سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرعان بۇل تاريحي ەسسەلەر شىنجاڭدا تۋىپ، سوندا قايتىس بولعان قۇدايبەرگەن سايدۋاقاسۇلى باقى بي تەگىنىڭ «مەن تانىعان شىندىق» اتتى جيناعىنان الىنىپ وتىر.

بۇل كىتاپتى قۇراستىرۋشى، اقىن شاياقمەت قاليۇلى: «قۇرمەتتى وقىرمان قولدارىڭىزداعى بۇل كىتاپ، كەشەگى وتكەن ۇلى دالانىڭ دانا قارتتارىنىڭ دانىشپاندىق جولىن وزىنە ۇلگى ەتىپ، جازىلماعان دالا زاڭىنىڭ دارقان بايلىعىنان از-كەم سۋسىنداعان نار كوڭىل، شالقار ويلى، ءبىر اۋىلدىڭ اسقار تاۋداي ايتۋلى اقساقالى قۇدايبەرگەن سايدۋاقاسۇلىنىڭ تىرىسىندە ەل اۋزىنان ايتىلعان سانمىڭداعان ساليقالى اڭگىمەلەرىنىڭ  حاتقا ءتۇسىپ قاتتالىپ قالعان ءبىر پاراسى عانا.

قۇدايبەرگەن قاعىلەز قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا عانا ومىردە ءوز كوزىمەن كورگەن-بىلگەنىن، ەستىگەنىن زەردەلى كوڭىلىنە زەر جىپپەن توقىپ العان باي دا باقۋاتتى قازىناسىن سوڭعىلارعا  ەستەلىك رەتىندە، قاراپايىم قارا ءسوزدى نەگىز ەتىپ جازىپ قالدىرۋشى.

قالاي دەسەك تە، «كونەنىڭ كوزى، ەسكىنىڭ ىزىنەن» قالعان اششى دا تۇششى اتا-بابا تاريحى، بولاشاق ۇرپاقتارعا  ءور رۋح، شالقار  شابىت بەرەتىن، باساتىن ءار قادامىنا داڭعىل دا دانا جول سىلتەپ، باعىت-باعدار نۇسقايتىن قۇبىلاناما ەكەنى داۋسىز. سوندىقتان  كوزى اشىق كوكىرەگى وياۋ وقىرمان قاۋىمعا: بۇل كىتاپتى ايتۋلى جازۋشىلار كوسىلتىپ  جازعان كوركەم شىعارمالار مەن سالىستىرا قاراماي، تاريحي شىندىقتاردى نەگىز ەتكەن ەلەۋلى ەسسەلەر، امبەباپ اڭگىمەلەر توپتاماسى دەپ قابىلداۋىن ءجون كورەمىن»، - دەپ جازىپتى.

بۇل كىتاپ شىڭجاڭدا باسىلىپ شىققان، ىشىندە ءسىز بەن ءبىز كوپ بىلە بەرمەيتىن تاريحي شىندىقتار بار. سوندىقتان ءبىز بۇل كىتاپتاعى ەسسەلەردى قازاقتىڭ رۋحاني ومىرىنە قوسىلعان قۇندى دۇنيەنىڭ ءبىر پاراسى ساناي وتىرىپ، بۇگىننەن باستاپ، رەتىمەن جاريالاپ تۇرۋدى ءجون سانادىق.

اڭدىسۋ

لەنين باسشىلىق ەتكەن بولشەۆيك وكىمەتىمەن سوعىسقانىنا ەكى جىلدان اسقان اق پاتشانىڭ بايشىل وكىمەتى كۇننەن-كۇنگە ويسىراپ ءبىرتالاي ءىرى قالالارىنان ايىرىلىپ دەربەس ارمياسىنىڭ قۇتى قاشىپ، تاعىنىڭ تالقانى شىعۋى مۇمكىن بولىپ وتىرعان رەسەي پاتشاسى ابدەن تۇيىققا تىرەلگەندە، قازاق دالاسىنان سولدات الىپ، اسكەري كۇشىن قايتا تولىقتاۋعا ءماجبۇر بولىپ، 1916 جىلى «يۋن جارلىعىن» (رەسەي پاتشاسى نيكولاي ءىى-ءنىڭ 1916 جىلى 25 ماۋسىمداعى «بۇراتانا» حالىقتاردىڭ وكىلدەرىن تىلداعى جۇمىسقا الۋ جونىندەگى جارلىعى) شىعاردى.

وسىدان ەكى جىل بۇرىن، التى-جەتى جىل اۋىل مولدالارىنان ەسكىشە وقىعان قازاق بالالارىنان «ورىنبوردا وقىتامىز» دەگەن بۇيرىق بويىنشا، ءار بولىستىق جەردەن ۇزدىك وقىعان بالالاردان ەرىكتى تۇردە ۇشتەن-تورتتەن بالا كەتكەن ەكەن. وسىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، مەنىڭ اكەمنىڭ سىدىق دەگەن بىرگە تۋعان ءىنىسى كەتىپتى. سول جىلدارى ۇلكەن اكەم، ياعني اتام باقى دەگەن كىسى اعىمسارى ەلىندە بي، قايشىبەك دەگەن ادام بولىس ەكەن.

1915 جىلى جازدىق كانيكۋلعا كەلىپ قايتقان بولىستىق جەردىڭ وسى بالالارى سول كەتكەننەن حات-حابارسىز كەتىپ، تۋعان جەر توپىراعىنا قايتا ورالماپتى.

«يۋن جارلىعى» قازاق دالاسىنا تارالىسىمەن قارقارا ويازى اقجەلكە (ەل وسىلاي اتاپ كەتكەن) ءار جىلى مامىر ايىندا باستالاتىن قارقارا جارمەڭكەسىنىڭ باستالۋىمەن  البان ەلىنىڭ التى بولىسىنان ەل باسشىلارىن شاقىرىپ، جاستاردان سولدات الۋ تۋرالى بىرنەشە رەت جينالىس وتكىزگەن بولاتىن.

شارۋاشىلىعى شالقىپ، داليىپ كەتكەن كەڭ ولكەگە بىتىراي قونىستانعان ەلدىڭ وكىمەتى ءوز قولىمەن سايلاعان بي، بولىستارى عانا بولماسا، ەل باسىلارىن تۇگەل جينالۋى قيىن بولىپ، جان-جاققا شابارمان جۇرگىزىپ، شاقىرۋسىز دا بازارعا ساۋدامەن كەلگەندەردى ءيىرىپ العان اقجەلكە، سوڭعى جينالىسىن بۇگىن اشىپ، پاتشانىڭ قازاق بۇقاراسىنا جولداعان بۇيرىقتى قۇجاتىن قايتا وقىپ، «بۇقارادان سولدات الۋ، ولاردى اسكەري تارتىپكە ۇيرەتىپ  جاتتىقتىرۋ، پاتشالىق رەسەيگە ءتونىپ وتىرعان جاۋعا بىرلىكتە قارسى تۇرىپ، بايتاق جەرمەن باقىتتى ەلدى قاز-قالپىندا ساقتاۋ، تەك شارۋاشىلىقپەن عانا كۇن كەشىپ، باسقامەن اسا ءىسى بولماعان قازاق بۇقاراسىنان بۇل رەت سولدات الۋ ارقىلى وركەنيەتىن ءوسىرىپ، ءونىمىن مولايتىپ، مادەنيەتتى جۇرتتار قاتارىنا قوسۋ. قازىر بولشەۆيكتەر سوعىستا قانشا قۇتىرىنسا دا، پاتشالىق رەسەيدىڭ ەرجۇرەك باتىر سولداتتارىنىڭ قايتارما سوققىسىنا شىداس بەرە الماي كەيىن شەگىنگەنى، رەسەي ارمياسى كۇننەن-كۇنگە قايتا كۇشەيىپ، ءبىرتالاي ءىرى قالالاردى قايتارىپ العانى، كۇللى رەسەي حالقى پاتشانى قولداپ وتىرعانى» جايلى تاعى دا ۇيرەنشىكتى ءسوزىن كوپىرتىپ بارىپ توقتادى. قۇتى كەتىپ، قيسىنى قاشقان مۇنداي جاعداي دا جاتتامالى سوزدەن ابدەن مەزى بولعان حالىق، مىناۋىڭ قايتسە دە الماي قويماس پا ەكەن؟ ەل باسىلارىنا ءسوز كەزەگى بەرىلسە، نەندەي جاۋاپ قايتارار ەكەن؟ دەپ ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعاندا، «بۇگىن رۇقسات بويىنشا ەل باسىلارىنىڭ عانا پىكىر ايتۋىنا بولادى» دەگەن اۋدارماشىنىڭ ءسوزى لەزدە تىنىشتىقتى بۇزىپ جۇرت نازارىن شوعىرلاندىرا ءتۇستى.

ەسكەرتۋدى ەستىگەن ەلدىڭ ءبارىنىڭ ەسىلدەردى  كىم سويلەر ەكەن، نە جاۋاپ بەرەر ەكەن دەگەندەي، الدىڭعى قاتاردا وتىرعان بي، بولىستارعا جالتاق-جالتاق قاراعىشتاي بەردى. جۇرت كوزىن كوكەيىمەن ءتۇسىنىپ وتىرعان بي، بولىستار ىشىنەن الدىمەن ءسوزدى بوزىم رۋىنىڭ اتالى بولىسى ۇزاق باتىر الدى. ارعى اتاسىنان بەرىقاراي ارۋاقتى باتىر اتانىپ جۇرگەن سىپايى مىنەز، سىلدىر سوزگە از، قارادۇرسىندەۋ ۇزاق باسىن بيىكتەۋ ۇستاپ، كەۋدەسىن كەرىڭكىرەپ تاماعىن ءبىر-ەكى كەنەپ الدى دا، قالىپتاسقان ءور مىنەزىنە سالىپ كۇركىرەگەن  جۋان داۋىسپەن: «سولداتقا بالا بەرمەيمىز»، – دەپ، ءبىر-اق كەسەتىپ ايتىپ، ءسوزىن قوستاتقانداي ءدۇيىم ەلگە جالت قاراعاندا، ونسىزدا قۇسادان جارىلا جازداپ زورعا شىداپ وتىرعان جۇرت ءدۇر ەتىپ: «سولداتقا بالالارىمىزدى بەرمەيمىز، بەرمەيمىز!» دەپ، ايبارلى اشۋعا باسىڭقىراپ، ورىندارىنان قوزعالاقتاپ بارىپ توقتادى.   ىلكىدە «سولداتقا بالا بەرمەۋ ءبىر عانا بولىستىڭ پىكىرى ەمەس، بۇكىل  قازاق ەلىنىڭ بىرلىگى بولعانى ما؟» دەپ ويلاعان اقجەلكە: «قايتا زىركىلدەۋدى قازىرشە شىدامسىزدىق بولار، بۇلاردى ساباۋسىز-اق ساباسىنا تۇسىرەر ايلا قاراسام قايتەدى» دەپ ءبىر ويلادى دا: «جينالىس ەرتەڭ تاعى دا بولادى، بۇگىن دە كەلگەن ادامدار تولىق ەمەس، ادامدار ەلدى-جەردى قورعاۋدى تۇسىنەدى، بۇگىن وسىمەن تارقاسىن، جيىن تارادى، بولىستار مەن بيلەر جارمەڭكە شاتىرىنا  قونسىن، اتتارى سولداتتار ارقىلى باعىلادى، وزدەرى تاماقتانادى، قاراجات اقشا ۇلى پاتشا قازىناسىنان شىعارىلادى. بۇگىن كەلگەن قاۋىم ەرتەڭ تاعى دا كەلەتىن بولسىن»، – دەدى.

بۇگىن جيىن كەشەگىدەن جايىراق باستالدى دا، ادام سانى كەشەگىگە قاراعاندا نەداۋىر كوپ بولدى. ويتكەنى، كەشەگى جيىندى بىرىنەن-ءبىرى ەستىگەن ەل الارمان-ساتارمانى بولماسا دا، مىنانداي سۇركەيلى جيىنىڭ نەمەن تىنارىن  كورگىلەرى كەلىپ، ەلەقىزىپ وتىرعان بولاتىن.

قاباعى قاتۋلى وياز جينالعان ەلدى وقتى كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتىپ: «بۇگىن شۋلاماڭدار، مەن ءبىر-بىردەن سۇراق سۇراپ جاۋاپ الامىن. سوندا جيىن ءتارتىپتى،  جاقسى وتەدى. ءارى ايتىلعان سوزدە تولىق ەستىلەدى»، – دەپ، ءدوڭ ايبات كورسەتىپ، ايبار شەگىپ ەلدى تىنىشتاندىرىپ، سۇراق قويۋعا ىڭعايلاندى.

جيىندى ەرتەڭگە قالدىرىپ، تۇنىمەن ويلانعان اقجەلكە بار ايتپاقشى بولعان ويىن ءۇش-اق سۇراققا جيناقتاپ العان بولاتىن. بولىستار دا قاراپ جاتپاي تۇنىمەن ءوز-ارا اقىلداسىپ، «ەرتەڭ تورە نە ايتادى، نەنى سۇرايدى، ال ءوزىمىز نە  دەمەكپىز؟» دەپ اركىم تولعانا باستاعاندا جاس بولىس ابدىحالىق:

«ءبىزدىڭ وقۋعا كەتكەن بالالارىمىزدىڭ قايدا ەكەندىگىنەن  ەلدىڭ قابارى جوق، بۇگىن تاعى دا سولداتقا جاستارىمىزدى الامىن دەپ وتىرسىڭ، اۋەلى الدىڭعى كەتكەن بالالارىمىزدى اۋىلعا قايتارسىن دەپ نەگە ايتپايمىز؟» – دەدى. ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى قوستاعان ادامدار وسى ءبىر تۇيىنگە توقتالا بەرگەندە، مانادان بەرى اۋىر وي قۇشاعىندا  اۋقىمدى باعىپ وتىرعان جامەڭكە كاريا سوزگە ارالاسىپ: «قازىرشە بۇل پىكىردى ايتپاعانىمىز ءجون عوي دەيمىن، ويتكەنى پاتشا سولداتقا بالا سۇراپ وتىرسا، وعان بۇقارا بولىپ وتىرعان ەلىمىز بەرگەندى قويىپ، وقۋعا كەتكەن بالالارىمىزدى قايتارىپ بەرسىن دەسەك، ونسىز دا سەكەم الىپ، سەرگەك وتىرعان پاتشاعا سەنىمسىزدىك تۋدىرىپ الامىز. الدىڭعى جيىندا ۇزاق باتىردىڭ وسىنى ايتپاعانى ءجون بولدى. ايتىپ سالعاندا اڭدىپ وتىرعان اجداھانىڭ اۋزىنا اپ ەتىپ  تۇسەر ەدىك. مىڭىم ولگەنشە ءبىرىم ءولسىن دەگەن ەلمىز عوي. ول از ساندى جاستارىمىزدى ءبىر قۇدايدىڭ قۇزىرىنا تاپسىرىپ، تىلەۋىن تىلەپ، ەندىگى الامىن دەگەن جاستارىمىزعا اراشاشى بولا الامىز با، بولا المايمىز با، وسىنى ويلاڭىزدارشى اعايىن؟!» – دەدى. از ۇنسىزدىكتەن كەيىن بارلىعى ويلانا كەلىپ، وسى پىكىردى قوستاپ، ەرتەڭگى جيىندا بولاتىن ءسوز تىزگىنىن جاسى جەتپىستەن اسقان كارى تارلان جامەڭكەگە  ۇيعارعان بولاتىن.

– كانە، كىم جاۋاپ بەرەدى؟ مەن سۇرايمىن، – دەپ ساۋال قويۋعا ىڭعايلانعان تورە ورنىنان تۇرعاندا، ءبىر-بىرلەرىنە قاراسىپ تۇندەگى بىرلىكتەرى بويىنشا بارلىعى جامەڭكەگە قاراپ «ءسىز» دەگەندەي يەك قاعىستى.

جامەڭكە البان ەلىنىڭ قۇسىق دەگەن رۋى ەدى.  وياز: «جاۋاپ بەرەتىن ادام ورنىنان تۇرسىن» دەگەندە، اۋىر  دەنەسىن اياۋسىز ءبىر كۇش كەرنەگەن جامەنكە ورنىنان لىپ ەتىپ سەرگەك تۇرەگەلدى. «ءسىز كىم بولاسىز؟»، – دەپ، اتى-ءجونى، بيلىك ءمانسابىن انىقتاپ، اشالاپ سۇراعان وياز حاتشىسىنا جازدىرىپ قويعان سوڭ:

– سىزدەن سۇرايمىن. ءسىز بىلەسىز، ءسىزدى ەل سايلاپ، پاتشا ءمورىن باسىپ بەكىتكەن ادام، جاقسى-جاقسى جاۋاپ ايتاسىز، ءا! – دەپ سۇراۋىن باستادى.

– ءبىرىنشى، قازاقتا  «ۇزىن قۇلاق» دەگەن ءبىر ءسوز بار ەكەن. بۇل قالاي ايتىلعان ءسوز؟ – دەدى.

«سۇرقيانىڭ سۇراعىنىڭ سۇمپايىسىن كوردىڭ بە؟ قيان كەسكى سوعىستىڭ بولىپ جاتقانىن قازاق ەستىپ، سول ءۇشىن سولداتقا بالا بەرمەيمىز دەپ، وتىرسىڭدار عوي دەگەنى ەمەس پە كاپىردىڭ!» دەپ، تىزەلەسىپ وتىرعان ەل ءبىر-بىرىمەن كۇبىر-كۇبىر سىبىرلاسىپ قويدى. «سىبىردىڭ  اياعى قىبىرعا اينالىپ كەتپەسىن» دەگەندەي تورەنى توڭەرەكتەپ  جۇرگەن توبەت سولداتتاردىڭ بىرەۋى: «كوپشىلىك تىنىش وتىرىڭدار»»، – دەپ، ەكى قولىن كەزەك سىلتەپ،  جيىن تارتىبىنە شاقىرىپ، جۇرتتى تىنىشتاندىرىپ، ساقتىق تانىتتى.

جامەڭكە جاۋاپ قايتاردى:

– بىرنەشە جىل قارقارا ويازى بولىپ، قازاق ەلىنىڭ جاعدايىنا قانىق بولعان تورەم، ول اسىلى بىلاي ايتىلعان جايعانا ءسوز ەكەن. قازاقتىڭ قارتاڭداۋ ايەلدەرى قويدىڭ ءجۇنىن ءتۇتىپ، شۇيكەلەپ الىپ، ۇشتەن-تورتتەن بىرىگىپ جاياۋلاپ جاقىن اۋىلدارعا تۋىسشىلاپ قىدىرىپ بارادى. جول-جونەكەي ءجۇرىپ بارا جاتىپ، ۇرشىقتارىن ءيىرىپ، يىرىلگەن ءجىپتى ۇزبەي قۇلاعىنا دەيىن جەتكىزسە، قالعان ايەلدەر: «وي ۇزىن قۇلاق جەڭەشە-اي سەن بارىمىزدەن مىقتى ەكەنسىڭ»، – دەپ، ونى ماقتاپ-ماپقتاپ كۇلسىەدى دە قويادى. ءسىز سۇراپ وتىرعان «ءۇزىن قۇلاق» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسى وسى، – دەدى.

«جاكەڭ تاۋىپ كەتتى، تابىلعان ءسوز» دەسىپ وتىرعان جۇرت بەرىلگەن جاۋاپتى ىشتەي ءتۇسىندى. ءتىلماش ارقىلى جاۋاپتى تۇسىنگەن وياز «جارايدى» دەگەندەي يەك يشاراتىن بەرىپ، ەكىنشى سۇراۋىنا كوشتى:

– ەكىنشى، قازاق: «سولداتقا بالا بەرمەيمىز»، – دەيدى ەكەن، نە ءۇشىن بەرمەيدى؟

– ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جەرى مەن ەلى اق پاتشاعا ەڭ سوڭى 1868 جىلدان باستاپ ءوتىپ، سەنىمدى بۇقارا بولعانى وزىڭىزگە ءمالىم، سول زاماندار قازاقتىڭ ابىلاي حانى باس بولىپ، ەلىمىز باسشىلارى پاتشالىق رەسەي وكىمەتى مەن بىرنەشە ماڭىزدى شارتتارعا قول قويىسقان ەكەن. سوندا، ءبىرىنشى: قازاق حالقىنىڭ مەكەندەگەن جەرىنە كيلىكپەۋ. ەكىنشى، قازاقتان سولدات الماۋ. ءۇشىنشى، قازاق ەلى ءوز ىشىندەگى ارقالاي داۋ-شاردى وزدەرى شەشىم ەتۋ. ءتورتىنشى، پاتشانىڭ قازىناسىنا جىل سايىن رامات (شىعىن، سالىق) تولەۋ. مىنە، سونان بەرى ەسەپتەسەك، ەلۋ جىلعا تاياۋ ۋاقىت بولدى. بىراق، پاتشالىق رەسەي وكىمەتى مەن قازاق حاندارىنىڭ سول شارتى ءالى كۇشىن جويعان جوق. يۋن جارلىعى ەلىمىزگە جەتىپ كەلگەلى ءبىزدىڭ ەلىمىز «پاتشالىق رەسەي بۇقاراسى بولعان كۇننەن باستاپ بالالارىمىزدى سولداتقا قابىلداپ تاربيەلەگەن بولسا، جاقسى بولار ەدى. بۇگىن دىم ءىس كورمەگەن شيكى بالالارىمىزدى قايتىپ بەرەمىز» دەيدى. ەلدىڭ پىكىرىن الدىڭعى جينالىستاردا وزىڭىزدە ەستىدىڭىز. وسىعان ەل باسشىلارىنىڭ دا باسى قاتىپ، ەلگە ءتىلىن وتكىزە الماي وتىر، – دەدى.

– ولاي بولسا، پاتشالىق رەسەي وكىمەتىن جوعالتپاقشى بولعان بولشەۆيك سوعىسىپ جاتسا، بۇل سوعىسقا رەسەي بۇقاراسى بولعان قازاق سولدات بەرمەسە، باسقا ۇلتتار بەرسە، سەن ويلا دۇرىس بولادى ما؟ – دەپ كىجىگەن ويازدىڭ ءسوزى ۇزىلگەندە: «ولاي بولسا سول سوعىسقا ءبىز بارالىق، باۋىر ەت بالالارىمىز ولگەنشە، ءشاۋ تارتقان شالدارىمىز ءولسىن»، – دەدى جامەڭكە.

جاۋاپقا ءتىلماش ارقىلى تۇسىنگەن وياز ىشتەي قۇسالانىپ، ءزىلدى داۋىسپەن ءۇشىنشى سۇراۋىن ايتتى:

– ءۇشىنشى سۇراۋ، قازىر پاتشالىق رەسەي وكىمەتى مەن بولشەۆيكتەر سوعىسىپ جاتىر، سەن ايت بۇل سوعىستا كىم جەڭەدە؟

– ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان «سوعىس بولىپ جاتىر» دەگەن سۋىق ءسوزدى ەلىمىز ءبىرىنشى رەت ناقتىلى ەستىپ وتىر. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ەل جەرىمىزدىڭ ەڭ شەتىندە وتىرعاندىقتان ىشكى جاقتا شىنايى بولىپ جاتقان كوپ ىستەردەن حابارسىز قالادى. پاتشالىق رەسەي بولسا، ءبىزدىڭ ءوز وكىمەتىمىز، ال بولشەۆيك دەگەنىڭىز قاي وكىمەت، قانداي پاتشا؟ ونى ءبىز تانىمايمىز دا بىلمەيمىز. بىراق حالىق سوعىستا قاي جاعىن قولداسا، سول جەڭەدى. حالىق قاي جاعىن قولداسا، سول جاقتىڭ ادامى كوبەيىپ كۇشى مىعىم بولادى، حالىق قاشاندا اقيقاتتى، ادىلەتتى سۇيەدى، – دەدى جامەڭكە.

– ءسىزدىڭ ءسوز بويىنشا، قازاق اق پاتشانى قولداي ما؟ – دەدى وياز.

– ەلىمىز اق پاتشانى قولدايدى. بۇرىننان قولداپ قۋاتتاپ ادال بۇقارا بولىپ كەلگەنبىز. الىدە قولداي بەرەمىز. بۇل جونىندە حالقىمىز پاتشانىڭ قانداي سالىعى بولسا دا بەرۋگە دايىن، – دەدى  جامەڭكە.

– سوندا سولداتقا بالا بەرمەيمىز بە؟ – دەدى وياز.

– ءيا، بەرمەيمىز، – دەدى جامەڭكە.

– جارايدى شال، وندا ورىستا ولەدى، بولىس تا  ولەدى، – دەدى كارلەنگەن وياز.

– شاندىرىمدى شاينا – دەدى، جامەنكە.

ءتىلماش اياۋشىلىق ىستەدى مە نەمەسە تۇسىنگەنى سول بولدى ما: «ۋىزداي بالالارىمىز ولگەنشە، شاندىر شالدارىمىز ءولسىن»، – دەپ جاتتىق تىلمەن سىپايى سوزگە اۋدارىپ ۇقتىردى، سوڭعى ءسوزدى.

«ەلدى بۇدان ءارى ۇركىتىپ المايىن» دەگەن ويعا كەلگەن اككى شورايىق ايلاعا كوشىپ:

– ءبىز ەل پىكىرىن پاتشاعا جەتكىزەمىز. ودان بۇيرىق كەلگەنشە قايتا جيىن اشىلمايدى. ەل تىنىش تۇرادى، الباتى شاتاق شىعارۋعا بولمايدى. بۇگىنگى جيىن وسىمەن تارادى دەپ، ەلگە قاراپ وتىرىك بولسا دا جىمىيىپ قول يشاراتىن جاساپ قويدى. «قاريامىز وتە دۇرىس جاۋاپ قايتاردى. وياز پاتشاعا ەلدىڭ پىكىرىن، تالابىن جەتكىزەتىن بولدى. حابار قاشان جەتىپ كەلگەنشە، قۋسىرىپ بارا جاتقان بولشەۆيكتەردىڭ كۇشى اق پاتشانى ىندەتىپ تە بولار.  تورەڭ بۇگىن نايزاعايلانىپ سويلەگەنىمەن، سۇلكىنى ءتۇسىپ سۇمىرەيىپ تۇرعانىن بايقاعان شىعارسىڭدار. كوكتىڭ پىرىنەن، كوپتىڭ ءپىرى قيىن دەگەن راس ەمەس پە، ءا؟ اتىساتىن جاۋ بولماي، ايتىساتىن جاۋ بولسا، جاكەڭ سىلەسىن قاتىرار ەدى. ەندى اۋقىمعا باعىپ، از كۇن تىنىستاپ تۇرساق، جاڭا وكىمەتكە بۇقارا بولامىز دا، الىم-سالىعىن تولەيمىز. جاڭانىڭ اتى جاڭا عوي، سالىعى قۇرعىر وسىدان ارتىق بولا قويماس»، – دەپ سالعىرتتىققا سالعان اق جۇرەك اڭعال ەل، كەشكى بازاردىڭ تارقاۋى مەن مارە-سارە كۇيدە اۋىلدارىنا قاراي اعىلا بەت الدى.

ەلدىڭ جايلاۋعا شىعاتىن ۋاقىتى دا تاياپ قالدى. ساتىلاتىن ماتالارىن تەزدەتىپ ساتىپ، جازدىق كەرەكتى زاتتارىن قامداپ، تاعى ءبىر جاعىنان زامان اۋقىمىن باعىپ، «بيىل ەرتەرەك تاۋعا ىلىنسەك»، – دەپ ويلاعان حالىق، جارمەڭكە بازارىنا  تەرى-تەرسەك، ءجۇن-جۇرقا سياقتى ىشكى زاتتارى مەن قوسا، ءتورت تۇلىك مالدىڭ تۇرلەرىن دە قاۋرىت ساتۋدى كۇننەن-كۇنگە كوبەيتە باستادى. ورايى كەلگەندە، اتار تاڭدى تاعاتسىزدانا وياۋ اتىراتىن ساۋداگەر، كوپەستەرگە مىناۋ ءبىر ىزدەسە تاپتىرمايتىن اسىلدان دا قىمبات  ۋاقىت بولىپ، ساتاتىن زاتتارىن ءزامزام سۋىنداي قىمباتتاتىپ، «ساتساڭ وسىعان الدىم، الساڭ مىناعان ساتتىم»، – دەپ كەرگىگەن ۇستىنە كەرگۋدى شىعاردى.

قارقارا جينالىسىنىڭ ءار رەتكىسىنە قاتىسىپ، كوڭىلى كۇپتىلەۋ بولعان الجان رۋىنىڭ باس بولىسى ديقانباي  سەزىكتى سەكەم الدى بىلەم، «ەندى ەش جينالىسقا بارۋدىڭ قاجەتى قالمادى» دەپ توپشىلادى دا، كۇن ارالاتىپ قارقارادان حابار الىپ تۇرۋ ءۇشىن سەنىمدى جىگىتتەرىن بەكىتىپ، ءوزى شۋ دەپ اۋىلعا تارتىپ كەتتى.

وسى جاقىننان بەرگى العان ەمىس-ەمىس حابارعا قاراعاندا، الاتىن زات باعاسى كۇننەن-كۇنگە ورلەپ، ال ساتىلاتىن زاتتار كۇننەن-كۇنگە تومەندەپ بارا جاتسا كەرەك. الۋشى دا، ساتۋشى دا بۇرىنعىداي ساۋدالاسىپ كوپ ەزبەي، ءىستى تەز-تەز بىتىرەتىن ءبىرتۇرلى اسىعىستى الاڭداۋ بەينە كورسەتكەندەي. جارمەڭكە بازارىنا جىلدا كەلىپ، ازداپ ساتىپ، كۇپتەپ الىپ قايتاتىن ەسكى تانىس، دۇكەنشى كوپەستەردەن ازداپ ەستۋىنشە، «نيكولاي پاتشا كۇننەن-كۇنگە السىرەپ، تاعى دا ءبىرتالاي قالالارىنان ايىرىلىپ قالعان سياقتى. جەردىڭ دە، ەلدىڭ دە كوپ بولىگى جاڭا وكىمەتتىڭ قۇرامىنا ءوتىپتى. تاعى دا ءبىر حابارلاردا نيكولاي سولداتتارىنىڭ سوعىستان قاشىپ بولشەۆيك جاققا ءوتىپ كەتكەنى دە بار سىقىلدى. توبى بارعان سايىن ارتا ءتۇسىپ جاقسىلىق ۇستىنە جاقسىلىق جامىلىپ جاتقان بولشەۆيكتەردىڭ جەڭىس كۇنى دە تاياپ قالعانداي. قالاي ەكەنى بەلگىسىز، بۇرىنعى جارمەڭكەنىڭ اماندىعىن قورعايتىن ورىس سولداتتارىنىڭ سانى كۇنسايىن كوبەيىپ، تارتىپتەرى دە قاتايىپ، وزدەرىنەن وزگەگە كۇدىك-كۇمانمەن قارايتىن، الىم-ساتىمعا شەك قويعانىمەن، بەيساۋات جۇرگەندەردى تەكسەرەتىن بولىپتى» دەگەندەي، اق پاتشانىڭ قازاقتان سولدات الۋ-الماۋى تۋرالى قازىرشە بۇيرىعىنىڭ جەتىپ كەلە قويماعانى ءتارىزدى حابارلار بولدى. ءدال بۇگىنگى العان انىق حاباردا قاراقول ويازىنان الباننىڭ التى بولىسىنان باستاپ، ءار اۋىلدىڭ بيلەرى تۇگەلىمەن شاقىرتىلعان بۇيرىق كەلىپ، «ءۇش كۇننەن قالماي جەتىپ بارماسا بولمايتىنى، شۇعىل جيىن شاقىرتىپ،  وكىمەت تاعدىرى تۋرالى ەل باسىلارىمەن بىرلىكتە وتىرىپ اقىلداساتىنى، ەل اۋەلگىسىشە تىرلىكتىڭ تىرەگى بولعان شارۋانىڭ جازدىق-قىستىق جۇمىسىمەن الاڭسىز اينالىسا بەرۋى ايتىلىپتى.

شاقىرۋعا الدىمەن بارعان ادامدار قارقارا جارمەڭكەسىنىڭ شاتىرلى جاتاعىنا ورنالاسىپتى. وسى ءبىر سەلكەۋسىز سەنىمدى حاباردى ەستىگەن ديقانباي، سىرىمبەت اۋىلىن باستاپ جىلدام كوشتى دە، قاراسازدىڭ باسىنداعى ءوزىنىڭ ءتور جايىلاۋىنا بارىپ، قونىسىن جىلداعىدان وزگەلەۋ جەرگە اپارىپ تىكتى (ديقانبايدىڭ بايبىشەسىنەن: قۇدايبەرگەن، قۇسايىن. توقالىنان: مىشان، الديبەك، راقىمجان، كاكىجان بولىپ جالپى  التى ۇلى بولعان). ودان تومەن قاراي وزەن ىشىندەگى ويدىم-ويدىم شۇرايلى قونىستارعا قالعان اۋىلدارىن قوندىردى. «باتىر اۋلى كوشتى» دەگەندى ەستىگەن بولىستىڭ  اۋىلنايلارى تەزدەتىپ قوزعالىپ، ءار سايدى بەتكە الىپ، جەدەلدەتىپ جىلداعى جايلاۋلارىنا بارىپ ورنىقتى.

(جالعاسى بار)

دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz