حان ابىلاي - تاۋەلسىزدىكتىڭ باس ساردارى
حان ابىلاي - تاۋەلسىزدىكتىڭ باس ساردارى
ءححى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تاۋەلسىز قازاق ەلى جاس ورەندەرىنىڭ حاندىق ءداۋىر، جۇيە، بيلىك، جالپى ءحۇ-ءحىح عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن حاندار جايىنداعى جاڭا كوزقاراسى مەنى الاڭداتادى. تاياۋ كۇندەرى ءبىر شاكىرتىمنىڭ الدەبىر مەرەكەلىك كەشتە ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن اقىنى، باتىر ماحامبەتتىڭ جاڭگىر حانعا ايتقان ارناۋىن مۇقيات تىڭدادىم. سونشالىقتى بەرىلىپ ايتقانىنان اڭعارعانىم، ءوزىنىڭ دە حان جاڭگىرگە كەتكەن ءوشى بارداي شامىرقانىپ-اق ايتتى. شاكىرتتەردەن سىر تارتىپ كوردىم، دەنى قاي حاننىڭ قاي عاسىردا ءومىر سۇرگەنى جايىندا، ارى كەتكەندە جاقسى حان، نەمەسە جامان حان بولىپتى دەگەن رايدا عانا سالقىن جاۋاپ بەرەدى. قالاي ويلانبايسىڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدان استام ۋاقىتىن ارتقا سالدىق، سانا ءالى كۇنگە دەيىن باياعى قۇلدىق كۇيىندە.
حان ابىلاي - تاۋەلسىزدىكتىڭ باس ساردارى
ءححى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تاۋەلسىز قازاق ەلى جاس ورەندەرىنىڭ حاندىق ءداۋىر، جۇيە، بيلىك، جالپى ءحۇ-ءحىح عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن حاندار جايىنداعى جاڭا كوزقاراسى مەنى الاڭداتادى. تاياۋ كۇندەرى ءبىر شاكىرتىمنىڭ الدەبىر مەرەكەلىك كەشتە ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن اقىنى، باتىر ماحامبەتتىڭ جاڭگىر حانعا ايتقان ارناۋىن مۇقيات تىڭدادىم. سونشالىقتى بەرىلىپ ايتقانىنان اڭعارعانىم، ءوزىنىڭ دە حان جاڭگىرگە كەتكەن ءوشى بارداي شامىرقانىپ-اق ايتتى. شاكىرتتەردەن سىر تارتىپ كوردىم، دەنى قاي حاننىڭ قاي عاسىردا ءومىر سۇرگەنى جايىندا، ارى كەتكەندە جاقسى حان، نەمەسە جامان حان بولىپتى دەگەن رايدا عانا سالقىن جاۋاپ بەرەدى. قالاي ويلانبايسىڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدان استام ۋاقىتىن ارتقا سالدىق، سانا ءالى كۇنگە دەيىن باياعى قۇلدىق كۇيىندە.
ءوزىمىزدىڭ حاندار جايىنداعى وقىعان-توقىعانىمىز جايىندا از-كەم ايتايىقشى، قازاق تاريحىن پىشاقتىڭ سىرتىنداي جۇقا كىتاپشادان جانە سىناق تاپسىرۋ دەڭگەيىندە وقىدىق. ماحامبەتتىڭ انگە سالىپ ايتىپ جۇرگەن سول جىرىن بۇكىل حان بالاسىنا، ودان ءارى ۇستەم تاپ وكىلدەرىنە، ياعني بي-بولىستارعا، داتقالارعا قارسى قارۋ ەتىپ قولداندىق. 1984 جىلى شىققان «قازاق سسر. قىسقاشا ەنتسيكلوپەدياسى» (1-توم.) انىقتامالىعىنداعى حان تۋرالى بەرىلگەن انىقتامانى تاعى ءبىر قاراپ شىقتىم. ەنتسيكلوپەديادا: «حان (ەسكى تۇركى ءسوزى) – مونارح، بيلەۋشى، تايپا كوسەمى، ءامىر. قازاق قوعامىن حاندار بيلەگەن. ول قاۋىمدىق جەرلەردى رۋ باسىلارىنا، شونجارلارعا ءبولىپ بەرۋ پراۆوسىنا يە بولعان. قازاقستان تاريحىندا تاۋكە، ءابىلحايىر، ابىلاي سياقتى حاندار بولعان»،-دەپ ءبىر تۇيسە، ودان ءارى «...جوعارعى وكىمەت بيلەۋشىسى رەتىندە حان ءوز قاراماعىنداعى جانە شەتەل ساۋداگەرلەرىنەن باج سالىعىن جينادى. رۋ اراسىنداعى داۋلى ماسەلەلەردى شەشتى»،-دەپ تۇيىندەيدى. (1.540.) رۋحانيات الەمىندەگى ەڭ قۇندى قۇجاتتىڭ بىرىندە بەرىلگەن باعانىڭ سيقى وسىنداي. حالىق تۇلعاسى بولعان حانداردى رۋ دەڭگەيىنە دەيىن تۇسىرگەن. نەبارى ءۇش حاندى عانا اتاپ وتكەن. سونىمەن قاتار وسى ەنتسيكلوپەديادا قازاق تاريحىنا قاتىستى بەرىلگەن باعالاردا حاندار جايىنداعى جابايى تۇسىنىكتى بىلاي جەتكىزىپتى: «...باتىرلار باستاعان حالىق جاساقتارى 1710, 1724, 1730 جىلدارى جوڭعار اسكەرلەرىنە ويسىراتا سوققى بەردى، بىراق قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ الا اۋىزدىعى حالىقتىڭ كۇشىن بىرىكتىرۋگە بوگەت جاسادى». (1.16.) بۇل جەردە ءتىپتى حالىق جاۋى ەتىپ كورسەتەدى. وكىنىشى سول، وسى تاريحتى دا وقىپ وستىك، وتكەن ومىرگە قارعىس ايتۋعا جاقىن قالدىق، قۋانارلىعى حالىق ازاتتىققا جەتتى، وتكەن تاريحتىڭ اقتاڭداعى اشىلدى، ادىلەتتىلىك قالپىنا كەلدى.
بيىلعى جىلدىڭ ەل ەسىندە قالاتىن ەكى قۋانىشىنىڭ ءبىرى حان ابىلايدىڭ 300 جىلدىعى، ءاز تولەنىڭ 350 جىلدىعى اتالىپ ءوتىلۋى. ءبىزدىڭ ماقسات ابىلاي الەمى مەن تاۋەلسىزدىك رۋحتىڭ ارا قاتىناسى جايىندا وي ساباقتاۋ. العاشقى اڭگىمەنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ تاياۋ كۇندەرى عانا باس گازەتىمىز «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن «ابىلاي اڭساعان ازاتتىق» اتتى ەڭبەگىندەگى قاداۋ-قاداۋ ويلارمەن باستاساق ورىندى ءتارىزدى.
ۇلت كوشباسشىسى:«قازاق حالقى تالايلى تاعدىرىندا ۇلتقا ۇستىن بولعان حانداردان، ەل قورعاعان باتىرلاردان، كەمەل بيلەردەن كەندە بولماعان. سولاردىڭ قاتارىنداعى شوقتىعى بيىك ۇلى تۇلعانىڭ ءبىرى – بيىل 300 جىلدىعى اتالىپ وتەتىن ابىلاي حان.
ابىلاي كەرەي مەن جانىبەك حاندار تىككەن قازاق ورداسىن ەڭسەلى ەل ەتۋ ىسىنە سانالى عۇمىرىن ارنادى. قازاق حاندىعى دەگەن ۇلان-عايىر جەرىمىزدى جاۋدان ازات ەتىپ، ەلىمىزدىڭ ەتەك-جەڭىن بۇتىندەدى. ونىڭ قازاق حالقىنىڭ تۇعىرى بەرىك، جۇلدىزى جارىق ەل بولۋىن اڭساپ، وسى قاسيەتتى ماقساتقا جەتۋ جولىندا نايزانىڭ ۇشىن عانا ەمەس، ديپلوماتيانىڭ كۇشىن دە جۇمساعان زامانىنىڭ اسا كورنەكتى حانى بولعانىنا تاريح كۋا»،-دەپ اسا زور ماقتانىشپەن اق ەدىل جارىلىپ، اقيقاتىن ايتتى. ەلباسى اتاپ كورسەتكەندەي قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان كەزەڭدە حاندىق قۇرىپ، تۇتاستاي ءبىر مەملەكەتتەر جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتىپ جاتقاندا ەلگە، جەرگە قورعان بولعان ايتۋلى ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعىن جالپىۇلتتىق ۇلاعاتتى توي رەتىندە اتاپ ءوتۋ ەلباسى ساياساتىنىڭ كورەگەندىلىگىنى ارقاسىندا جۇزەگە استى. ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان ۇلى مىندەتتەردىڭ ءبىرى ابىلاي حاندى جانە وعان دەيىنگى، ودان كەيىنگى عۇمىر كەشكەن ۇلى حاندارىمىزدىڭ ارقايسىسىنىڭ ۇلاعاتتى ءومىرىن جاس جەتكىنشەكتەرگە ونەگە ەتىپ كورسەتۋ، مۇنىڭ ءبارى وتانشىلدىق رۋح پەن پاتريوتتىق سەزىمنىڭ قاينار كوزى، ءمولدىر باستاۋى بولارى ءسوزسىز.
ابىلاي حاننىڭ ۇلاعاتتى ءومىر تاريحىن ۇلتقا، ۇرپاققا كەڭىنەن ونەگە ەتىپ جەتكىزۋ كەرەك. ازات ەلدە ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاق ابىلاي حاننىڭ قازاق ەلىنىڭ تاريحىنداعى الار ورنىن جاقسى بىلۋگە ءتيىس. بۇل كەيىنگى بۋىننىڭ جۇرەگىنە وتانشىلدىق ءنارىن ەگىپ، بويىندا مەملەكەتشىل قاسيەتتەردىڭ وركەن جايۋىنا ىقپال ەتپەك. مەملەكەت تاريحىن، داڭقتى بابالارى ءجۇرىپ وتكەن جولدىڭ بۇرالاڭى مەن بۇلتارىسىن، قيلى كەزەڭدەرى مەن تاعدىرلى شەشىمدەرىن، اقتاڭداق بەتتەرى مەن دارا تۇلعالارىنىڭ قايراتكەرلىك ونەگەسىن ءبىلىپ وسكەن ۇرپاق قانا وزىنە تيەسىلى زامانا جۇگىن دىتتەگەن مەجەسىنە ابىرويمەن جەتكىزە الادى. ول ءۇشىن ءبىز ۇرپاق الدىنداعى ءوز مىندەتىمىزدى تولىق اتقارىپ، جاستاردىڭ وي-ساناسىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا بارىنشا جاعداي جاساۋىمىز قاجەت. «وتكەنگە توپىراق شاشساڭ، كەلەشەك ساعان تاس اتادى» دەگەن قاعيدانى ەشقاشان ۇمىتۋعا بولمايدى، قانداي قيىن جاعدايعا دۋشار بولساق تا، «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامانى» باستان كەشىرسەك تە ابىلاي حان تۋىنىڭ استىنا جينالعان ءتاستۇيىن بىرلىگىمىزدىڭ، ىنتىماعىمىزدىڭ ارقاسىندا، بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن جەڭىسكە جەتتىك. سول سەبەپتى دە ابىلاي سىندى ارداقتى حان تاۋەلسىزدىك تاريحىنداعى باس سارداردىڭ ءبىرى. ەلباسى ەڭبەگىنىڭ ءتۇيىنى بولعان كەلەسى پىكىرلەرگە نازار اۋدارايىقشى: «ابىلاي حان قىزعىشتاي قورىپ، تۇمارىنداي ءتاۋ ەتكەن، ارمانداپ كەتكەن قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە بىزدەر، بۇگىنگى بۋىن قازاقستاندىقتاردىڭ جەتكەنى ءۇشىن دە شەكسىز تاۋبە ايتىپ، بولىنۋگە باستايتىن جەرشىلدىك پەن رۋشىلدىق دەرتىنەن ارىلعان ءجون». (2.) پرەزيدەنت نەنى مەڭزەپ وتىر، ءبىر ءسات ويلانايىقشى. جەرشىلدىك، رۋشىلدىق دەرتى جايىندا نەگە ايتتى. ءبىز حانداردىڭ ءوزىن رۋعا، جۇزگە ءبولىپ بارا جاتقان جوقپىز با؟ ال ەندى باتىرلار مەن بيلەردى ابدەن رۋ دەڭگەيىنە ءتۇسىرىپ بولدىق. قولدان جاسالعان تاريحتىڭ دا، باتىردىڭ دا باياندى بولۋى ەكىتالاي. ال جاس ۇرپاقتى شاتاستىرىپ، رۋلىق دەڭگەيگە جەتكىزۋ كەشىرىلمەس كۇنا. قازاق – قازاق بولاتىن دەڭگەيگە دە، جاعدايعا دا جەتتى. ولاي ەتپەگەن كۇندە تاۋەلسىزدىككە قاتەر ءتونۋى ابدەن مۇمكىن.
قازاق حالقىنىڭ موينىندا قۇلدىق قامىتى ۇزاق ۋاقىت شەشىلمەدى. شامامەن العاندا ەكى جارىم عاسىرعا (1731-1991) جۋىق بوداندىق كۇي كەشۋ وڭاي ەمەس، ۇلت رۋحىن سىندىرا الماسا دا مايىستىردى، بۇكتى. سوعان قاراماستان حالىقتىڭ ابىلاي حانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، ابىلاي زامانىن اڭساۋى، حان ەرلىگىن قاستەر تۇتىپ ەسكە الىپ وتىرۋى ءبىر ءسات تە باسەڭدەگەن ەمەس. ابىلاي بەينەسىن ەرەكشە سومداعان ارينە بۇحار جىراۋ. كومەكەي اۋليە ايتقان جىرلاردىڭ تاريحى تەرەڭ، ءبىر زاماندا ءومىر سۇرگەن، سول كەزەڭدەگى تاريحي، ساياسي الاڭنىڭ ورتاسىندا بولىپ، ءبارىن كوزىمەن كورگەن جىراۋدىڭ:
قايعىسىز ۇيقى ۇيىقتاتقان، حانىم-اي،
قايىرۋسىز جىلقى باقتىرعان، حانىم-اي،
قالىڭسىز قاتىن قۇشتىرعان، حانىم-اي،
ءۇش جۇزدەن ءۇش كىسىنى قۇربان قىلسام،
سوندا قالار ما ەكەن جانىڭ-اي،-دەپ تەبىرۋىندە تەرەڭ سىر جاتىر، بۇنى ءبىر عانا بۇحار بابانىڭ تىلەگى دەپ قابىلداۋعا بولمايدى، بۇكىز قازاق حالقىنىڭ قايعىسى دەپ تۇسىنگەن ءجون.
اي، ابىلاي، ابىلاي!
جەڭبەگەن جاۋىڭ قالمادى-اۋ،
الماعان جەرىڭ از قالدى-اۋ،-دەيتىن اقىن جىرىندا ابىلايدىڭ اسقاق رۋحى مەن مۇندالاپ تۇر.
اتاقتى ۇمبەتەي جىراۋدىڭ «بوگەنباي باتىردىڭ ءولىمىن ابىلاي حانعا ەستىرتۋ» جىرىنداعى ابىلايدىڭ ساردارلىق قاسيەتى بىلاي سيپاتتالعان:
جيىرما جاسىڭ تولعاندا،
قالماقپەن سوعىس بولعاندا،
العاشقى باقتى تاپقاندا،
شارىشتىڭ باسىن قاققاندا،
قانجىعاڭا باس بايلاپ،
جاۋ قاشتى دەپ ايعايلاپ،
«ابىلايلاپ» شاپقاندا،
ۇمىتتىڭ سونى، ابىلاي؟
سول ەرلىكتەن حان بولدىڭ،
الەم اسقان جان بولدىڭ.
بارشا الەمگە داڭ بولدىڭ!
ۇمىتتىڭ سونى، ابىلاي؟ (3.60.)
حان بولۋ، تاققا وتىرۋ وڭاي ەمەس، اقىل، كەمەڭگەرلىك، دانىشپاندىق قاسيەتتىڭ ءوزى جەتكىلىكسىز، حالىق سونىمەن قاتار جاۋجۇرەك باتىر بولۋدى قالايدى، سوندا عانا سوڭىنان ەرەدى. بۇل قاسيەتتىڭ ءبارى ابىلاي سۇلتاندا بار ەدى.
وڭتۇستىك ولكەسىندە ءومىر سۇرگەن، ءوزى دە اقسۇيەك تۇقىمىنان، كىتابي اقىنداردىڭ العى ساپىندا تۇرعان ءشادى تورە جاڭگىرۇلى ءوزىنىڭ «تاريحات» داستانىندا:
بۇل جازعان ابىلاي حاننىڭ تاريحاتى،
ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنىڭ حيكاياتى.
ابىلايدىڭ زامانىنداي دۇشپاندارىن
مۇقاتىپ كورگەن ەمەس قازاق حالقى،-دەيدى. تاريحي شىندىق ايتىلعان، قازاق حالقى سول زامانداعى ءور رۋحىن كەيىنگى ۋاقىتتاردا شىققان دۇشپاندارىمەن بولعان سوعىستا كورسەتە المادى، قانشاما رەت جەڭىلىستىڭ اششى ءدامىن تاتتىق، ءتىپتى قاسىمىزداعى قوقان حاندىعىنى قۇلدىعىنا ءتۇسىپ كەتۋىمىزدى ءوزى «التىباقان الاۋىزدىقتىڭ» ايىقپاس دەرتىنەن بولدى. ايتۋعا اۋزىڭ بارمايدى، جازۋعا قالامىڭ جۇرمەيدى...
تاريح تولقىنىندا «اقتاڭداق» وتە كوپ، سونىڭ ءبىرى حاندارىمىزدى جۇزگە ءبولىپ، رۋلىق دەڭگەيدە قالدىرۋ ساياساتى. ابىلاي حاندى دا ورتا ءجۇز حانى ەتىپ ءتۇسىندىرۋ ارەكەتى بولدى، كوپ جاعدايدا ول ماقساتتارىنا جەتتى. ەندىگى رەتتە تاعى ءبىر رەت سول «تاريحات» اتتى تاريحي داستانعا نازار اۋدارايىقشى:
...جينالىپ تۇركىستاندا باس قوسامىز،
جاقسىلار كەلسىن سوندا قالماي ءبىرى.
بارشاسى ماقۇل دەسە قابىل كورىپ،
ورتادان ابىلايدى حان كوتەرىپ،-دەيدى. ودان ءارى:
ۇلى ءجۇز: ءۇيسىن، قاڭلى، ىستى، دۋلات،
ورتا ءجۇز: ارعىن، قىپشاق، نايمان، قوڭىرات،
كىشى ءجۇز: باي ۇلى، الشىن، تاما، تابىن،
بارىنە جەتىپ ەدى جازىلعان حات.
...ۇلى ءجۇز ادامىندا ول ۋاقتا
تولە بي ءادىل ەدى – باسشىسى ونىڭ.
ورتا ءجۇز ادامىنا ول ۋاقتا
قازىبەك قاز داۋىستى قويعان ءنامى.
كىشى ءجۇزدىڭ باسشىسى ايتەكە بي-
قاريالىق دانالىقتان اسقان ءبارى.
وسى ءبىر تاريحي جيىننىڭ قورىتىندىسىن تاريحي جىر اۆتورى بىلايشا سۋرەتتەيدى:
ۇلى ءجۇز تولە بيگە جولىن بەردى،
قازىبەك ورتا جۇزدەن شىعا كەلدى.
ايتەكە كىشى جۇزدەن كيىزدى ۇستاپ،
بىرەۋى جانىبەكتىڭ ءوزى دە ەدى.
تورتەۋى ءتورت بۇرىشتان ۇستاپ تۇردى،
كوتەرىلىپ جوعارى، تاققا ءمىندى.
مۇنىڭ ءبارى تاريحي شىندىق، ابىلاي تۇگەل قازاق حالقىنىڭ حانى، قازاق حالقى ءادىل سايلاۋ ارقىلى ابىلايدى اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلادى. قازاق ادەبيەتى، سونىڭ ىشىندە اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىن جيناۋعا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن، سونىڭ ىشىندە ابىلاي حان تۋرالى دا ءبىرشاما دەرەك كوزدەرىن جيناعان ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ جازبالارىندا جوعارىدا ءبىز ايتقان ماسەلەلەردى ايعاقتاي تۇسەتىن جىر جولدارى بار ەكەن.
عالامدا ون سەگىز مىڭ جان بولىپتى،
بۇل ءسوزىم بىلگەندەرگە تاڭ بولىپتى.
جىگىتتەر، قۇلاق قويىپ تىڭداساڭىز،
قازاقتا ابىلايداي حان بولىپتى.
تاريح ارەناسىنا ءحۇ عاسىردىڭ ورتا كەزىندە كەرەي مەن جانىبەك حاندار ارقىلى الماس قىلىشتاي جارقىلداپ شىققان قازاق حالقىنىڭ ابىلاي زامانىندا، ودان كەيىنگى عاسىرلاردا كورگەن ازابى، قۋعىن-سۇرگىنى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ويرانى از بولعان جوق. «ادەبيەتتە قالىڭ ەلدىڭ بۇل قايعىسى ابىلاي اينالاسىنان شىعادى. ابىلاي ماڭىنا جينالادى. ...ەسكى قازاق ەلدىگىن، ەسكى جۇرتتىڭ تىلەگىن، تۋ كوتەرىپ ءبىر اراعا جيعان ابىلاي بولاتىن.
بۇلاي بولسا، كەيىنگى زاماندا تۋاتىن ۇلكەن تاريحي وقيعالار مەن تاريحي جىرلارى تۇگەلىمەن ابىلاي زامانىنان سۋات الادى. قازاقتىڭ جات ەلگە باعىنباي ءوز ەلدىگىن ساقتاپ قالىپ، ىرگەسىن بولەك سالۋى، ابىلاي زامانىنان بەرى قاراي ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنان اۋعانعا شەيىن جاڭا ساياسي بەت سياقتى بولادى»،-دەپ (4.) تۇسىندىرەتىن اكادەميك م.اۋەزوۆ پىكىرىنىڭ ماڭىزى زور. عالىمنىڭ حح عاسىردىڭ باس كەزىندە (1927) كەڭەس بيلىگىنىڭ قىل بۇراۋى بوستاۋ كەزىن پايدالانا وتىرىپ ايتقان «بىراق ول كەزدە ەلى بالا ەدى. ورىس ۇكىمەتى ءارى قۋ، ءارى مىقتى ەدى. سوندىقتان ابىلاي تىلەگى ىسكە اسپادى. ەل باعىندى. بۇرىن ورىستى قۇبىجىق كورىپ، سەنە الماي، باعىنبايمىن دەپ جۇرگەن ەل باعىنعان سوڭ نە كوردى؟ كورگەنى كوپ...»،-دەگەن پىكىرى ءۇشىن ءوزىنىڭ دە تۇرمە ازابىن تارتۋىنا تۋرا كەلدى. بىراق، ايتىلعان ءسوز، اتىلعان وق.
قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ باسىندا تۇرعان عالىمى ش.ءۋاليحانوۆ قازاق-قالماق اراسىنداعى سۇراپىل سوعىس جايىندا كەڭىنەن تالداۋ جاساي وتىرىپ: «ابىلاي عاسىرى – قازاق ەرلىگىنىڭ عاسىرى ەدى» دەپ باعا بەرەدى. مۇنىڭ بارىنەن الار تاعىلىم ابىلاي زامانى تاۋەلسىزدىك تاريحىنداعى التىن عاسىر، حان ابىلاي تاۋەلسىزدىك تۋىن جىقپاي وتكەن ساردار حان.
ايتپاق ويىمىزدى تۇيىندەر تۇستا كۇنى كەشە عانا قاسيەتتى تۇركىستان جەرىندە ومىردەن وتكەن ابىز عالىم، تۇركى الەمىنىڭ «دادە قورقىتى» اتانعان ر.بەردىبايدىڭ كەلەسى ءبىر پىكىرلەرىمەن ويىمىزدى تياناقتاي تۇسسەك: «ابىلاي حاندىق قۇرعان ءداۋىردىڭ ەل ۇعىمىندا «التىن عاسىر» سەكىلدەنىپ كورىنۋىنە دالەل جەتكىلىكتى. كەيىننەن، ۋاقىتتى ۋاقىت قۋالاپ، قازاق ەلىنىڭ باسىنا جاڭا وزبىرلار دۋشار بولعان ساتتەردە دە ەرتەدەگى ابىلاي بەينەسى قايتا جاندانىپ، ىرىلەنىپ، ازاتتىقتىڭ تۋىنداي، بوستاندىقتىڭ سيمۆولىنداي ەرلىك رۋحىن ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرعان». (3.5.) شىن مانىندە حان ابىلاي قازاق ەلىنىڭ التىن عاسىرىن ەلۋ جىلعا جۋىق ات ۇستىنەن تۇسپەي ءجۇرىپ جاسادى. قانشاما جەڭىلىستەر، شەگىنىستەر بولعانىمەن جەڭىس جاعى باسىم بولدى، ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالعان حالىق باتىس پەن شىعىستان كەلگەن الىپ يمپەريالارعا، كورشى تۇتقان، باۋىرلاس بولا تۇرىپ باسقىنشىلىق پيعىل ۇستاعان حاندىقتارعا، ماناپتار مەن بەكتەرگە دە دەر كەزىندە تويتارىس بەردى. الىپ مەملەكەتىمىزدىڭ ەلدىك تۋىن اسقاقتاتتى، شەكاراسىن قىمتاپ بەردى، الىس-جاقىندى مويىنداتتى. رەتى كەلىپ تۇرعاندا ورىستىڭ زەرتتەۋشى عالىمى لەۆشيننىڭ ابىلاي تۋرالى ايتقان پىكىرىن دە ەسكە ۇستاعان ابزال: «ابىلاي تاجىريبەلى، اقىل-ايلاسى جاعىنان بولسىن، سونداي-اق، ءوزىنىڭ رەسەي پاتشالىعىمەن، قىتايدىڭ بوعدىحانىمەن جۇرگىزگەن تاپقىر دا، شەبەر قارىم-قاتىناستارى جاعىنان بولسىن ءوز تۇستارىنداعىلاردىڭ بارىنەن دە باسىم ەدى. ول ۇستامدى، دوسىنا قايىرىمدى، جاۋىنا قاتال، قاھارلى كىسى ەدى. سوندىقتان جۇرتتى وزىنە تارتا، ەرتە بىلەتىن ەدى»، – دەگەن جازبالارى جوعارىدا ايتىلعانداردى ايعاقتاي تۇسەدى. (لەۆشين.ا. وپيسانيە كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي. سپب، 1832).
ابىلايناما ءداۋىرىنىڭ جاڭا ەراسى باستالدى، ازاتتىق تۋىنىڭ استىندا «التىن عاسىرعا» جەتكەن قازاق ەلى وتكەن تاريحتىڭ ونەگەلى ىستەرىنەن ساباق الۋعا ءتيىستى. ۇلى تۇلعانى تانۋدا جاڭا كوزقاراس قالىپتاسىپ كەلەدى. تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى م.قوجاەۆ: «ابىلايدىڭ كوپ قىرلى مەملەكەتتىك جانە ساياسي قايراتكەرلىگى ارقاسىندا قازاقتاردىڭ بۇرىنعى كورشىلەر باسىپ العان جەرلەرى كەرى قايتارىلىپ، قازىرگى قازاقستان ەلىنىڭ تۇتاس گەوساياسي كارتاسى قالىپتاستى. باسىم كوپشىلىك ابىلايدى جوڭعار حاندىعىنا قارسى كۇرەستە ەرەكشە ۇلەس قوسقان تاريحي تۇلعا رەتىندە تانيدى. وسىمەن قاتار ابىلاي چيڭ (قىتاي) يمپەرياسىنىڭ اسكەري-ساياسي ەكسپانسياسىنا قارسى توتەپ بەرگەن بىردەن-ءبىر قازاق بيلەۋشىسى»،-دەيدى.سول سەبەپتى دە جاس ۇرپاق حانداردى جاقسى، جامان دەپ ءبولۋدى ەمەس، ول حانداردىڭ ەل بيلەۋ، تاۋەلسىزدىك تۇتقاسى بولۋ جولىنداعى قاسيەتتى ىستەرىنەن تاعىلىم الۋ جولىندا ىزدەنىسكە ۇمتىلعانى دۇرىس. وكىنىشكە وراي ءبىزدىڭ شىمەنت سياقتى ءىرى قالامىزدا ابىلاي اتىن اسقاقتاتاتىن ارەكەت ازىرگە جوق، شۇكىر تاۋكە حان اتىنداعى داڭعىلىمىز بار. ءبىر ءسات شىمكەنتتى اينالدىرا ءوز اۋىلىمىزدان شىققان باتىرلاردى تىزە بەرگەنشە قاسيەتتى حاندارعا دا بيىك، اسقاق، ءور تۇلعالى ەسكەرتكىشتەر قويىپ، تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ التىن عاسىرىن جاساعان بابالارىمىزعا تاعزىم ەتكەنىمىز، ءبارىمىزدى دە ابىروي بيىگىنە شىعارعان ۇلاعاتتى ءىس بولار ەدى دەگەن ويدامىز.
ناريمان نۇرپەيىسوۆ،
وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق
ينستيتۋتى قازاق جانە الەم ادەبيەتى
كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى
شىمكەنت قالاسى.
Abai.kz
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
- قازاق سسر. 1-توم. قىسقاشا ەنتسيكلوپەديا. ا. 1984. -592 ب.
2. نۇرسۇلتان نازارباەۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى.
ابىلاي اڭساعان ازاتتىق. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى. № 224, 2.10.2013.
3. ابىلاي حان. تاريحي جىرلار. 1-توم. ا. «جازۋشى». 1993.-416 ب.
4. اۋەزوۆ م. ادەبيەت تاريحى. ا.انا ءتىلى. 1991.
