سۋرەتتە: تاريحشى ەرمۇقان بەكماحانوۆ

جاپپاي ناۋقان 1951 جىلدىڭ 11-12 ناۋرىزى كۇندەرى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىندا باستالدى. وندا «پراۆدا» گازەتىندەگى ماقالا تولىقتاي ماقۇلدانىپ، كەنەسارى جانە تاريحشى ە.بەكماحانوۆ «قازاق حالقىنىڭ جاۋى» بولىپ جاريالاندى. ا.چەرنيچەنكو ونىڭ ەسەبىن «پراۆدانىڭ» باس رەداكتورىنا جىبەردى، ال ول 13-ناۋرىز كۇنى يليچەۆتىڭ ىلەسپەسىمەن سۋسلوۆقا جەتكىزىلىپتى. سۋسىمانىڭ مازمۇنى مىناداي:

«پراۆدانىڭ» ماقالاسىن تالقىلاۋعا ارنالعان قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىنىڭ جابىق پارتيا جينالىسى ەكى كۇنگە سوزىلدى. جينالىسقا 30 ادام قاتىستى. جارىسسوزدە 11 كوممۋنيست سويلەدى. وندا كەڭەيتىلگەن قاۋلى قابىلداندى. «پراۆدانىڭ» ماقالاسى وتە دۇرىس دەپ تابىلدى. گازەتتىڭ جاريالانىمى «پراۆدانىڭ» قازاقستان عىلىمىنىڭ دامۋىنان جاسالعان قامقورلىق دەپ باعالاندى. قاۋلىنىڭ اشكەرەلەۋشى بولىمىندە: كەنەسارى قوزعالىسىن فەودالدىق-رەاكتسيالىق، مونارحيالىق قوزعالىس. كىتاپ اۆتورى بەكماحانوۆ – بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل، تروتسكيشىل ۆارشاۆسكيمەن اۋىز جالاسقان، ەكەۋى بىرىگىپ يدەولوگيا مايدانىنا زيانكەستىك كەلتىرىپ وتىر – دەپ باعالاندى.

سۋرەتتە: تاريحشى ەرمۇقان بەكماحانوۆ

جاپپاي ناۋقان 1951 جىلدىڭ 11-12 ناۋرىزى كۇندەرى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىندا باستالدى. وندا «پراۆدا» گازەتىندەگى ماقالا تولىقتاي ماقۇلدانىپ، كەنەسارى جانە تاريحشى ە.بەكماحانوۆ «قازاق حالقىنىڭ جاۋى» بولىپ جاريالاندى. ا.چەرنيچەنكو ونىڭ ەسەبىن «پراۆدانىڭ» باس رەداكتورىنا جىبەردى، ال ول 13-ناۋرىز كۇنى يليچەۆتىڭ ىلەسپەسىمەن سۋسلوۆقا جەتكىزىلىپتى. سۋسىمانىڭ مازمۇنى مىناداي:

«پراۆدانىڭ» ماقالاسىن تالقىلاۋعا ارنالعان قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىنىڭ جابىق پارتيا جينالىسى ەكى كۇنگە سوزىلدى. جينالىسقا 30 ادام قاتىستى. جارىسسوزدە 11 كوممۋنيست سويلەدى. وندا كەڭەيتىلگەن قاۋلى قابىلداندى. «پراۆدانىڭ» ماقالاسى وتە دۇرىس دەپ تابىلدى. گازەتتىڭ جاريالانىمى «پراۆدانىڭ» قازاقستان عىلىمىنىڭ دامۋىنان جاسالعان قامقورلىق دەپ باعالاندى. قاۋلىنىڭ اشكەرەلەۋشى بولىمىندە: كەنەسارى قوزعالىسىن فەودالدىق-رەاكتسيالىق، مونارحيالىق قوزعالىس. كىتاپ اۆتورى بەكماحانوۆ – بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل، تروتسكيشىل ۆارشاۆسكيمەن اۋىز جالاسقان، ەكەۋى بىرىگىپ يدەولوگيا مايدانىنا زيانكەستىك كەلتىرىپ وتىر – دەپ باعالاندى.

ال قاۋلىنىڭ شەشىم قابىلدايتىن بولىمىندە: بەكماحانوۆتىڭ پارتيالىق ماسەلەسى ول موسكۆادان قايتىپ كەلگەن سوڭ تالقىلانسىن. ونى عىلىمي دارەجەسى مەن اتاعىنان ايىرۋ ماسەلەسى كوتەرىلسىن. قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنەن ونىڭ كىتاپتارىنا تيىم سالۋ ءوتىنىلسىن. «قازاق سسر تاريحىنىڭ» ەكىنشى باسىلىمىن جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەسى ۇسىنىلسىن. قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى وماروۆ جولداستىڭ بەكماحانوۆتى قولداي وتىرىپ، ونىڭ قارسىلاستارىن قۋعىنعا ۇشىراتىپ، عىلىمعا اراكچەەۆتىك (قارابايلىق) قىسىم كورسەتكەن پارتياعا جات مىنەزى قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ نازارىنا ۇسىنىلسىن. سونىمەن قاتار، بەكماحانوۆتىڭ وزگە دە قولداۋشىلارى مەن قورعاۋشىلارىنىڭ، اتاپ ايتقاندا، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى تاجىباەۆتىڭ، قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ بۇرىنعا ورىنباسارى جۇماعازيننىڭ، سونداي-اق ادىلگەرەەۆتىڭ، جيرەنشيننىڭ ت.ب. پارتياعا جات مىنەزدەرىن دە قاراۋ ماسەلەسى دە قويىلسىن. قازاقستاننىڭ تاريحىن بايانداۋدا ماركستىك ىلىمگە قارسى ۇستانىمدى وتكىزىپ جىبەرگەن پارتيا مۇشەسى، پروفەسسور ۆياتكيننىڭ پارتياعا جات مىنەزى لەنينگراد قالالىق پارتيا كوميتەتىنە حابارلانسىن،– دەگەن شەشىم قابىلداندى».

حح عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ اياعىندا، وسى ماقالادان كەيىن 38 جىل وتكەن سوڭ كەنەسارى قوزعالىسى مەن ەرماحان بەكماحانوۆقا قازاق تاريحى مەن قازاق تاريحناماسىنان ءوز ورىنىن بەرىپ، ولاردى اقتاۋ تۋرالى «جۇلدىز» جۋرنالىندا تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەردىڭ باسىن قوسىپ، پىكىر الىسۋ وتكىزگەنىمىزدەن كەيىن اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىس پەن تاريحشى بۇركىت اياعان وسى جابىق پارتيا جينالىسىنىڭ جانە سول جىلى 21-تامىز كۇنى وتكەن، پرەزيدەنت ق.ساتباەۆتىڭ ءوزى توراعالىق ەتكەن قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى پرەزيديۋمى كەڭەسىنىڭ قولجازبا حاتتاماسىن بىزگە تانىسۋعا بەرىپ ەدى. وندا قوزعالىستىڭ پروگرەسسيۆتى بولۋىنىڭ سەبەپتەرىن ورنىقتىرۋعا تىرىسقان ت.تاجىباەۆتىڭ، ادىلگەرەەۆتىڭ، دىلمۇحامەدوۆتىڭ، ەلەۋوۆتىڭ، جيرەنشيننىڭ، نۇسىپبەكوۆتىڭ پىكىرلەرى مەن سولاردى «حالىق جاۋى، ۇلتشىل، بۋرجۋازياشىل، ورىسقا قارسى قاستاندىق يدەياسىن ءورشىتۋشى» رەتىندە كورسەتكەن ت.شويىنباەۆتىڭ، ح.ع.ايداروۆانىڭ، تۇرسىنباەۆتىڭ، سۇلەيمەنوۆتىڭ، پوكروۆسكيدىڭ اشكەرەلەۋلەرىن عانا بۇكىل قازاق تاريحشىلارىنىڭ پىكىرى رەتىندە م.ا.سۋسلوۆتىڭ نازارىنا ۇسىنعان.

ونداعى پىكىرلەردى سارالاپ تالداۋدىڭ وزىنە ءبىر مونوگرافيا ازدىق ەتەر ەدى جانە ول تاريحشىلاردىڭ ەنشىسى بولسا كەرەك. ول پىكىرتالاستىڭ ستەنوگرامماسى ە.بەكماحانوۆتىڭ التى تومدىق باسىلىمىنا ەنگەندىكتەن دە، قيسىندىرىپ قيىستىرۋدىڭ ءجونى دە جوق دەپ ەسەپتەدىك.

ال ءبىزدىڭ ماقساتىمىز تاريحي تۇلعالاردىڭ تاعدىر تالقىسىن اشۋ جانە ءدال وسى ارادا بۇل ناۋقاننىڭ ۇيىمداستىرۋشى «پراۆدا» گازەتىنىڭ ارانداتۋىن كورسەتۋ بولعاندىقتان دا، سول «پراۆدانىڭ» سۋسلوۆقا جولداعان جوعارىداعى «سۋسىماسىنىڭ» جالعاسىن بەرۋمەن شەكتەلەمىز. ال مۇندا وسى جاريالانىمعا بايلانىستى الداعى ۋاقىتتا كىمدەردىڭ قۋعىنعا ۇشىراۋى مۇمكىن ەكەنى الدىن-الا بەلگىلەنگەن جانە وسى بەكماحانوۆقا قارسىارانداتۋدى قازاق تاريحشىلارىنىڭ ىشىنەن كىمدەر ورشىتكەنى تۋرالى ماعلۇمات بەرىلەدى. ەندىگى كەزەك ءى.وماروۆتىڭ «كۇندەلىگىندە» ەمەۋىرىن ەتىلگەن ادامدارعا كەلدى.

ا.چەرنيچەنكو (جالعاسى): «جينالىستا سويلەگەن كوممۋنيستەر بەكماحانوۆتىڭ قاتەلىكتەرىن باسا سىنادى.

تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى تۇرسىنباەۆ: – كەنەسارى – قازاقستانداعى بارلىق كونتررەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ تۋى بولدى. ول اشالورداشىلاردىڭ دا، 1930-جىلدارداعى بايلاردىڭ سوزاقتاعى كوتەرىلىسىنىڭ دە، 1937-1938 جىلدارى اشكەرەلەنگەن كونتررەۆوليۋتسيونەرلەر توبىنىڭ دا تۋى بولدى. بەكماحانوۆ – عالىم ەمەس، ونىڭ ۇستانىمى جوق، ول ۇلتشىل جانە تروتسكيشىل ۆارشاۆسكيدىڭ كومەگىمەن شيماي-شاتپاق كىتاپ جازدى. ونىڭ كىتابى قازاق حالقى مەن ورىس حالقىنىڭ اراسىنداعى دوستىققا ىرىتكى سالادى.

بەكماحانوۆتىڭ بارلىق قارسىلاستارى وماروۆ جولداستىڭ تاراپىنان ارانداتۋعا جانە قۋعىنعا ۇشىرادى. ولار جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءدارىس بەرۋدەن شەتتەتىلدى، عىلىمي كەڭەستىڭ قۇرامىنان جانە ءار ءتۇرلى باسىلىمداردىڭ القا قۇرامىنان شىعارىلدى. كوپتەگەن وقۋلىقتار بەكماحانوۆتىڭ ۇلتشىل يدەياسىماعىمەن تىعىندالعان. بۇل يدەياسىماقتارمەن ستۋدەنتتەردىڭ يدەولوگياسى ۋلانىپ جاتىر. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى تاجىباەۆ بەكماحانوۆتىڭ بارلىق قارسىلاستارىن ۋنيۆەرسيتەتتەن قۋىپ شىقتى، قازاقستان تاريحىنان ءدارىس بەرەتىن ولاردىڭ ورىنىن ونىڭ (بەكماحانوۆتىڭ – ت.ج.) جاقتاستارىنا ايىرباستادى. ءبىزدىڭ پارتيا ۇيىمىمىز «پراۆدانىڭ» ماقالاسىن تالقىلاۋعا رۇقسات بەرگەندە بەكماحانوۆ موسكۆاعا زىتىپ (ۋدرال) كەتتى، كەتكەندە دە دەپۋتاتتارعا ارنالعان پوەزبەن كەتتى، ارينە، كەيبىر باسقارۋشى جولداستاردىڭ كومەگىنسىز بۇل مۇمكىن ەمەس ەدى».

وزىنە-ءوزى سەنىمدى، بويىن شالقاق ۇستاپ جۇرەتىن، كەزدەسكەندى كەۋدەسىمەن باسىپ جىبەرگەسى كەلىپ تۇراتىن جانە ۋنيۆەرسيتەت پەن تاريح ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەستەرىنىڭ جانە بارلىق تاريحي باسىلىمداردىڭ القا مۇشەلىگىنە قولى جەتكەن وسى ادام جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن، قاشان كوز جۇمعانشا كەنەسارىشىلار مەن بەكماحانوۆشىلاردى بەت قاراتپادى. بىراق تاريحي ۋاقىت ونىڭ دا ۇكىمىن شىعارىپ، عىلىمي وي ساحناسىنان ىسىرىپ تاستادى. مىنە، جارتى عاسىردىڭ كولەمىندە ونىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنگەن سىلتەمە ەشبىر عىلىمي ەڭبەكتەن كەزدەسپەيدى. بۇل دا تاريحتىڭ ۇكىمى شىعار.

كەلەسى كەزەك «پراۆدانىڭ» رەداكتسيا القاسىندا كەنەسارى مەن بەكماحانوۆتى كوكپارعا سالىپ بەرگەن تاريحشى بەك سۇلەيمەنوۆكە بەرىلدى. شىندىعىن ايتايىق، اشكەرەلەۋشى پارتيالىق ۇستانىمنىڭ تىزگىنىنەن ۇستاعان، «پراۆدانىڭ» ءسوزىن سويلەۋشى تاريحشىنىڭ دا قۋعىنعا ۇشىراپ، جيىرما بەس جىلعا جەر اۋدارىلىپ كەتۋى بىزگە ەش تۇسىنىكسىز كورىندى. سەبەبىن دە انىقتاۋدىڭ رەتى كەلمەدى. ق.مۇحامەدحانوۆ: «مىنەزىنەن تاپتى. ويناقتاپ ءجۇرىپ ءوزى قاقپانعا ءتۇستى»،– دەگەننەن باسقا سىر اشپادى. ءبىزدىڭ ويىمىزعا، وسى «الاشوردا» تەرگەۋ ءىسى بويىنشا كۋالىككە تارتىلىپ، سوڭىنان ولاردىڭ ءوزى اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلعان د.ادىلەۆتىڭ، ءا.ءبايدىلديننىڭ سورلى تاعدىرى ورالدى. بەك سۇلەيمەنوۆ تە سونىڭ كەرىن قۇشقان بولۋى مۇمكىن. ال ونىڭ تومەندەگى كەلتىرىلگەن ءسوزى ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە تاعدىرىنىڭ ءشات-شالەكەيىن شىعاردى.

ا.چەرنيچەنكو (جالعاسى): «تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سۇلەيمەنوۆتىڭ ءسوزى: – بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل بەكماحانوۆ تۋرالى قازاقستان تاريحشىلارى قانشاما رەت ماسەلە كوتەردى دەسەڭشى، بىراق سونىڭ ءبىر دە ءبىرىن قولدامادى. كەرىسىنشە، مۇنداي ماڭىزدى ماسەلەنى كىم كوتەرسە، سول ادام قۋعىن مەن ارانداتۋعا ۇشىرادى. وماروۆ جولداس مەنىڭ بەكماحانوۆتىڭ كىتابىنىڭ زياندى ەكەنى تۋرالى بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى مەن سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ الدىنا ماسەلە قويعانىمدى بىلگەن سوڭ، ول مەنى شاقىرىپ الدى دا دورەكى سەس كورسەتتى. بۇل جاعداي بىرنەشە رەت قايتالاندى. قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىندە وتكەن تاريحشىلاردىڭ رەسپۋبليكالىق كەڭەسىندە سويلەگەن مەنىڭ ءسوزىمدى شاياحمەتوۆ جولداس بىرنەشە رەت ءبولدى. ول وسى مىنەزىمەن وتىرعانداردىڭ ءبارىنىڭ بەكماحانوۆقا تيىسپەۋى كەرەكتىگىن اڭعارتتى.

ءشارىپوۆ پەن ادىلگەرەەۆ بىرنەشە رەت بەكماحانوۆتىڭ جولبيكەلەرى (حوداتايامي) رەتىندە مەملەكەت ەسەبىنەن ماسكەۋگە جىبەرىلدى. بۇل جولبيكەلەر ماسكەۋدەگىلەردى: قازاقستان تاريحشىلارىنىڭ بارلىعى دا بەكماحانوۆتىڭ ۇلتشىل يدەياسىماعىمەن كەلىسەدى-ءمىس،– دەپ سەندىردى. ءىس جۇزىندە ەشقاشاندا ونداي بولعان ەمەس. ءوز كەزەگىندە پانكراتوۆا، ۆياتكين اۋەلى ابدىحالىقوۆقا (سول كەزدەگى قك(ب)پ وك-ءنىڭ حاتشىسى –ت.ج.), سودان كەيىن وماروۆقا بەكماحانوۆتىڭ كىتابى تۋرالى ماسكەۋدە قانداي ءسوز ايتىلىپ جاتىر، سونىڭ بارلىعىن جەتكىزىپ تۇردى. بەكماحانوۆ ءۇشىن قازاقستاندا ەرەكشە جاعداي جاسالعان. ول سىن اتاۋلىدان بەرىك قورعالعان، ءوزىنىڭ ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەيدى. وماروۆتان باسقا، ال مەن وماروۆتى ءالى جەتىلمەگەن پارتيا قىزمەتكەرى دەپ ەسەپتەيمىن، بەكماحانوۆتى ساۋرانباەۆ، تاجىباەۆ، نۇسىپبەكوۆ، جيرەنشين قورعايدى. مەنى بۇرىنعى سسسر-ءدىڭ جوعارى ءبىلىم ءمينيسترى كافتانوۆ جولداستىڭ ارەكەتى تاڭقالدىرادى، ول ءبىر قولىمەن بەكماحانوۆتىڭ زياندى ەڭبەكتەرىن ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتپاۋ تۋرالى ءادىل بۇيرىققا (ايتپاقشى، قازاقستاندا بۇل بۇيرىق جۇرتشىلىقتان جاسىرىلدى), ەكىنشى قولىمەن كافانوۆ جولداس ءدال وسى زياندى ەڭبەگى ءۇشىن بەكماحانوۆقا جەدەلدەتە عىلىم كانديداتى جانە عىلىم دوكتورى دارەجەسىن بەرۋ تۋرالى بۇيرىققا قول قويادى. بارىپ تۇرعان پرينتسيپسىزدىك دەگەن وسى ەمەس پە؟».

ءيا، سۇلەيمەنوۆتىڭ بۇل سوزىنەن ونىڭ كەنەسارى ءۇشىن ەمەس، وتىز جاستان اسار-اسپاستان عىلىم دوكتورى دارەجەسىن العان ەرماحان بەكماحانوۆتىڭ كوتەرىلگەن باعى قاتتى كۇيىندىرگەنى انىق اڭعارىلادى. ال ءىلياس وماروۆتاي ادامدى «جەتىلمەگەن پارتيا قىزمەتكەرى» دەۋى، ول ادامنىڭ ءوزىنىڭ دە تاريحشى رەتىندەگى تاريحي ويلاۋ جۇيەسىنە كۇمان كەلتىرەدى. وسى رەتتە بەك سۇلەيمەنوۆتىڭ تۋرا وسى ماسەلەگە بايلانىستى 1948 جىلعى 8-قاڭتاردا ق.ساتباەۆقا قاراتا «قازاق سسر تاريحىنىڭ» ەكىنشى باسىلىمىنداعى ورەسكەل قاتەلەردى اشكەرەلەپ جازعان حاتىن ەسكە الساق، ونىڭ بۇل ماسەلەمەن تاباندى تۇردە ءتورت جىل قاتارىنان اينالىسقانىنا كوزىمىز جەتەدى.

ا.چەرنيچەنكو (جالعاسى): «ينستيتۋت ديرەكتورى پوكروۆسكي: جينالىستا سويلەگەن سوزىندە ءوزىنىڭ قاتەلىگىن مويىندادى. «قازاق سسر تاريحىنىڭ» ەكىنشى تومىنداعى قاتەلىكتەر وماروۆتىڭ، پانكراتوۆانىڭ، ۆياتكيننىڭ اراكچەەۆتىك ۇستەمدىگى مەن زورلىعىنىڭ ناتيجەسىندە جىبەرىلگەندىگىن ايتتى. سودان كەيىن ول بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل كوزقاراستاردى وتكىزىپ جىبەرگەن بەكماحانوۆتىڭ بارلىق ەڭبەكتەرىن سىنادى، كەنەسارىنى اشكەرەلەيتىن كوپتەگەن ارحيۆ قۇجاتتارىن مىسالعا كەلتىردى. بەكماحانوۆ ول قۇجاتتاردى قولدان وڭدەگەن، ودان كەنەسارىنى قولدايتىن ماعىنا بەرەتىن جەكەلەگەن تىركەستەردى عانا وقشاۋ قولدانعان.

عىلىم اكادەمياسىنىڭ پارتكوم حاتشىسى ەفيموۆ: «پراۆدانىڭ» ماقالاسىن تالقىلاۋعا ورتالىق كوميتەت كوپكە دەيىن رۇقسات بەرمەدى. تەك تاياۋدا عانا قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى س.ي.كرۋگلوۆ جولداس وعان رۇقسات بەردى. اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى ساتباەۆ، اكادەميك ساۋرانباەۆ بەكماحانوۆتى اشكەرەلەۋگە بارىنشا كەدەرگى كەلتىرىپ باقتى. 1949 جىلى پارتيا ۇيىمى بەكماحانوۆتىڭ ماسەلەسىن قاراماق بولعاندا ءار ءتۇرلى تەلەفون سوعىلدى. الماتى وبكومىنىڭ حاتشىسى جانعوزين جولداس ەشقاشاندا اكادەميانىڭ ومىرىنە نازار اۋدارىپ كورگەن جوق، نازار دا اۋدارماي كەلەدى، مىنە، سول كەزدە ول تەلەفون شالىپ، بەكماحانوۆتىڭ ماسەلەسىن قويۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى تيىم سالدى. تۋرا سونداي تيىم بۇرىنعى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، ءوزىنىڭ بايدىڭ تۇقىمى ەكەنىن جاسىرعانى ءۇشىن  بك(ب)پ قاتارىنان شىعارىلعان س.جۇسىپبەكوۆتىڭ تاراپىنان دا جاسالدى. وماروۆ جولداس: بەكماحانوۆتىڭ قاتەلىگىن ۇلتشىلدىق ەمەس، ساياسي قاتەلىك دەپ قاراڭىزدار،– دەپ مەنى ۇگىتتەدى».

بۇل ماعلۇماتقا قاراعاندا كەنەسارىنى اشكەرەلەۋ – پارتيالىق ەمەس، ۇلتتىق سىپات العانىن بايقاتادى. ويتكەنى، قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆ، يدەولوگيا جونىندەگى حاتشى ءى.وماروۆ، الماتى وبكومىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى د.ج.جانعوزين، الماتى قالاسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ىسقاقوۆتىڭ، يدەولوگيا حاتشىسى س.جۇسىپبەكوۆتىڭ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى ت.تاجىباەۆتىڭ، تاريح ينستيتۋتى پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ا.نۇسىپبەكوۆتىڭ كەنەسارى قوزعالىسى مەن ە.بەكماحانوۆ تۋرالى جاعىمدى پىكىرىن جوققا شىعارىپ، وعان قارسى كۇرەسۋشىلەر – اكادەميانىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى س.يا.ەفيموۆ، تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورلارى (كەزەگىمەن), اكادەميكتەر س.ۆ.يۋشكوۆ، س.ن.پوكروۆسكي، ءى.وماروۆتىڭ «كۇندەلىگىندە» ەمەۋىرىن ەتىلگەن ادامنىڭ ءبىرى، ق(ب)كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى (ماسكەۋ ءۇشىن ءبىرىنشى حاتشىنىڭ ەسەبىندە) س.ي.كرۋگلوۆ، «پراۆدانىڭ» قازاقستانداعى ءتىلشىسى ا.چەرنيچەنكو، «پراۆدانىڭ» قىزمەتكەرلەرى پ.كۋزنەتسوۆ پەن ۆ.وزەروۆ، «پراۆدانىڭ» باس رەداكتورى ل.ف.يليچەۆ، بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرى موروزوۆ، ليحولات، اپوستولوۆ، ا.ميتين، ميترەيكين، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ۆ.س.كرۋجكوۆ، بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى، سۇر كاردينال م.ا.سۋسلوۆ ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا كوزقاراس قايشىلىعىنىڭ استارى كەنەسارى مەن بەكماحانوۆتا ەمەس، ۇلتشىلدىق پەن ءشوۆينيزمنىڭ مۇددەلى قاقتىعىسىندا جاتقانىن بايقايمىز. ارينە، ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان وكتەم يمپەريانىڭ دەگەنى بولاتىنى انىق. اكادەميك ا.پانكراتوۆانىڭ:

«... گرۋزيننىڭ، تاعى باسقا ۇلتتاردىڭ تۋرا وسىنداي وقيعالارعا قاتىستى كنيازدارىنىڭ قوزعالىسى پروگرەسسيۆتى بولادى دا، نەگە قازاق حاندارى رەكتسيونەر دەپ باعالانادى، مەن سونى تۇسىنبەيمىن»,– دەگەن ماعىناداعى ءىلياس وماروۆقا جازعان حاتىنداعى سۇراقتىڭ جاۋابىنا ەشكىم دە باس قاتىرىپ جاتپادى.

تاريحي شىندىق پەن تاريحي كوزقاراس شىندىعى تۋرا وسى ارادا جاتىر ەدى.

ا.چەرنيچەنكو (جالعاسى): «جينالىسقا قاتىسقاندار، اسىرەسە جاستار: «كەنەسارى ءۇشىن نەگە كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر، از عانا ساۋاتى بار ادام ءۇشىن ونىڭ رەاكتسيونەر ەكەنى بەلگىلى ەمەس پە. كەنەسارى كىمگە، نە ءۇشىن كەرەك؟ ماسەلەنىڭ ءمانى نەدە؟»،– دەپ سۇراق قويدى.

اۋەلدە بايانداما جاساعان، كەيىننەن قورىتىندى ءسوز سويلەگەن (ينستيتۋتتىڭ – ت.ج.) پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى نۇسىپبەكوۆ ءوزىنىڭ قاتەلىگىن تولىق مويىندادى. تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى دىلمۇحامەدوۆ: ءار ءتۇرلى ماقالالاردىڭ اسەرى ىقپال ەتكەندىكتەن، كەنەسارىنى قازاق حالقىنىڭ كوسەمى دەپ قابىلداعانىن ايتىپ، قاتەسىن مويىندادى.

وسى جينالىسقا قاتىسقان رەسپۋبليكالىق «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى راچكوۆ جولداس ءۇزىلىس كەزىندە پوكروۆسكيدىڭ بولمەسىندە بىرنەشە ادامنىڭ كوزىنشە:

– وسى جينالىسقا مقك-ءنىڭ (مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگىنىڭ – ت.ج.) قىزمەتكەرىنىڭ قاتىسپاعانىنا قاتتى وكىنەمىن. ول كوپتەگەن نارسەلەردى ءوزىنىڭ قاپەرىنە العان بولار ەدى،– دەدى»,– دەپ جازدى «پراۆدانىڭ» ءتىلشىسى.

ارينە، راچكوۆ جولداس بەكەر الاڭداعان، ويتكەنى وسىنى ۇيىمداستىرىپ، ارانداتىپ وتىرعان مەكەمەنىڭ ءوزى – سول مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگى بولاتىن. وعان ج.شاياحمەتوۆتىڭ جولداعان «قۇپيا بۇرىشتامالارى» دالەل. جاڭاعىداي يمپەريانىڭ قۋاتتى يدەولوگتارى كىرىسكەننەن كەيىن قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى بيۋروسىنىڭ قاۋلى شىعارۋى عانا قالدى. ول قاۋلى 10-ءساۋىر كۇنى «پراۆدا» گازەتىندە باسىلعان «قازاقستان تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان باياندالسىن» دەگەن ماقالا تۋرالى» دەگەن اتپەن بارلىق مەرزىمدىك باسپاسوزدەردە جاريالاندى. وندا (قىسقاشا مازمۇنى):

«پراۆدا» گازەتىندە 1950 جىلى 26-دەكابردە جاريالانعان «قازاقستان تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان باياندالسىن» دەگەن ماقالانىڭ حان كەنەسارى قاسىموۆتىڭ رەاكتسيالىق، فەودالدىق-مونارحيالىق قوزعالىسىنا باعا بەرەردە ە.بەكماحانوۆتىڭ جىبەرگەن ورەسكەل ساياسي قاتەلەرىن دۇرىس اشاتىندىعىن قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى اتاپ كورسەتتى» (...).

«ف.ەنگەلس 1851 جىلى 23 مايدا ك.ماركسكە جازعان حاتىندا «روسسيا شىعىس جونىندە شىن مانىندە پروگرەسشىل رول اتقارىپ وتىر... روسسيانىڭ ۇستەمدىگى قارا تەڭىز بەن كاسپي تەڭىزدەرى جانە ورتالىق ازيا ءۇشىن، باشقۇرتتار مەن تاتارلار ءۇشىن تسيۆيليزاتسيالاندىرۋشى رول اتقارىپ وتىر...»،– دەپ جازدى (شىعارمالار، ءححى توم، 211-بەت)».

«(...) مۇنىڭ ءوزى قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ پاتشا وتارشىلارى مەن قازاق فەودالدارىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ءوسۋىن تۋدىردى; بۇل قوزعالىس ەزىلگەن ورىس شارۋالارىنىڭ كۇرەسىمەن تىعىز بايلانىستى بولدى».

«(...) سونىمەن كەنەسارى قوزعالىسى حالىقتىق قوزعالىس تا ەمەس، بۇقارالىق قوزعالىس تا ەمەس، ازاتتىق قوزعالىس تا ەمەس، رەاكتسيالىق قوزعالىس بولدى».

«(...) عىلىم جانە پارتيا جۇرتشىلىعى ە.بەكماحانوۆتىڭ ساياسي قاتەلەرىن وعان سان رەت كورسەتتى. قازاقستان ك(ب)پ  ورتالىق كوميتەتىنىڭ «قازاق سسر تاريحىنىڭ» ەكىنشى باسىلۋىن ازىرلەۋ تۋرالى» 1945 جىلى 14-اۆگۋستتاعى قارارى ول ءۇشىن ۇلكەن ەسكەرتۋ بولۋعا ءتيىس ەدى. بىراق ە.بەكماحانوۆ عىلىم جانە پارتيا جۇرتشىلىعىنىڭ پىكىرىمەن ساناسپادى جانە پارتياعا قارسى، بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق پوزيتسيالاردا قاسارىسىپ قالىپ كەلەدى.

قازاقستان ك(ب)پ  ورتالىق كوميتەتى مىنانى دا اتاپ كورسەتتى «قازاق سسر تاريحى» كىتابىنىڭ ەكىنشى باسىلۋىن ازىرلەۋ تۋرالى» قازاقستان ك(ب)پ  ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1945 جىلعى 14-اۆگۋستتاعى قارارىن ورىندامادى جانە حان كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسىنا باعا بەرۋدە كىتاپتىڭ ءبىرىنشى باسىلۋىندا جىبەرگەن ساياسي قاتەلەردى تاعى دا جىبەردى.

قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى «پراۆدا» گازەتىنىڭ «قازاقستان تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان باياندالسىن» دەگەن 1950 جىلى 26 دەكابردە باسىلعان ماقالاسىن دۇرىس دەپ تانىدى جانە ماركستىك-لەنيندىك ءىلىم نەگىزىندە قازاقستان تاريحىن تەرەڭ جانە شىن بايانداۋدى، سوۆەت ءداۋىرىنىڭ تاريحىن جاساۋعا ايرىقشا كوڭىل ءبولۋدى، قازاق حالقىنىڭ تاريحىن، ونىڭ ۇلى ورىس حالقىمەن بەرىك دوستىعىنىڭ تاريحىن بۇرمالاۋعا تىرىسقان ارەكەتتىڭ قاندايىنا بولسا دا قارسى باتىل كۇرەس جۇرگىزۋدى رەسپۋبليكا تاريحشىلارىنىڭ الدىندا وتە ماڭىزدى مىندەت ەتىپ قويدى.

قازاقستان ك(ب)پ  ورتالىق كوميتەتى قازاق سسر اكادەمياسىنىڭ پرەزيديۋمىن مىنا جۇمىستاردى ىستەۋگە مىندەتتەدى: «قازاق سسر تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومى تۇزەتىلىپ، 1952 جىلى قايتا باسىلسىن، وندا بۇل كىتاپتىڭ ەكىنشى باسىلۋىندا جىبەرىلگەن ساياسي قاتەلەر جويىلسىن; قازاقستانداعى ءحVىىى-ءحىح عاسىرلارداعى ۇلتتىق قوزعالىستار تۋرالى ماسەلە حالىقتىق، ازاتتىق قوزعالىستاردى رەاكتسيالىق، فەودالدىق-مونورحيالىق قوزعالىستاردان ايىرۋ تۇرعىسىنان شەشىلسىن;

كەنەسارى قاسىموۆ قوزعالىسىنىڭ رەاكتسيالىق، فەودالدىق-مونارحيالىق قوزعالىس ەكەندىگى تۋرالى ماسەلە «قازاق سسر تاريحىنىڭ» كوپ تومدىعىندا، «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا» جانە باسقا دا كىتاپتاردا كورسەتىلسىن.

قازاق سسر اكادەمياسىنىڭ تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتى مەن ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورلارىنا، رەسپۋبليكالىق گازەتتەر مەن جۋرنالداردىڭ رەداكتورلارىنا كەنەسارى قاسىموۆتىڭ رەاكتسيالىق قوزعالىسىن اشكەرەلەيتىن بىرنەشە ماقالالار ازىرلەپ، باسىپ شىعارۋ تاپسىرىلدى.

قازاقستان ك(ب)پ وبلىستىق كوميتەتتەرىنە، اۋداندىق كوميتەتتەرىنە جانە قالالىق كوميتەتتەرىنە «پراۆدا» گازەتىنىڭ «قازاقستان تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان باياندالسىن» دەگەن ماقالاسىن قازاقستان ك(ب)پ  ورتالىق كوميتەتىنىڭ بۇل ماسەلە جونىندەگى قاۋلىسىن رەسپۋبليكانىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ پاريا ۇيىمدارى مەن بارلىق ورتا وقۋ ورىندارىنىڭ پەدوگوگ كوللەكتيۆتەرىنىڭ اشىق جينالىستارىندا تالقىلاۋ تاپسىرىلدى.

وسى جىلدىڭ اپرەل ايىندا الماتى قالاسى مەن وبلىس ورتالىقتارىندا ينتەلليگەنتسيانىڭ جينالىسىن وتكىزىپ، ول جينالىستا «قازاقستان تاريحىنىڭ ماسەلەلەرىن ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان بايانداۋ تۋرالى» بايانداما جاساۋ بەلگىلەندى...»,– («لەنينشىل جاس»،1951, 21 ءساۋىر) دەپ اتاپ كورسەتىلدى.

وسىدان كەيىن 20-ءساۋىر كۇنى جازۋشىلار وداعىندا «كەنەسارى – حالىقتىڭ قاس جاۋى» اتتى تاقىرىپتا پارتيا ۇيىمىنىڭ اشىق جينالىسى ءوتتى. وندا وداقتىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ق.جارماعامبەتوۆ كولەمدى بايانداما جاساپ، قازاق ادەبيەتىندەگى كەنەسارى بەينەسىنىڭ سومدالۋى تاريحىنا بارىنشا كەڭ توقتالىپ ءوتتى. ول:

«كەنەسارى قاسىموۆتىڭ رەاكتسياشىل قوزعالىسىن ادەبيەتتە دارىپتەۋدىڭ جاڭا تولقىنى 1939-جىلداردان باستالادى. بۇل ماسەلەگە سسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق فيليالىنىڭ سول كەزدەگى ادەبي سەكتورى ۇيىتقى بولدى دا، سول سەكتوردىڭ سول كەزدەگى باسشىسى ە.يسمايىلوۆ ۇيىمداستىرۋشى بولدى. ە.يسمايىلوۆ 1940 جىلى كەنەسارىنىڭ قىرعىز حالقىنا جاساعان باسقىنشىلىق شابۋىلىن اقتاپ، ارناۋلى مونوگرافيا جازدى. ادەبيەت سەكتورىنىڭ سول كەزدەگى عىلىمي قىزمەتكەرى X.بەكحوجين «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ 1941 جىلعى 5-نومەرىندە «قازاق ادەبيەتىندەگى كەنەسارى مەن ناۋرىزباي بەينەلەرى» دەگەن ماقالاسىن جاريالادى، يسمايلوۆ پەن بەكحوجيننىڭ بۇل ەڭبەكتەرىندە كەنەسارى قاسىموۆتىڭ رەاكتسياشىل-مونارحيالىق قوزعالىسى پروگرەسسيۆتىك، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس دەپ تانىلىپ، كەنەسارى مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى قاراقشىلارى – حالىق باتىرلارى دارەجەسىندە دارىپتەلدى. دالىرەك ايتقاندا، كەنەسارى جونىندەگى ۇلتشىل-الاشورداشىلاردىڭ ەسكى ساندىراعىن قايتالادى.

1940 جىلى يسمايلوۆتىڭ باسشىلىعىمەن كەنەسارىعا ارنالعان پوەمالار مەن ولەڭدەردەن جيناق قۇراستىرىلىپ، 1941 جىلى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك باسپاسىنا وتكىزىلدى. يسمايلوۆتىڭ باسشىلىعىنداعى ادەبيەت سەكتورى بۇل شارالارعا دا قاناعاتتانباي، كەنەسارى مەن ونىڭ نوكەرلەرى تۋرالى اقىندارعا شىعارمالار جازدىردى. X.بەكحوجين «ناۋان باتىر» دەگەن پوەما جازىپ، قاندىبالاق ناۋرىزبايدى حالىق باتىرى دەپ كوتەرمەلەدى. ا.توقماعامبەتوۆ كەنەسارىنىڭ اسكەري باسشىلارىنىڭ ءبىرى، قىرعىز حالقىنا قارسى باسقىنشىلىق سوعىستا جاۋىزدىعىمەن كوزگە تۇسكەن بۇقارباي تۋرالى پوەما جازدى. ق.امانجولوۆ «كوكشەتاۋ» دەگەن پوەما جازىپ، كەنەسارىنىڭ  كوكشەتاۋدا بولعان كەزىن اڭسايتىندىعىن باياندادى. يسمايلوۆتىڭ تاپسىرۋىمەن حالىق اقىندارى ءسايادىل كەرىمبەكوۆ، دوسكەي الىمباەۆ، يمانجان جىلقايداروۆ كەنەسارىنى ماقتاپ پوەمالار شىعاردى. بۇل پوەمالاردىڭ ءبارىن دە ادەبيەت سەكتورى ساتىپ الىپ، يسمايلوۆتىڭ باسشىلىعىمەن كەنەسارى تۋرالى ەكىنشى كىتاپ ازىرلەندى.

يسمايلوۆ 1944 جىلى «سسرو عىلىم اكادەمياسى قازاق فيليالىنىڭ حابارلارىندا» جاريالانعان «سوعىس جىلدارىنداعى قازاق پوەزياسىنىڭ جايى مەن مىندەتتەرى» دەگەن (53-بەت) ماقالاسىندا شاميل مەن كەنەسارىنى بوياۋلى سوزدەرمەن ماداقتاي كەلىپ، ولاردىڭ تاريحتاعى ورنىن سۋۆوروۆ، كۋتۋزوۆ، امانگەلدى، ششورس، چاپاەۆتارعا تەڭەيدى.

1946 جىلعى «قازاق ادەبيەتى» دەگەن كىتابىندا (ورتا مەكتەپ وقۋ قۇرالى) يسمايلوۆ كەنەسارىنى حالىق باتىرى، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمى دەپ باعالايدى.

1949 جىلى م.اۋەزوۆتىڭ رەداكتسياسىمەن شىققان قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ ءبىرىنشى تومىنداعى «تاريحي جىرلار» دەگەن بولىمدە يسمايلوۆ «ءحىح-عاسىردا بولعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتىسى كەنەسارى قاسىموۆتىڭ باسشىلىعىمەن بولعان حالىق كوتەرىلىسى» (311-بەت) – دەپ تۇيەدى.

وسىنىڭ بارلىعى ادەبيەتشى يسمايلوۆتىڭ كەنەسارىنىڭ رەاكتسياشىل-ۇلتشىل قوزعالىسىنىڭ ادەبيەتتەگى ادۆوكاتى بولىپ كەلگەندىگىن دالەلدەيدى.

س.مۇقانوۆ 20 جىل بويىنا كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسىن حالىققا قارسى رەاكتسياشىل دەپ كەلدى. 1923 جىلى جازعان «شەشەندەر قارا تاقتاعا جازىلماڭدار!» دەگەن ماقالاسىندا س.مۇقانوۆ كەنەسارى قوزعالىسىنىڭ رەاكتسياشىل ءمانىن دۇرىس اشكەرەلەدى. ودان كەيىنگى جىلداردا «قىزىل قازاقستان»، «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالدارىندا جاريالانعان قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى جونىندەگى ماقالالارىندا دا العاشقى ايتقان پىكىرىندە قالىپ وتىردى.

1942 جىلى جازعان «XVIII جانە ءحىح عاسىرلارداعى قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ وچەركتەرى» دەگەن كىتابىندا س.مۇقانوۆ بۇرىنعى پىكىرلەرىنەن بەزىپ، كەنەسارىنىڭ رەاكتسياشىل قوزعالىسىن پروگرەسسيۆتىك، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى دەپ تانيدى.

قازاق حالقى تاريحىنىڭ داۋلى ماسەلەسى بولىپ كەلگەن كەنەسارى قوزعالىسىنا كوزقاراسىنىڭ تىم شۇعىل وەگەرۋىنىڭ سەبەبىن مۇقانوۆ جولداس وسى جينالىستا اشىپ ايتۋى كەرەك.

پروفەسسور جۇماليەۆتىڭ كوزقاراسىندا دا ءدال وسىنداي تۇراقسىزدىق بولعانىن كورەمىز. 1938 جىلى جاريالانعان «ماحامبەت وتەمىسوۆتىڭ تۆورچەستۆوسى» دەگەن ەڭبەگىندە كەنەسارى قوزعالىسىن حالىققا قارسى قوزعالىس دەپ تانىسا، 1941 جىلى «XVIII جانە ءحىح عاسىرلارداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» (ورتا مەكتەپ ءۇشىن وقۋ قۇرالى) دەگەن كىتابىندا نىسانباي تۆورچەستۆوسىن تالداي كەلىپ، كەنەسارى قوزعالىسىن پروگرەسسيۆتىك دەپ ءتۇسىندىردى. 1948-49-50 جىلدارى شىققان ورتا مەكتەپتىڭ وقۋ قۇرالى كىتاپتارىندا دا وسى پىكىرىن قايتالايدى. ءوز كوزقاراسىنىڭ وزگەرۋ سەبەبىن جۇماليەۆتىڭ دە اشىپ ايتۋى كەرەك.

اباي شاكىرتتەرى تۋرالى ماسەلە، دالىرەك ايتقاندا، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى تۋرالى ماسەلە قازىرگى كەزدە ادەبيەتشىلەرىمىز اراسىندا تالاس تۋدىرىپ جۇرگەن ماسەلە ەكەندىگىن ەسكەرتە كەلىپ، بايانداماشى بۇل ماسەلە جونىندە پىكىر الىسۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس جاسادى. كەنەسارى قاسىموۆتىڭ رەاكتسياشىل-مونارحيالىق، فەودالشىل-ۇلتشىل قوزعالىسىنا باعا بەرۋدە ادەبيەت تاريحىندا جىبەرىلگەن ساياسي ورەسكەل قاتەلەردى جويۋدىڭ شارالارىنا توقتالا كەلىپ، بايانداماشى وسى جىلعى اپرەلدىڭ 4-ءى كۇنى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «ادەبيەتتە كەنەسارى قوزعالىسىن دارىپتەۋگە كارسى كۇرەسەيىك» دەگەن عۇماروۆا جولداستىڭ ماقالاسى، سونداي-اق اپرەلدىڭ 19-ى كۇنى «لەنينسكايا سمەنا» گازەتىندە جاريالانعان وسى ماسەلە جونىندەگى ءا.تاجىباەۆ جولداستىڭ ماقالاسى وتە ماڭىزدى پىكىرلەردى كوتەرىپ، X.بەكحوجين، ە.يسمايىلوۆ، X.جۇماليەۆ، م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆتاردىڭ كەنەسارى قوزعالىسىن باعالاۋداعى قاتەلىكتەرىن دۇرىس اشاتىندىعىنا اتاپ توقتادى» («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو»، 1951, №8).

باياندامادان الىنعان وسى ۇزاق ۇزىندىدەن قازاق ادەبيەتىنىڭ باسىنا قانداي قاۋىپ تونگەنىن انىق بايقاۋعا بولادى. اتى اتالعان ادامداردىڭ پارتيالىق جازادان قۇتىلۋى ەكىتالاي بولاتىن. تالقىلاۋ بارىسىندا ءالى جاريالانباعان داستاندار دا سىنعا ءىلىنىپ كەتتى. وعان ق.جارماعامبەتوۆ ءوزىنىڭ قورىتىندى سوزىندە:

«ءيا، اسقار توقماعامبەتوۆتىڭ داستانى جاريالانباعان، بىراق ول اقىننىڭ كەنەسارى قوزعالىسىنا كوزقاراسىن بىلدىرەدى. سوندىقتان دا شىندىقتى اتاپ ءوتتىم. ال كەنەسارى تۋرالى شىعارمالار بۇل جينالىستا تالقىلانا ما دەگەنگە كەلسەك، قك(ب)پ قاۋلىسى كەنەسارى قوزعالىسى تۋرالى ماقالالار شوعىرىن جاريالاۋدى مىندەتتەيدى، ونداي ماقالالاردى الداعى ۋاقىتتا جاريالايمىز»,– دەدى.

ءيا، كەڭەستىك جازالاۋ يدەولوگياسى اتقارعان ءىسىڭدى عانا ەمەس، ويلاعان ويىڭدى دا جازاعا تارتۋعا باعىتتالدى. وجەت ويلى قاينەكەي ونى ەسكەرمەسە، وزىنە ءمىن تاعىلاتىنىن ءبىلىپ، تىزىمگە قوسقان. وكىنىشكە وراي، وسى ءبىر ناۋقانداعى جانتالاس كەزىندە ونىڭ ازاماتتىق وزەگى ورتەنىپ كەتتى. اسا قۋاتتى وي يەسى ءوزىنىڭ ارىمەن ءوزى ارپالىسىپ، اقىرى ءومىرىن جالعىزدىقپەن اياقتادى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz