارىن قولدانۋ زاڭ تالاپ­تا­رىنا عانا ەمەس، سون­داي-اق اد­ام­گەر­شى­لىك­ مۇراتتارعا دا قاتاڭ سايكەس بولۋى قا­جەت، باس­قا­شا ايتقاندا، سوت ور­گان­دا­رى­ ال­دىنداعى قىزمەتتىك ماقساتتار زاڭدى نە­­گىزگە الا وتىرىپ، ادام­گەر­شى­لىك­ جولدار­مەن شەشىمىن تابۋعا ءتيىس. توتى قۇس قاناتىنا قاراپ تۇرلەنىپ، اياعىنا قاراپ قورلانادى دەيدى. سوت ورگاندارىنا قاراپ قورلاناتىنداي بولمايىق. سوڭعى جىلدارى سوت ادىلدىگى باعىتىندا قانشاما جۇمىس اتقارىلدى. سوت جۇيەسىنە القا بيلەر ينستيتۋتىنىڭ ەنگىزىلۋى دە وسىمەن تىكەلەي بايلانىسىپ جاتىر.

سوتتاعى القا بي مۇ­شە­لەرى الدىن الا قالىپتاسقان پىكىر، كوزقا­راس تۇرعى­سى­نان ەم­ەس، سوت­ تەرگەۋى با­رى­سىندا انىقتالاتىن، ايگىلەنەتىن انىق دالەل­دەر­گە­ سۇي­ە­نىپ­ بارىپ­ شەشىم قا­بىلدايدى. بۇل ينستيتۋتتىڭ ارتىقشىلىعى – كوپ­تەن سوت­ جۇيەسىندە ابدەن قا­لىپقا ءتۇسىپ قالعان سۋديا، ءوز كاسىبى، تا­جىريبەسىنىڭ بيىگىنەن­ قىل­مىستى باعالاسا، القا مۇشەلەرى مۇنداي كۇيدى العاش باستان كە­­شى­­رىپ، سوت­ ۇدەرىسىنە سىرت­تاي­ ەمەس، تۇڭعىش رەت تىكەلەي قاتىسىپ وتىرعاندىق­­تان­، سوت تو­رەلىگىنە بارىنشا جا­ۋاپكەرشىلىكپەن كەلۋگە ۇمتىلادى. سون­دىق­­تان كا­سىبي سۋ­ديا مەن القا مۇ­شە­لە­رى­نىڭ پىكىرى ءبىر جەردەن شىعا بەرمەۋى زاڭ­دىلىق، قالىپتى جاعداي بولۋعا ءتيىس. بۇل­ ينس­تي­تۋتتىڭ ۇتىمدىلىق ەر­ەكشەلىگى – القا مۇشەلەرى ءومىردىڭ ءتۇر­لى جاع­دا­يات­تا­رى­نان­ جاسالعان قىلمىسقا سۋ­ديالارداي زاڭدىق-تەحنولوگيالىق تۇر­عىدان قا­را­ماي­دى،­ ءومىردىڭ وزەگىندەگى تاجىريبەگە سۇيەنەدى. ايتسە دە القا بيلەردى سوت ۇدەرىسىنە قاتىستىرۋدىڭ قارسى جاقتارى دا بار. ار­نايى زاڭگەرلىك ءبىلىمى، تاجىريبەسى جوق­، سوندىقتان قاراپايىم ادام (القا بيلەر) سەزىم جەتەگىنە ەرىپ، ادام تاعدى­رىن­ شەشەر تۇستا قاتەلىككە بوي الدىرۋى مۇمكىن دەگەن ءۋاج ايتىلادى.

وسىنىڭ ءبارى دە زاڭ، قۇقىق سالاسىندا كورىنىس تاۋاپ جاتقان كىساپىرلىك قۇبىلىستار. 

قاراعاندى قالاسى

Abai.kz