قازاقستاندا ءماجىلىس پەن سەناتتا ماقۇلدانعان «ەڭبەك ميگرانتتارى تۋرالى» زاڭ جوباسىندا ەتنيكالىق قانداستاردىڭ قۇقىعىن شەكتەيتىن باپتار قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. دەگەنمەن بيلىكتىڭ ەندىگى قادامى قالاي بولاتىنى ازىرگە بەيمالىم. الايدا بىزگە شاعىمدانعان ازاماتتار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋ پروتسەسى ەتنيكالىق قازاقتار ءۇشىن شىرعالاڭعا اينالعانىنا ءبىراز بولعانىن ايتادى.

ماسەلەن، گۇلداري بوشاي ەسىمدى ازاماتشا موڭعوليادان 2011 جىلى كەلگەن ەكەن. سودان بەرگى ءۇش جىلعا جۋىق ارالىعىندا قر ازاماتتىعىن الۋ ءۇشىن قانشاما قۇجات دايىنداپ، قانشاما شەتەل اسىپ، قايتىپ كەلگەندىگىن ايتىپ شاعىندى. ونىڭ اكە-شەشەسى بۇدان ەرتەرەك كەلىپ، اقمولا وبلىسىنىڭ استراحان اۋدانى، قىزىلجار اۋىلىنا قونىس تەپكەن. ولار وتباسىمەن قازاقستان رەسپبۋليكاسىنىڭ ازاماتتارى. دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ولاردان كەشىگىپ جەتكەن گۇلداري بوشاي كەلگەلى بەرى، قازاقستاندا تۇراقتى تىركەلۋ قيامەتكە اينالعان ەكەن. ءسويتىپ، ول اتا-اناسىمەن بىردەي دارەجەدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى اتانا الماي ءجۇر. گۇلداريدىڭ نەمەرە اعاسى دوساي ءادىلحان كوكشەتاۋلىق كوشى-قون پوليتسياسىنداعىلاردىڭ شەتتەن كەلگەن قانداستارىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا مۇرنىن ءشۇيىرىپ قارايتىندىعىن ايتادى. 

– ويتكەنى، – دەيدى دوساي ءادىلحان، – تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋ ءۇشىن ءدال وسىلاي ەشكىم ساندالماعان بولار. باسقا ادامدار ءۇشىن تۇراقتى تىركەلۋگە مەكەن-جاي تابىلماي جاتادى عوي. ال بۇل قارىنداسىمىزدىڭ اكە-شەشەسى قازاقستاندا تۇرادى، تۇراقتى مەكەن-جايى بار. سوعان قاراماستان جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى ونى تىركەمەي وتىر. 

– سوندا سىزدەرگە قوياتىن تالاپتارى نە؟

– «قازاق» ەكەنىن دالەلدەيتىن قۇجات، سوتتالماعانى تۋرالى جانە كەلگەن ەلىنىڭ تۇراقتى تىركەۋىنەن شىعىپ كەلگەنى جايىندا انىقتاما قاجەت ەكەن، – دەپ قامىقتى دوساي. 

گۇلداري بوشاي وسى ۋاقىت ارالىعىندا ۋاقىتشا تىركەۋىن سوزدىرۋ ماقساتىندا الدەنەشە رەت شەتەلگە شىعىپ، قايتا كىرۋگە ءماجبۇر بولعان. 

– سوڭعى رەت قازاقستاننان موڭعولياعا بارىپ كەلۋ ءۇشىن وسىدان ءبىراز بۇرىن عانا رەسەي شەكاراسىنا بارىپ، قايتا ورالدىم. بۇعان دەيىن جوعارىدا اتالعان قۇجاتتارىمدى اكەلگەن ەدىم. الايدا ولاردى جارامايدى دەيدى. قازىر ءۇش ايلىق تىركەۋىم اياقتالىپ كەت­كەندىكتەن، رەسەي شەكاراسىندا مەنى جىبەرمەي قوي­دى. نە ايىپپۇل تولەيسىڭ، نە ەكى اپتاعا قامالاسىڭ دەگەن سوڭ، قايتىپ كەلدىم. قازىر ىستەر امالىم قالمادى، – دەيدى ول. 

– ءسىزدىڭ قۇجاتتارىڭىز نەگە جارامسىز بولىپ تۇر؟

– مەن ول قۇجاتتاردى ۇلانباتىرداعى قازاقستاننىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى­لى­گىنەن الدىم. بىراق، مۇنداعىلار «جارامايدى»­ دەيدى دە قايتارىپ جىبەرەدى. 

اڭگىمەگە قايتا ارالاسقان دوساي ءادىلحان كوك­شەتاۋلىق كوشى-قون پوليتسياسىنداعىلار اتال­عان قۇجاتقا موڭعولياداعى قازاقستان ەلشى­لىگىندە قۇجاتتى «كەپىلدەندىرەتىن» ءمور با­سۋى قاجەت دەپ وتىرعاندىعىن ايتادى. 

– ونداي قۇجاتتى كوكشەتاۋدان باسقا ەش­قانداي وڭىردە تالاپ ەتپەيدى. سونىمەن قوسا، موڭعوليا مەن قازاقستان اراسىنداعى ۆيزالىق كە­لىسىم-شارتى بويىنشا، موڭعوليالىق ازامات­تار بۇندا ۋاقىتشا تىركەلگەن سوڭ، ءۇش­ اي تۇرۋعا قۇقىلى. ال كوكشەتاۋلىقتار ونى ءاربىر اي سايىن شاقىرىپ، ۋاقىتشا تىر­كەۋ­دى سوزىپ وتىرعان. ونى جاساپ وتىرعان كوك­شەتاۋدىڭ استراحان اۋدانىنىڭ كوشى-قون پو­ليتسياسىنىڭ قىزمەتكەرى امان دەگەن ادام. ول كىسىنىڭ بىزدە تەلەفونى دا بار. حابارلاسىپ­ كورۋىڭىزگە بولادى، – دەدى ول. 

امان ءبىزدىڭ قوڭىراۋعا جاۋاپ بەرگەنىمەن، ءوزى­نىڭ كىم ەكەنىن ايتۋدان جالتارىپ، ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزگە سەنبەيتىندىگىن ايتتى. 

بۇدان كەيىن ءبىز اقمولا وبلىستىق كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى گۇلنار تەمىرحانقىزىنا حابارلاستىق. ول كىسى ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ءبىلىپ بەرۋگە ۋا­دە بەرگەن ەدى. سول ۋادە بويىنشا بىزگە اق­مولا وبلىستىق كوشى-قون پوليتسياسى باس­قار­ما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى دۋلات ىسقاقوۆ حابارلاسىپ، ءمان-جايعا قانىققان سوڭ­، ول ادامداردىڭ وزىنە كەلىپ جولىققانىن قالاي­تى­نىن ايتتى. 

قازاقستان زاڭدارىندا اتا-اناسى قر ازا­ماتى، ال بالاسى شەتەل ازاماتى بولعان جاع­دايدا جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلماعان كورى­نەدى. ورالمانداردىڭ «جەبەۋ» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ باس حاتشىسى راحىم ايىپ:

– ءبىز ادام قۇقىعى جونىندەگى حالىقارالىق پاكتىلەردىڭ بارىنە قول قويدىق، وسىعان بايلانىستى حالىقارالىق 6 پاكت بار. سونىڭ ءبىرى – ءبولىنىپ-جارىلعان وتباسىلارعا قاتىستى. حالىقارالىق زاڭدار ءبىزدىڭ زاڭداردان جوعارى تۇرادى. وندا اتا-اناسى ازاماتتىق السا، بالالارىنا كەدەرگى جاسالماۋى ءتيىس، – دەگەندى ايتادى. 

وزبەكستاننان ورالعانىنا جيىرما جىل­دىڭ ءجۇزى بولعان كەۋلىمجاي قۇتتى ەتنيكالىق قازاق وكىلدەرىن تۇراقتى تىركەۋگە الماۋ تۋرالى ارنايى تاپسىرما بار دەگەن پىكىردە. 

– باسقا مەملەكەتتەردى بىلمەيمىن، وزبەكستاننان كەلگەندەردىڭ قۇجاتتارىن راسىمدەۋ وتە وڭاي جۇزەگە اسۋشى ەدى. سوڭعى جىلدارى نە تۇلەن تۇرتكەنىن بىلمەيمىن، وزبەكستاننان كەلگەن قازاقتاردى دا تۇراقتى تىركەۋگە المايتىن بولىپتى. مەنىڭ نەمەرە قارىنداسىم قالعان ەدى وزبەكستاندا. اتى – گۇلجانات قۇتتيەۆا. سونى قوياردا قويماي الىپ كەلگەنمىن، قازاق بولىڭدار دەپ. تامىز ايىنىڭ 20-لارىندا كەلگەن. بىراق سودان بەرى ونى تۇراقتى تىركەۋگە تۇرعىزۋ مۇڭ بولىپ تۇر. تاشكەنتكە ەكى رەت بارىپ قايتتىق. سەبەبى، «سوتتالماعانى تۋرالى انىقتاما اكەل» دەيدى. ونى اۋداننان الىپ كەلىپ ەدىم، «جارامايدى، وبلىستىق انىقتاما قاجەت» دەدى، ونى دا اكەلىپ ەم، «تاشكەنتتەن اكەل» دەدى، ونى دا الىپ كەلىپ ەم، ول دا جارامسىز بوپ شىقتى. قازىر ۋاقىتشا تىركەۋمەن قازاقستان اۋماعىندا ەكى اي عانا تۇرۋعا رۇحسات بار. ەكى ايدان كەيىن قايتا سىرتقا شىعىپ، ۆيزا ۋاقىتىن سوزدىرىپ كەلۋ كەرەك. ءسويتىپ ول تاشكەنتكە بارىپ كەلۋگە ءماجبۇر بولدى. ءۇش بالاسى بار، ۇشەۋى دە وقۋى كەرەك. وعان ين الۋى كەرەك، ءسويتىپ ساندالىپ جۇرگەن جايىمىز بار، – دەيدى ول اشىنىپ.

قازاقستاندا ورالمانداردى تىركەۋدىڭ سەرگەلدەڭگە اينالعانىنا ەكى جىلدان استى. بۇرىن ۇكىمەتتىڭ №1012 قاۋلىسى بولعان. ول جالپى شەتەل ازاماتتارىنىڭ قازاقستان اۋماعىندا بولۋى تۋرالى قاۋلى ەدى. بىلتىر ۇكىمەت №362 قاۋلىنى قابىلدادى. سول قاۋلىدا بۇنىڭ الدىنداعى جازىلعانداي «ەتنيكالىق قازاقتارعا بۇل تالاپتاردىڭ قاتىسى جوق» دەگەن جالقى سويلەم الىنىپ قالعان. سوندىقتان دا، قازاقستان اۋماعىندا جەڭىلدىكپەن تىركەلىپ، جەڭىلدىكپەن ازاماتتىققا قول جەتكىزىپ كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتار وسىنداي شىرعالاڭداردى باسىنان كەشىرۋگە ءماجبۇر. 

ەسەنگۇل كاپقىزى

"تۇركىستان" گازەتى