(تۇسىڭدە كورمەگەن بايلىققا كەنەلەسىڭ)

ەلىمىزدە ينفلياتسيا دەڭگەيى تومەندەمەي تۇر: ازىق‑تۇلىك، كومۋنالدى تولەمدەردىڭ باعاسى جىل باسىنان بەرى تاعى دا قىمباتتاي ءتۇستى. جىل سوڭىنا قاراي ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى الىبەك قۋانتاروۆ كومۋنالدى تولەمدەردىڭ باعاسى 15%-30% دەيىن كوتەرىلەدى دەپ مالىمدەگەن بولاتىن. بىراق،  الماتى تۇرعىندارى سوڭعى كەلگەن تۇبىرتەكتە جىلۋ باعاسىنىڭ 100% -دان استام قىمباتتاعانىن كورىپ، جاعالارىن ۇستادى... جان‑جاققا تەلەفون سوعىپ، ۋ‑شۋ بولدى دا قالدى (سونىڭ ىشىندە ءوزىم دە بارمىن)... ال جىلۋ بەرۋشى مونوپوليست «كەلەسى ايدا قايتا ەسەپتەيمىز» دەپ حالىقتى تىنىشتاندىرعان بولدى – نە بولسا دا كۇتەمىز ەندى، مىنا سۋىق كۇندە قايدا بارامىز، ءبارىبىر...

بىراق، بۇگىنگى ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز تىپتەن باسقا ماسەلە. ول – ەلىمىزدەگى قارجىلىق پيراميدالاردىڭ تىم كوبەيىپ جاتۋى. ەندەشە، جەر‑جەردە ولار كوبەيىپ جاتقان كەزدە، قوعام «بۇلار قالاي، قايدان پايدا بولىپ جاتىر؟»، «ولاردىڭ پايدا بولۋىنىڭ سەبەپتەرى نەدە؟» دەگەن وزەكتى سۇراقتاردى قويا باستاۋى كەرەك قوي. بىراق ءبىزدىڭ قوعام ونداي سۇراقتاردى قويمايدى. سەبەبى، قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىنەن كەيىن، دەربەس مەملەكەتتىلىگىن قۇرا باستاعاننان كوررۋپتسيا شىرماۋىندا قالىپ، ەل ەكونوميكاسى «كاپيتالدىڭ وبەكتيۆتى زاڭدىلىقتارى» بويىنشا ەمەس، «نارىقتىق ەكونوميكا» اتىن جامىلعان «كوررۋپتسيالىق جازىلماعان زاڭدار» اياسىندا قۇرىلا باستادى. سول كەزدە اسا ءىرى مونوپوليستەر پايدا بولدى. الايدا، ول مونوپوليانىڭ پايدا بولۋى كاپيتال زاڭى بويىنشا باسەكەلەستىكپەن ەمەس، بيلىك تۇلعالارىنا ىقپال ەتۋ ارقىلى وزدەرىنە ءتيىستى زاڭدار مەن شەشىمدەردى شىعارتىپ الۋ ارقىلى جۇزەگە اسىپ وتىردى. ناتيجەسىندە، ەلدەگى شەشۋشى ستراتەگيالىق ەكونوميكالىق سالالاردى وتە ارزانعا، كەيدە – تەگىن مەنشىكتەگەن «جالعانمونوپوليا» وزدەرى العان وندىرىستىك‑لوگيستيكالىق‑ەنەرگەتيكالىق‑كومۋنالدىق نىسانداردى جاڭارتۋمەن اينالىسپادى. مونوپوليستەر تەك ودان وتە كوپ پايدا كورۋدى، ونىمەن مۇددەلى تاراپپەن ءبولىسۋدى كوزدەدى. ناتيجەسىندە ەلدەگى بارلىق سالادا «توزىعى جەتكەن» دەگەن كورسەتكىش وسىدان جيىرما جىل بۇرىن 60%-70% بولسا، سول كورسەتكىش ءالى كۇنگە وزگەرمەي ساقتالىپ كەلەدى. جىل سايىن اپاتتى ۋچاسكىلەر جاڭالانادى. بىراق كورسەتكىش وزگەرمەيدى. سەبەبى، ول «توزىعى جەتكەن» دەگەن سيقىرلى ءسوز جىل سايىن باعانى كوتەرىپ وتىرۋدىڭ ەڭ لەگيتيمدى، ءارى، وڭاي جولى بولى شىقتى.

ءسويتىپ، ستراتەگيالىق سالاداعى باعالاردىڭ ۇزدىكسىز ءوسۋى قوعامدى  قاۋىپتى جاعالاۋعا الىپ كەلدى، ول – ازىق‑تۇلىك قاۋپى. ونى نەگە قاۋىپتى دەيمىز، سەبەبى، «اس ادامنىڭ ارقاۋى» دەپ ايتقانداي، ەلىمىزدە تۇرعىنداردىڭ ازىق‑تۇلىك قورجىنى نەعۇرلىم جۇتاڭداعان سايىن، سوعۇرلىم ەلدەگى اۋرۋحانالارعا قوسىمشا جۇك ارتىلادى. ال، بۇگىندە ەمدەلۋ باعاسى دا ازىق‑تۇلىكتەن قالىسار ەمەس... ەندەشە، جاعداي تۇراقتى تۇردە وسىلاي كەتە بەرسە، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ دەنساۋلىعى شىنىندا دا «اسا قاۋىپتى» جاققا قاراي كۇرت بۇرىلۋى عاجاپ ەمەس. الەمدە جۇرت سوعىستان قاشادى، سونىمەن بىرگە اۋرۋ‑سىرقاۋدان دا قاشادى... مىنە، «قاۋىپ» دەپ وتىرعاننىڭ ماعىناسى وسى!

ارينە، ونى شەشۋدىڭ ءبىر جولى بار، ول ‑ ادىلەتتى قازاقستان. قوعام وسى – ادىلەتتى قازاقستان ۇعىمىن جىلى قابىلدايدى. نەگە دەسەڭىز، «ادىلەت» دەگەندە قوعام: «مونوپوليستەر تەك ءوز پايداسىن ويلاي بەرمەي، وزدەرى جاۋاپكەرشىلىككە العان سالانىڭ مەملەكەتكە، حالىققا ادال قىزمەت ەتۋىن ويلايدى،‑ ويتكەنى، ولار ادىلەتتى»، ‑  دەگەن ويدى باسشىلىققا الادى. سودان ءۇمىت وتىن وياتادى... بىراق، حالىقتىڭ ءۇمىتى ەرتەڭى ءۇشىن. ال، بۇگىن «ءۇمىت» ونى اسىراي المايدى: حالىققا جىلۋ بۇگىن كەرەك، تاماق قازىر كەرەك، كيىم‑كەشەك تە «ەرتەڭ توزامىن» دەمەيدى، بۇگىن جىرتىلىپ قالادى...

سوندىقتان دا حالىق ۇنەمى دە «اقشا جەتىسپەۋشىلىگى» اتتى قىسىمدا ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر. مىنە، وسى – «ۇنەمى اقشا جەتىسپەۋشىلىگى» پرەسسينگى ەلىمىزدەگى نەشە ءتۇرلى قارجىلىق پيراميدالاردىڭ پايدا بولۋىنا، كوبەيۋىنە الىپ كەلىپ جاتىر دەسە بولادى. مىسالى، كوپ قارجىسى بار، ونى دەپوزيتكە سالعان بايلار الاڭسىز ءومىر سۇرۋدە. ال، بىرنەشە ميلليونىن تىرنەكتەپ جيىپ، بانكە سالعان ادامدار ودان الاتىن دەپوزيتىن ازسىنادى، ول وعان جەتپەيدى...

سول كەزدە وعان جارنامادان ايقايلاپ تۇرىپ: «اقشاڭدى مۇندا اكەل! اي سايىن ءبىر ميلليوننان ءجۇز مىڭ، ەكى ميلليوننان ەكى ءجۇز مىڭ اقشانى سىتىرلاتىپ ساناپ بەرەمىن» دەيدى. ادام اۋەلى باسىن قاسىپ ويلانادى... الايدا، جوقشىلىق ونى «يتەرىپ» اكەپ، ايتەۋىر ءبىر پيراميدانىڭ قوراسىنا تىعادى! ەندى شە، بانكىدەن ميلليونعا جىلىنا 150 مىڭ، ال مۇندا ايىنا 200 مىڭ! ونداي «اس تا توك» بايلىققا قارسى تۇرۋ وڭاي ما؟ تىپتەن، ميللياردتاعان دوللار جيناعان وليگارحتاردىڭ وزدەرى ەشقاشان «بولدىم‑تولدىم» دەپ ايتپاعان عوي!؟ ال، قيىنشىلىقتاعى ادامنان نە سۇراۋعا بولادى؟..

مۇنداي قيىن احۋال نەشە ءتۇرلى الاياقتاردى ەلگە تارتۋشى، كوزدى قىزىقتىرۋشى «لاكمۋس قاعازىنا» اينالۋدا. سونىمەن بىرگە، ءبىزدىڭ ەلدە قانداي دا ءبىر «قارجىلىق پيراميدانىڭ» باسى كورىنىپ، توبەسى قىلتيعاندا‑اق «توبەدەن توق ەتكىزۋى» ءتيىس ورگانداردىڭ «كورسە دە كورمەگەندەي» كەيىپ تانىتاتىندىعى دا ‑ الاياقتارعا دەم بەرۋشى كۇش بولىپ وتىر دەۋگە بولادى...

مىنە، جۋىردا عانا ماڭعىستاۋ وبلىسىندا قارجى باقىلاۋ اگەنتتىگى «قيالداعى كاپيتال» («كاپيتال مەچتى») اتتى كەزەكتى قارجىلىق پيراميدا باسشىلارىن تۇتقىندادى. ەندى ول ءىستى سوت قارايتىن بولدى. ولار اي سايىن ون پايىز ۇستەمە اقى بەرەمىز دەپ، حالىقتان ءبىر ميللياردتان استام اقشانى جيىپ الىپتى...

ەندى وسىعان بايلانىستى ءبىر عانا سۇراق قويايىق: «قيالداعى كاپيتال» قارجىلىق پيراميداسىنا الدانعاندار اراسىندا ءبىرلى‑جارىم وليگارح نە مونوپوليست بار ما؟» دەگەن... سىزدەر قانداي جاۋاپ كۇتەر ەدىڭىزدەر؟ مەن «جوق» دەپ سەنىمدى تۇردە ايتار ەدىم!

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz