توراڭعى ەلىمىزدىڭ ءشولدى وڭىرىندە ەرتە زامانداردان ءوسىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى دە، كيەلى اعاشتىڭ ءبىرى سانالادى. ول كوبىنە قۇرعاق دالالى ايماقتاردىڭ تاقىرلى، تۇزدى، بورپىلداق سورتاڭدى، قۇمداۋىتتى، شولەيتتى، ءشولدى القاپتارىنداعى وزەن اڭعارلارىندا، بۇيراتتى قۇم جوتالارىنىڭ اراسىنداعى ويپاڭداۋ جەرلەردە وسەتىن بىردەن-ءبىر بيىك دىڭگەكتى اعاش.

قازاق حالقى توراڭعى اعاشىن ەجەلدەن-اق «ءشول دالانىڭ پاديشاسى» دەپ ەرەكشە قاستەرلەپ، ونى وتىن رەتىندە وتقا جاعۋعا رۇقسات ەتپەيدى، ءتىپتى ونى كەسۋگە دە بولمايدى دەپ ەسەپتەيدى. ويتكەنى توراڭعى اعاشىنىڭ سۇر-قوڭىرقاي قابىعىنا پىشاق تيسە، سىرتىنا قىزعىلت ءتۇستى ءسول بولىنەدى. سوندىقتان دا توراڭعىنىڭ قانعا ۇقساس ءسولىن ونىڭ قاندى كوز جاسى دەپ، ونى كەسكەن ادامدى توراڭعىنىڭ كيەسى ۇرادى دەگەن سوزدەرمەن تىيىم جاساپ، ءشول دالانىڭ كوركى بولىپ سانالاتىن توراڭعىنى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋدى ۇنەمى ۇرپاقتارىنا وسيەت ەتىپ قالدىرۋىنىڭ تانىمدىق تا، تاربيەلىك ءمانى زور.

توراڭعى ەلىمىزدىڭ ءشولدى وڭىرىندە ەرتە زامانداردان ءوسىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى دە، كيەلى اعاشتىڭ ءبىرى سانالادى. ول كوبىنە قۇرعاق دالالى ايماقتاردىڭ تاقىرلى، تۇزدى، بورپىلداق سورتاڭدى، قۇمداۋىتتى، شولەيتتى، ءشولدى القاپتارىنداعى وزەن اڭعارلارىندا، بۇيراتتى قۇم جوتالارىنىڭ اراسىنداعى ويپاڭداۋ جەرلەردە وسەتىن بىردەن-ءبىر بيىك دىڭگەكتى اعاش.

قازاق حالقى توراڭعى اعاشىن ەجەلدەن-اق «ءشول دالانىڭ پاديشاسى» دەپ ەرەكشە قاستەرلەپ، ونى وتىن رەتىندە وتقا جاعۋعا رۇقسات ەتپەيدى، ءتىپتى ونى كەسۋگە دە بولمايدى دەپ ەسەپتەيدى. ويتكەنى توراڭعى اعاشىنىڭ سۇر-قوڭىرقاي قابىعىنا پىشاق تيسە، سىرتىنا قىزعىلت ءتۇستى ءسول بولىنەدى. سوندىقتان دا توراڭعىنىڭ قانعا ۇقساس ءسولىن ونىڭ قاندى كوز جاسى دەپ، ونى كەسكەن ادامدى توراڭعىنىڭ كيەسى ۇرادى دەگەن سوزدەرمەن تىيىم جاساپ، ءشول دالانىڭ كوركى بولىپ سانالاتىن توراڭعىنى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋدى ۇنەمى ۇرپاقتارىنا وسيەت ەتىپ قالدىرۋىنىڭ تانىمدىق تا، تاربيەلىك ءمانى زور.

توراڭعى اعاشىنىڭ قاسيەتىن قولونەر شەبەرلەرى جاقسى بىلەدى. توراڭعىنىڭ تەك قۋراپ قالعان اعاشىنان قولونەر شەبەرلەرى ءار ءتۇرلى بۇيىمدار جاسايدى. مىسالى، تۇركىستاندىق شەبەر گاۋھاربەك كۇنقوجاەۆ «قاسيەتتى كوك تۇيە» اتتى كومپوزيتسيالىق كەرەمەت دومبىرا جاساعان تۋىندىسىنىڭ قوندىرعىسىن سىر بويىندا وسەتىن قاسيەتتى توراڭعى اعاشىنان جاساۋىندا دا ۇلكەن ءمان بار. كەي جەرلەردە جەكە-دارا توراڭعى اعاشى وسەتىن القاپتار «اۋليەلى جەرلەر» دەپ اتالادى. مىسالى، «بەس توراڭعىل اۋليە»، «ۇشتوراڭعى»، «جەلتوراڭعى» جانە ت.ب. جەر اتاۋلارى سونىڭ ايعاعى دەپ ايتۋعا بولادى.
حالقىمىزدا توراڭعى اعاشىنا قاتىستى كوپتەگەن ءسوز تىركەستەرى كەزدەسەدى. مىسالى، «ءبۇرى توگىلگەن توراڭعىداي»، «توراڭعىداي تو­لىقسىپ»، «شولگە بىتكەن قۋ توراڭعىداي»، «كارى توراڭعىداي» جانە ت.ب. سونىمەن قاتار كور­نەكتى حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇ­مادىلوۆتىڭ «ءبىر ءتۇپ توراڭعى» اتتى پوۆەسىندەگى باستى كەيىپكەردى توراڭعى اعاشىنا تەڭەۋىندە دە ۇلكەن ءمان بار. حالقىمىز توراڭعى اعاشىنىڭ كولەڭكەسىندە ۇيىقتاپ دەمالۋعا بولمايدى دەپ ەسەپتەيدى.
ولكەمىزدە وسەتىن توراڭعى اعاشتارى بۇدان 2 ميلليون جىلدان بەرى ءوسىپ كەلە جاتقان تاريحي ءارى تابيعي ەسكەرتكىش دەپ اتاۋعا دا بولادى. ونىڭ تامىرى تارامدانىپ ءارى تورلانىپ وسەتىندىكتەن «توراڭعى» دەپ اتالعان دەگەن دە پىكىرلەر بار. جەتىسۋ وڭىرىندەگى «اقتاۋ» دەپ اتالاتىن القاپتا دا توراڭعى وسەتىنى باسپا بەتتەرىندە جازىلدى.
قازاق حالقى توراڭعى اعاشى توپتانىپ وسەتىن القاپتى «توراڭعىل» دەپ اتايدى. توراڭعى اعاشى تۋرالى حالىق اراسىندا اڭىز-اڭگىمەلەر كوپتەپ ايتىلادى. سونداي اڭىزدىڭ ءبىرى توراڭعى توعايىنىڭ ءتۇن قاراڭعىسىندا سيقىرلى ءان سالىپ تۇرۋى پەرىشتە قىزدارىنىڭ توراڭعى توعايىنىڭ ىشىندە بولادى دەگەندى بىلدىرەدى.
مامان عالىمداردىڭ پىكىرى بويىنشا، توراڭعى (مايسۋپوۆا، 2011) اعاشى تالدار (Salixacede) تۇقىمداسىنىڭ تەرەكتەر (Populus) تۋىسىنا جاتادى. توراڭعى ءدىڭى جۋان، جاپىراق جەلەكتەرى مول جايقالىپ وسەتىن ءساندى اعاش.
قازاقستان اۋماعىندا توراڭعى اعاشىنىڭ 3 ءتۇرى وسەدى. ونىڭ ءبىرىنشى ءتۇرى – قارا توراڭعى (Populus diversiolia), ال ەكىنشى ءتۇرى – اق توراڭعى (Populus pruinosا) دەپ اتالادى. بۇ­لاردان باسقا ليتۆينوۆ توراڭعىسى دا وسەدى (ۆينتەرگوللەر، 1976).
قارا توراڭعى ولكەمىزدە ءبىرشاما كەڭىنەن تارالعان. ول ارال ماڭىنداعى شولەيتتى، ءشولدى وڭىرلەردەن باستاپ، ەندىك بويىنشا بالقاش، الاكول ويپاتتارىنداعى ەسكى وزەن اڭعارلارى مەن جاعالاۋلارىندا، قۇمدى توبەلەردىڭ ارالىقتارىنداعى سورتاڭدى، تاقىرلى جەرلەردە وسەدى. قارا توراڭعىنىڭ بيىكتىگى –15-20 مەتر، ءدىڭىنىڭ ديامەترى –1-1,5 مەترگە جەتەدى. بۇدان 61 جىل بۇرىن (1952 ج.) بەلگىلى بوتانيك عالىم ب.ك.سكۋپچەنكو بالقاش كولى ماڭىنان بيىكتىگى – 30 مەتر، ءدىڭىنىڭ جۋاندىعى – 1,5 مەتر توراڭعى اعاشىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ العان. ونىڭ ءدىڭىنىڭ قابىعى سارعىش سۇر ءتۇستى بولىپ كەلەدى جانە ونىڭ قابىقتارى تاسپا ءتارىزدى بولىپ وڭاي سىدىرىلادى. جاس بۇتاقتارى مەن وركەندەرىندە ورنالاسقان جاپىراقتارىنىڭ ءپىشىنى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەتىندىكتەن، قارا توراڭعىنى كەيدە «ءتۇرلى جاپىراقتى توراڭعى» دەپ تە اتايدى.
اق توراڭعى دا شولەيتتى، ءشولدى القاپتاردا كوبىنە جەكە-دارا (كەيدە شاعىن توعاي بولىپ) وسەدى. ول قازاقستاندا ارال تەڭىزى ماڭىنداعى قۇمداۋىتتى جەرلەردە، سىرداريا وزەنىنىڭ اڭعارلارىندا، بالقاش كولىنىڭ ايماعىندا جەمىس بەرەتىن سىرعاسىنىڭ ۇزىندىعى – 5-6 سانتيمەتر. ول بەتپاقدالا القابىندا، زايسان قازانشۇڭقىرىندا وتە سيرەك كەزدەسەدى. ونىڭ ءدىڭى ءتۇزۋ ۇزىندىعى – 1,6 مەتر ءارى ءدىڭىنىڭ جۋاندىعى –1 مەترگە جەتەدى. بۇتاقتارى جان-جاققا تارامدالىپ ءوسىپ، بورىكباسى شەڭبەرلەنىپ تۇرادى. ونىڭ دا تۇكتى جاپىراقتارىنىڭ ءپىشىنى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى ءارى سۋدى از بۋلانۋعا بەيىمدەلگەن. جاپىراقتارىنىڭ ءتۇسى كوكشىل بولىپ كەلەتىندىكتەن ونى عىلىمي تىلدە «كوگىلدىر جاپىراقتى تەرەك» دەپ اتايدى. اق توراڭعى اعاشى ورتا ازيا ەلدەرىندە، قازاقستان، يران جانە اۋعانىستان اۋماعىندا دا سيرەك وسەدى.
توراڭعى اعاشى باسقا تەرەك تۇرلەرىنە ۇقساس ەكى ءۇيلى اعاش جانە ول جەل ارقىلى توزاڭدانادى. اتالىق سىرعالارى قىسقا، تىعىز ءارى جۋان، ولاردىڭ ۇزىندىعى – 2,5 سانتيمەتر، ەنى – 0,5 سانتيمەتردى قۇرايدى. گۇلدەرى گۇلسەرىكتەرىنىڭ قولتىعىندا ورنالاسادى. انالىق سىرعالارىنىڭ ءپىشىنى كونۋس تارىزدەنىپ تۇرادى. توراڭعى اعاشى كوكەك ايىندا گۇلدەپ، مامىر ايىندا جەمىسى پىسەدى. جەمىستەرى قوراپشا. توراڭعى تامىر اتپالارى جانە تۇقىمى ارقىلى كوبەيەدى.
توراڭعى اعاشىنىڭ تامىرلارى جان- جاققا تارماقتالىپ، 10 مەتردەن استام تەرەڭ­دىككە تارالادى دا، جەر استىنداعى ىلعالدى كوپتەپ ءسىڭىرىپ، كەيدە 25 ليتر ىلعال جينايدى. ول ىستىق اپتاپقا وتە ءتوزىمدى كەلەدى.
اق توراڭعى قازاقستان اۋماعىندا كونە زامانداردان ءوسىپ كەلە جەتقان رەليكتى ءتۇر رەتىندە ءارى سيرەك كەزدەسەتىندىكتەن جانە جىلدان-جىلعا ازايىپ بارا جاتقاندىقتان، قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا (1981ج.) تىركەلگەن جانە قاتاڭ قورعاۋدى قاجەت ەتەدى. ەلىمىزدىڭ اق توراڭعى وسەتىن اۋماقتارىندا رەسپۋبليكالىق ءمانى بار 2 مەملەكەتتىك بوتانيكالىق قورىقشا ۇيىمداستىرىلعان. ونىڭ ءبىرى – قىزىلوردا وبلىسى سىرداريا اۋدانىنداعى «توراڭعىلىساي» (اۋماعى 17 900 گا), ال ەكىنشىسى – قاراعاندى وبلىسى اقتوعاي اۋدانىنداعى «توراڭعىلى» (48 گا). 2000 جىلدىڭ باسىندا ورتا دەرەسىن ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى سول ماڭداعى جاس توراڭعى اعاشىنىڭ 200-دەن استام داناسىن ەسەپكە العان. وندا تەك 35-45 جىلعى جاس بۇتالارىنىڭ بيىكتىگى 3-4 مەتر بولعان.
توراڭعى اعاشىن حالقىمىزدىڭ «ءشول دالانىڭ پاديشاسى» دەپ اتاۋى، ونىڭ ءشولدى ايماققا ءتوزىمدى ەكەندىگىن جانە قۇم كوشكىنىنەن، اپتاپ ىستىقتان جانە جەردى تۇزدانۋدان قورعايتىندىعىن اڭعارتادى. ول كوپتەگەن وسىمدىكتەر وسە بەرمەيتىن وڭىرلەردە ەركىن وسە بەرەدى، ياعني تابيعاتتىڭ كەز كەلگەن قاتالدىعىنا ءتوزىمدى اعاش.
اق توراڭعى اعاشىن بۇرىن ولكەمىزدىڭ وڭىرلىك جانە ورتالىق ايماقتارىندا وسەدى دەپ ايتىلىپ كەلسە، 2007-2008 جىلدارى قازاقستاندىق بوتانيك عالىمدار ن.ۆ.نەلينا مەن ا.ا.يۆاششەنكونىڭ قوستاناي وبلىسى اۋماعىندا، «التىن دالا» مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆاتتى ۇيىمداستىرۋ ماقساتىندا ارنايى عىلىمي-زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسى كەزىندە وسى وڭىردەگى توسىنقۇم ءشولدى القابىنىڭ شاعىن اق توراڭعى وسەتىن ەلىمىزدەگى سولتۇستىك نۇكتەسىن انىقتاپ بەردى، بۇل عىلىم ءۇشىن ماڭىزدى جاڭالىق بولىپ وتىر.
«توراڭعالى» بوتانيكالىق قورىقشاسى قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانى، ورتا دەرەسىن اۋىل شارۋاشىلىق وكرۋگىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان. توراڭعى اعاشى وسى بوتانيكالىق قورىقشا ماڭىنداعى توراڭ­عى­شىلىق اۋىلدىق وكرۋگى مەن شارتتى تۇردە «بالقاش-9» دەپ اتالاتىن اسكەري بولىمشە ايماعىندا دا وسەدى. بىراق بۇل القاپتار بوتا­ني­كالىق قورىقشا اۋماعىنا جاتاتىن­دىق­تان ونداعى توراڭعى اعاشتارى قاتاڭ قور­عاۋعا الىن­باعان. توراڭعى اعاشىنىڭ سيرەۋىنە نەگى­زىنەن 90-جىلدارداعى داعدارىس كە­زىندە ونى وتىن رەتىندە پايدالانۋ باستى سەبەپ بولعان.
توراڭعى بالقاش كولىنىڭ سولتۇستىك -باتىس وڭىرىندەگى قىزىلكەڭگىر ، اقسور توپىراق، كەڭاڭعار، مىڭشۇقىر، باقتاي، مالوزەك، شۇڭقىر دەپ اتالاتىن شاعىن شوقتوعايلارىندا جىڭعىلمەن قوسا وسكەندىگىن كونەكوز قاريالار ەسىنە الىپ وتىرادى. قازىر وكىنىشتىسى، بۇل اتالعان توعايلاردا توراڭعى اعاشى مۇلدە قىرقىلىپ جويىلعان.