ءدىن جانە دوگما: فيلوسوفيالىق تالداۋ - ءبىرىنشى ءدارىس

قۇرمەتتى ارىپتەستەر!

بۇگىن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا «ءدىن جانە دوگما: فيلوسوفيالىق تالداۋ» اتتى لەكتسيانىڭ ء2‑شى ءبولىمىن ۇسىنامىز.

1. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قىسقاشا ءدىني تاريحى

سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدە «ءداستۇرلى ءدىن» سانالىپ كەلگەەن يسلام ءدىنى وكىلدەرى تاراپىنان قوعامدى شيەلەنىستى جاعدايعا يتەرۋ ارەكەتتەرى جيىلەي باستادى. نەگە؟ ونىڭ سەبەپتەرى مەن بەلگىلەرىن ءبىلۋ ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى ءدىني تاريحقا شولۋ جاساۋ قاجەت. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن سوڭ، قازاقستاندا دىنگە قاقپا اشىلدى. كسرو كەزىندە توتاليتارلى يدەولوگيادان زارداپ شەگىپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق نەگىزدەن اجىراۋعا شاق قالعان قازاق حالقى، تاۋەلسىزدىك العاندا «ءداستۇرلى ءدىن ۇلت بولمىسىن قالىپتاستىرۋعا كومەككە كەلەدى» دەپ ۇمىتتەندى، سوعان سەندى. قوعامدا «ءدىني ەيفوريا»  تاۋەلسىزدىك ەيفورياسىمەن ءبىر قاتاردا ءجۇردى. بۇرىنعى كوممۋنيستەر، تراكتوريستەر مەن بۇرىنعى اتەيستەر جانە باسقالارى جاپپاي دىنگە ۇمتىلدى...  جەر‑جەردە مەشىتتەر اشىلا باستادى. قوعامدا يمامدارعا دەگەن ۇلكەن سۇرانىس پايدا بولدى. كوپتەگەن وتباسىلار بالالارىن مەكتەپتەن شىعارىپ الىپ،  ولاردى ستيحييالى تۇردە اشىلىپ جاتقان مەدرەسەلەرگە وقۋعا بەرۋگە دەيىن باردى. وعان قوسا، مەكتەپ بىتىرگەن جاستار شەت ەلدەرگە «ءدىني وقۋعا» جىبەرىلدى. (وعان ءبىزدىڭ تۇركيامەن تۋىستىق سەزىم ىقپال ەتكەنى انىق).

ءبىزدىڭ حالىق اۋەل باستان تابيعاتى تازا، سەنگىش حالىق ەدى. ولار نومادتىق زاڭدارعا ساي «كوشباسشى + حالىق» زاڭىمەن ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن بولاتىن.  ونىڭ ۇستىنە، ەجەلدەن دىنگە اسا قاتتى بەرىلمەگەن قازاقتاردا ءدىني بىلىمگە دەگەن ءۇستىرت كوزقاراس باسىم ەدى. ولار ءدىننىڭ قوعامعا تيگىزەر اسەرى جونىنەن ساۋاتسىز بولدى. سول سەبەپتەن  قازاقتار بالالارى وقۋعا كەتكەن مەملەكەتتەردىڭ كوبى  اۆتوريتارلىق، ءدىني مونارحيالىق سيپاتتاعى مەملەكەتتەر ەكەنىنە نازار اۋدارمادى. ناتيجەسىندە ول جاستار سول ەلدەردەگى رەجيمدەردىڭ ساياسي جانە يدەولوگيالىق پلاتفورماسى بولعان ءدىني ۇستانىمداردى ەلگە الىپ كەلدى.

بۇل – جاڭادان بوي كوتەرگەن بىزدەگى اۆتوريتارلى رەجيمنىڭ قولايىنا جاقتى. حالىقتىڭ ساناسى ولار الىپ كەلگەن «كوكتە قۇداي، پاتشا ونىڭ كولەڭكەسى» دەگەن ۇستانىمدى جاتىرقاعان جوق. سەبەبى بۇل فورمۋلا ولاردىڭ «كوشباسشى+حالىق» دەيتىن ءومىر ءسۇرۋ فورمۋلاسىنا ساي ەدى. وسىلايشا، ءدىن قارقىنمەن دامىپ، حالىقتىڭ ساناسىن جاۋلاي باستادى. ول ەندى ۇلتتىق تاربيە جۇيەسىن قامتىپ، «قازاق بولۋ» دەگەن تۇسىنىك «دىنگە كىرۋ» دەگەنمەن تەڭەستىرىلدى. سوعان ساي، حالىق ساناسى «ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر تەك دىنمەن كەلەدى» دەگەن دوگمالىق ناسيحات پەن ءدىني ۋتوپيانىڭ جەتەگىنە ىلەستى. بۇعان مەملەكەتتىڭ داعدارىس پەن كۇيزەلىسكە ۇشىراۋى دەم بەردى ‑ اتا‑انالار كۇنكورىس قامىمەن «وتباسىلىق تاربيەدەن» قول ءۇزدى. «قاراۋسىز قالاعان بالالار» مەشىتتەردەن تابىلدى... ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ بارلىعىن كۇرت «يسلامداندىرۋ» ارەكەتى قارقىن الدى. بۇل پروتسەسس  2019 ج. بيلىك الماسقانعا دەيىن ۇزىلمەي جالعاستى.

بيلىك الماسقان سوڭ عانا، ەلىمىزدە دىنگە دەگەن سىني كوزقاراستار ءجيى ايتىلا باستادى. بىراق، ءۇمىتتى اقتاماعان اۆتوريتاريزم بيلىكتەن كەتسە دە، ونىمەن ەتەنە بىرلىكتە بولعان ءدىني ۇستانىمدار مەن ءدىني ۋاعىزدار سول قالىبىندا قالىپ قويدى. كونسەرۆاتيۆتى، وزگەرۋگە بەيىمى جوق ءدىن حالىق ساناسىن «ءدىني كوسموپوليتيزمگە» بۇرۋدى ۇدەتە ءتۇستى، تىپتەن، اشىق اگرەسسيالىق جولعا بارا الاتىنىن بايقاتتى....

بىراق، قوعامنىڭ مەملەكەتكە دەگەن كوزقاراسى وزگەرە باستادى. قوعام دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا بۇرىلۋ ارقىلى ادىلەتتى قازاقستانعا قول جەتكىزۋ مىندەتىن العا قويدى. ول، ارينە، قۇقىقتىق مەملەكەتپەن بىرگە قالىپتاساتىنى انىق. سوعان ساي رەفورمالار قابىلدانا باستادى.

الايدا، بۇل پروتسەسس وتە قيىن جۇرۋدە. ويتكەنى، «ەسكى قازاقستان» دەگەن اتقا يە بولعان اۆتوريتارلى جۇيە ءالى دە ءوزىنىڭ كادرلىق جانە قارجىلىق، بيلىك رەسۋرستارىن، بۇرىنعى الەۋەتىن ساقتاپ وتىر. ودان ءارى دە ءوزىن ساقتاۋ ءۇشىن بارىن سالۋدا. بۇل جاعدايدا ولار ءدىندى ءوز ماقساتىنا قولدانۋدى كۇشەيتپەسە – ازايتپايدى. ال، مۇنداعى ءدىننىڭ مىندەتى – حالىقتى ازاتتىق سانادان اجىراتىپ، سانانى بۇرىنعىداي «قۇلدىق سانا» فورماسىنا اۋىستىرۋ. ول ءۇشىن حالىقتى ءوز بولمىسىنان، سالت‑داستۇردەن اجىراتۋ قاجەت. ويتكەنى، ەلىمىزگە ەنگەن «نەويسلام» قازاق سالتتارى مەن داستۇرلەرىنىڭ، مادەني قۇندىلىقتارىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسى بۇل دىنگە كوپ جاعىنان سايكەس كەلمەيتىنىن، تىپتەن، كوبىنە‑كوپ وعان قايشى ەكەنىن انىقتاپ ۇلگەرگەن بولاتىن. ەندەشە، ۇلتتىق ءداستۇردى قيراتقاندا عانا بۇل حالىقتى «قۇلدىق ساناعا اكەلۋگە» قول جەتكىزۋگە بولادى. وسى ماقساتتى جانە ءتاسىلدى ۇستانعان ءدىن «مۇسىلماندىقتى» العا تارتا وتىرىپ، ارەكەتتەرىن كۇشەيتە ءتۇستى. عاسىرلاردان كەلە جاتقان سالتتارىمىزعا، داستۇرىمىزگە شابۋىلداۋدى ەسەلەپ ارتتىردى

(دومبىرانى «حارام» دەدى (ارتىنان باس تارتتى), شەشە تۇسىنىگىن ماسقارالادى (ارتىنان باس تارتتى), «اينالايىن» ءسوزىنىڭ ءمانىن وزگەرتىپ، ونى «قاعبانى اينالۋدان شىعادى» دەپ رۋحاني تاريحىمىزدى شورت كەستى (ونى وزگەرتكەن جوق) جانە ت.ت.).

2. ونىڭ قوعامعا جانە مەملەكەتكە قاۋپى نەدە؟

قاۋىپتىلىگى ‑ ونىڭ  بۋمەرانگ پرينتسيپىمەن عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزۋىندە. سونىڭ اسەرىنەن قوعام ءدىن فاناتيزمگە قاراي بەت بۇرا باستادى. اسىرەسە، مۇندا ءومىر تاجىريبەسى از جاستاردىڭ ساناسى قورعاۋسىز قالۋدا. بۇل قوعامدا ۇلكەن الاڭداۋشىلىق تۋدىرۋدا. ءبىزدىڭ حالىق قانشاما عاسىرلاردان كەيىن كۇشتى تاۋەلسىز مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋ  مۇمكىندىگىنە (شانس دەسەك بولادى) يە بولعاندا، ودان ءدىن ىقپالىمەن ايىرىلىپ قالساق ‑ ول شانستى ماڭگىلىككە جوعالتامىز.

مۇنداي قاۋىپ كۇشەيگەنىن زيالى قاۋىم سەزەدى. جۋىردا ولار پرەزيدەنتكە، وزگە بيلىك تارماقتارىنا وسىنى ەسكەرىپ ۇندەۋ جاريالادى. قازاقتىڭ قازىرگى زامان ابىز اقساقالى، اكادەميك‑فيلوسوف د.كىشىبەكوۆ باستاپ قول قويعان ۇندەۋدە مىناداي ويلار ايتىلادى:

ەلىمىزدە ءدىني-راديكالدىق باعىتتار كۇش الىپ كەلەدى. سوڭعى كەزدەرى ءتىپتى قارقىندى تۇردە دامۋدا. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعى، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزگە ايرىقشا شابۋىلدار جاسالۋدا. بۇدان بىلاي مەملەكەت تاراپىنان ناقتى شارالاردى قولعا الماسا، مۇلدە كەش بولاتىنى ءسوزسىز. كورشى وزبەكستان مەن قىرعىزستان مەملەكەتتەرى سالافيتتىك-ۋاھابيتتىك جات يدەولوگياعا تىيىم سالۋدى قولعا الدى. وزبەكستان ءتىپتى زاڭ شىعارىپ ۇلگەردى. ەگەر ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە مەملەكەت ناقتى زاڭ قابىلداماسا، كورشى ەلدەردەگى تەرىس ءدىني اعىم وكىلدەرى قازاقستانعا قاراي اعىلادى. سوندىقتان، مەملەكەت تاراپىنان زاڭ قابىلداۋ جونىندە شەشىم شىققانى كوپشىلىك تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ وتىر» دەپ ناقتى اتاپ ءوتىلدى.

ءيا، بۇگىندە تۋىستار، دوستار، ءتىپتى ءبىر وتباسى مۇشەلەرى ءدىن ماسەلەسى توڭىرەكتە ءبىر-بىرىمەن ارازداسىپ،  بىر داستارحان باسىنا وتىرا المايتىن جاعدايلار ورىن الىپ وتىرعانى راس.  بۇل ۇلتتى بولشەكتەۋگە اپاراتىن ءارى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جاعدايىنا دا وراسان زور نۇسقان كەلتىرەتىن فاكت.

سوندىقتان، الدا قايتا قارالاتىن ءدىن تۋرالى زاڭ جوباسىنا زيالى قاۋىم (عالىمدار، ۇستازدار، اقىن-جازۋشىلار، جۋرناليستتەر، ونەر ادامدارى، جالپى قوعام بەلسەندىلەرى) كوپتەگەن ۇسىنىستار جولدادى. وندا كيىم كيىس،  ساقال‑مۇرت، ءدىن ۋاعىزىن زاڭعا ساي جۇرگىزۋ،  مەملەكەتتىك مەكەمەلەردى ودان اجىراتۋ، الەۋمەتتىك جەلىنى ۋاعىزعا قولدانۋ، دىنگە سىرتتان كەلەتىن قارجىلىق قولداۋدى قاتاڭ باقىلاۋعا الۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتار يدەولوگياسىن جاساۋ، عىلىم‑بىلىم، ونەر مەن مادەنيەت ناسيحاتىن كۇشەيتۋ، مەشىت قۇرىلىسىن شەكتەپ، ورنىنا بالاباقشالار، مەكتەپتەر، ستۋدەنتتىك جاتاقحانالار سالۋ سياقتى ۇسىنىستار ايتىلدى.

قورىتا كەلە، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ  “ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە” دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزىن ەسىمىزگە العىمىز كەلەدى. بۇل ءسوزدىڭ استارىندا ۇلتتىق تاربيەنى ۇلىقتاۋ كەرەكتىگى تۋرالى ۇلكەن ءمان بار. بالاباقشادان باستاپ ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى، عىلىم مەن ءبىلىمدى ناسيحاتتاپ، جاس تولقىننىڭ بويىنا سىڭىرەتىن اۋقىمدى جوبالار، ىرگەلى جۇمىستار جۇرگىزىلۋى كەرەك» دەپ تۇيىندەدى زيالى قاۋىم. «ەل بولاشاعى ءۇشىن بۇگىن ارەكەت جاساماساق، ەرتەڭ مۇلدە كەش بولماق»، ‑ دەيدى ولار.

لەكتسياعا قوسىمشا ماتەريالدار:

(اۆتوردىڭ ءدىن تۋرالى ءار كەزدەگى جازبالارىنان ۇزىندىلەر)

جاراتىلىستانۋدىڭ ءدىني استارى نەدە؟

كەز كەلگەن ءدىن ۇلى جاراتىلىس بولعانىن مويىنداۋدان، ياعني ودان ءارى ۇلى جاراتۋشى بار ەكەنىن مويىنداۋدان باستاۋ الادى... بىراق، ادامزات ساناسى ول شەكسىز جاراتىلىستى تولىق دالەلدەي المايدى. سوندىقتان ول پروتسەسس (جاراتىلۋ پروتسەسسى) تەك سەنىمگە سۇيەنەدى. بۇل - ءدىننىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورمۋلاسى. ال، سەنىم توڭىرگەنىدە ادامزاتتا ءبىر ۇستانىم جوق. سول سەبەپتى، جەر بەتىندە الدەنەشە دىندەر پايدا بولىپ، ادامدار ءوزارا "سەنىم توپتارىنا" ءبولىنىپ الدى. ول "توپتار" ءبىر-بىرىمەن  كەيدە تولەرانتتى، كەيدە - توزىمسىزدىكپەن ءومىر سۇرۋدە... بۇرىن، عىلىم-ءبىلىمنىڭ از كەزىندە ءوز سەنىمى ءۇشىن ادامزات قاتتى سوعىستى... عىلىم-ءبىلىم دامىعان سايىن، ۇلى جاراتىلىس قۇپياسىن ءبىلۋدىڭ مۇمكىندىگى ارتا بەردى... ءسويتىپ، عىلىم مەن ءبىلىم بىرتىندەپ جەر بەتىندەگى ء"دىني سوعىستاردى" توقتاتا الدى.

قازاقشا ءتاڭىرتانۋ

قازاقتىڭ ء"تاڭىردى تانۋ" دەگەنى "تابيعاتتى تانۋ", ياعني ءتاڭىردىڭ تۇتاس جاراتىلىسىن تانۋ دەگەن ءسوز.  مۇندا بۇكىل تابيعات، تىرشىلىك اتاۋلى ء"تاڭىر جاراتىلىسى" بولعاندىقتان، وعان (قۇمىرسقاعا دەيىن) قيانات جاساۋ - تاڭىرگە جاسالعان قيانات (كۇنا) بولىپ سانالادى. قازاقتىڭ وبال ۇعىمى سودان تۋىندايدى. سول سەبەپتى، قازاق مال سويعاندا ولاردىڭ كيەلەرىنەن (مىس شوپان اتا، زەڭگى بابا، قامبار اتا، ويسىل قارا، سەكسەك اتا جانە ت.ت.) كەشىرىم سۇراپ، كيەلەردىڭ رۇقساتىن الۋى ءتيىس. بۇل ءداستۇر ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلە جاتىر... قازاقتىڭ ءدىني تۇسىنىگىندە "ادام ءتىرى كەزىندە ءوزىنىڭ ءتاڭىر جاراتىلىسى ەكەنىن دالەلدەپ ۇلگەرۋى كەرەك" دەپ سانايدى. ەندەشە، ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىز بويىنشا جاقسىلىق تا وسى ومىردە، جاماندىق تا  وسى ومىردە!

عىلىم مەن ءدىن

قازىرگى قازاق قوعامىنا ءدىن كەرەك پە، عىلىم كەرەك پە؟

بۇل ەكەۋىن قاتار الىپ جۇرەم دەۋشىلەر، نە بولماسا، عىلىمدى دىننەن ىزدەۋشىلەر، ونىڭ مۇمكىن ەمەسىن ۇعا الماي جۇرگەندەر. قازىرگى عىلىم - ءدىن قالىبىنا سيمايتىن دەڭگەيدە دامىپ كەتتى. ونىڭ (عىلىمنىڭ) ءوز فورمۋلاسىن يگەرۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس - ينەمەن قۇدىق قازعانداي! عىلىمدى "كەمىرگەن" ادامدا - عىلىمنان باسقاعا ۋاقىتى دا جوق. ول، ءدىندى ء"ار ادامنىڭ جەكە شارۋاسى" دەپ سانايدى.

قازاق ۇلىلارى

قورقىت بابا - ماڭگىلىك ءومىر سارىنىن قوبىزعا سالىپ كۇڭىرەنتكەن... ماڭگىلىك ءومىر - حالىقتىڭ بىرلىگىن، باۋىرلىقتى، اعايىندىقتى، قومقورلىقتى، ادالدىق پەن ادىلدىكتى جانە ۇرپاق جالعاسىن بىلدىرەتىن قاسيەتتى ۇعىم. قورقىت بابانىڭ بىزگە قالدىرعان اسىل مۇراسى وسى!

اسان قايعى - جەلمايامەن ءاربىر قازاق جۇرتىنا جەتىپ، ولارعا "وسى جەردىڭ يەسى دە، كيەسى دە ءوزىڭسىڭ! وتىرعان جەرىڭدى جەرۇيىققا اينالدىرا ال – «مىنا جەرگە تۇيە ءوسىر، مىنا جەرىڭە قويىڭدى باق، مىنا جەرىڭدە سايگۋلىك تۋار... – دەپ ءومىر جولىن كورسەتكەن...

جەر يەسى مەن كيەسى دەگەننىڭ استارىندا -تۋعان جەرىڭ وتانىڭ - وتاندى ءسۇي، ونى جاۋ قولىنا بەرمە، گۇلدەندىر، ءتاڭىر بەرگەن قىسقا ومىرىڭدە وسى جەرىڭدى جۇماققا اينالدىر دەگەن وسيەت جاتىر.

جەرۇيىقتىڭ  استارىندا «ايانباي ەڭبەك ەت، شارۋانىڭ كوزىن تاپ، تابيعاتىڭدى - جەر اناڭدى  ايالاپ كۇت، وزگەگە كوزىڭدى الارتپا - بار باقىتىڭ تۋعان جەرىڭدە جانە ءوز قولىڭدا»  دەگەن دانالىق جاتىر.

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz