جۇماباي قۇليەۆ. ۇلى دالا ما، ۋلى دالا ما؟
«كوسموسقا ۇشىرىلعاندا، جەردەن كوتەرىلەر ساتتە ءبىر كورابلدىڭ جەردەن قانشا سۋ سۋىراتىنىن بىلەسىڭ بە؟ بۇكىل ماسكەۋدىڭ ءبىر ساعاتتا پايدالاناتىن سۋىن ءبىر ءوزى تارتىپ الادى. وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ وزەن-كولدەرىمىز سۋالماعاندا قايتەدى؟» – دەگەن ەدى قالامگەر اعامىز ءانۋار ءالىمجانوۆ.
سۋالۋ ەشتەڭە ەمەس، بۇگىندە الىپ ساحارانىڭ استى، ءۇستى، ءتىپتى اۋاسىنا دەيىن ۋلانىپ ءبىتتى عوي.
ءدال قازىر قازاقستان كاسىپورىندارىندا 25 ميلليارد توننا ۋلى قالدىقتار جينالىپ تۇر. بۇل جايىندا ماجىلىستەگى ۇكىمەت ساعاتىندا قورشاعان ورتانى قورعاۋ ءمينيسترى نۇرلان قاپپاروۆ مالىمدەدى. ءمينيستردىڭ سوزىنە قاراعاندا، ەلىمىزدىڭ وندىرىستىك كاسىپورىندارىنىڭ اۋاعا شىعاراتىن ۋلى زاتتارىنىڭ سالماعى جىلىنا 3 ميلليون توننانى قۇرايدى ەكەن. مۇنىڭ 85 پايىزى قازاقستانداعى ءىرى 42 كاسىپورىنعا تيەسلى. ال، سۋعا اعىزىلاتىن زياندى قالدىقتاردىڭ كولەمى – 2 ميلليون 800 مىڭ توننا.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى گەپتيلدى وتە ۋلى زاتتار قاتارىنا جاتقىزادى. وسى جانشوشىرلىق ۋدى جارتى جىل سايىن توبەمىزدەن قۇيىپ وتىرعان رەسەيگە «ءتايت» دەۋگە قايران تابىلماي تۇر.
«كوسموسقا ۇشىرىلعاندا، جەردەن كوتەرىلەر ساتتە ءبىر كورابلدىڭ جەردەن قانشا سۋ سۋىراتىنىن بىلەسىڭ بە؟ بۇكىل ماسكەۋدىڭ ءبىر ساعاتتا پايدالاناتىن سۋىن ءبىر ءوزى تارتىپ الادى. وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ وزەن-كولدەرىمىز سۋالماعاندا قايتەدى؟» – دەگەن ەدى قالامگەر اعامىز ءانۋار ءالىمجانوۆ.
سۋالۋ ەشتەڭە ەمەس، بۇگىندە الىپ ساحارانىڭ استى، ءۇستى، ءتىپتى اۋاسىنا دەيىن ۋلانىپ ءبىتتى عوي.
ءدال قازىر قازاقستان كاسىپورىندارىندا 25 ميلليارد توننا ۋلى قالدىقتار جينالىپ تۇر. بۇل جايىندا ماجىلىستەگى ۇكىمەت ساعاتىندا قورشاعان ورتانى قورعاۋ ءمينيسترى نۇرلان قاپپاروۆ مالىمدەدى. ءمينيستردىڭ سوزىنە قاراعاندا، ەلىمىزدىڭ وندىرىستىك كاسىپورىندارىنىڭ اۋاعا شىعاراتىن ۋلى زاتتارىنىڭ سالماعى جىلىنا 3 ميلليون توننانى قۇرايدى ەكەن. مۇنىڭ 85 پايىزى قازاقستانداعى ءىرى 42 كاسىپورىنعا تيەسلى. ال، سۋعا اعىزىلاتىن زياندى قالدىقتاردىڭ كولەمى – 2 ميلليون 800 مىڭ توننا.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى گەپتيلدى وتە ۋلى زاتتار قاتارىنا جاتقىزادى. وسى جانشوشىرلىق ۋدى جارتى جىل سايىن توبەمىزدەن قۇيىپ وتىرعان رەسەيگە «ءتايت» دەۋگە قايران تابىلماي تۇر.
«1917 جىلى رەسەي شىنىمەن بۇكىل الەمدى وزىمەن بىرگە قۇزعا تىرەدى، اقىر اياعى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا جالعاستى. بۇكىل اقىل-ويدىڭ مايەگى زارەلەرى ۇشىپ اۋەلى امەريكاعا، سودان كەيىن ەۋروپاعا شوعىرلاندى. «رەسەي باسقا حالىقتارعا سۇمدىق زۇلمات ۇلگىسىن كورسەتۋ ءۇشىن جارالعان» دەپ چااداەۆ دۇرىس ايتقان»، – دەيدى ورىس جازۋشىسى الەكساندر كاباكوۆ. (ايف قازاقستان، № 41, 2009 ج.).
زىمىران ماڭعىستاۋعا قۇلاسا، اقتوبەلىكتەر الاڭداماۋى كەرەك پە؟
وسىدان التى جىل بۇرىن قازاقستاننىڭ ءۇش وبلىسىنىڭ ۇستىنەن حالىقتىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ، رەسەيدىڭ «ساتانا» زىمىرانى ۇشىپ وتكەندە حالىق دۇرلىگىپ، قوعامدىق ۇيىمدار مەن ساياسي پارتيالاردان كومەك سۇراعان ەدى. اقتوبەدە وتكەن قوعامدىق تىڭداۋدا سول ءوڭىردىڭ قورقاق باسشىلارى زىمىراننىڭ حالىق از تۇراتىن ساناۋلى اۋداندارىنىڭ ۇستىنەن ۇشىپ وتكەنىن ايتىپ بەت باقتىرمادى. سول جيىندا اقتوبە وبلىسى اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ىزباق ومىرزاقوۆ: «نەگىزى، حالىق از شوعىرلانعان جەرلەردى رس–20 زىمىرانىنىڭ قۇلاۋىنا ىڭعايلى دەپ تاپتىق. تمد ەلدەرىنىڭ قورعانىس سالاسى كۇشەيەر بولسا، ول بىزگە دە جاقسى. ونىڭ ۇستىنە، زىمىراننىڭ قۇلايتىن جەرى – ماڭعىستاۋ ءوڭىرى. اقتوبەلىكتەردىڭ الاڭداۋىنا ەش سەبەپ جوق»، – دەدى جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇحباتىندا.
وسى ەل باسقارعان ادامنىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءسوز بە، سوندا نەمەنە، ماڭعىستاۋ حالقى قىرىلا بەرسىن دەگەنى مە؟ وسىنداي جارەۋكە، سۋ جۇرەك باسشىلاردىڭ قولداۋىنان كەيىن اپەرباقان رەسەي ءال بەرە مە؟
رەسەيلىك ماماندار ءتىپتى زىمىران جولىنداعى اۋىل-ايماق، ەلدى مەكەندەر تۋرالى دا اقپارات جيناپ ۇلگەرىپتى. كونتينەنتارالىق زىمىراننىڭ تراەكتورياسىندا تەك اقتوبە وبلىسى بويىنشا 19 ەلدى مەكەننىڭ ورنالاسقانى بەلگىلى بولدى. استراحان پوليگونىنان كەلگەن ورىستار اتالعان ايماقتاردىڭ بەسەۋىندە ادامدار تۇرمايتىنىن العا تارتتى. «تۇرسا دا بارلىعى 7 مىڭ ادامعا جۋىق» دەگەن مالىمەتتەردى كەلتىرۋدەن تانبايدى. مۇنداي قورلىققا قالاي توزۋگە بولادى؟ جەتى مىڭ ادامدى ءتىرى جانعا ساناماي تۇرعان الگىندەي جاۋىزدارمەن قاتار ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى عوي.
اپاتتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ جانشوشىرلىعى – بايقوڭىر ماڭىندا جارىلعان سوڭعى «پروتون» بولدى. 600 توننا گەپتيل بۇكىل ايماقتى ۋلادى. قورشاعان ورتانى قورعاۋ ءمينيسترى نۇرلان قاپپاروۆ العاشىندا ءبىراز سەس كورسەتىپ ەدى، ارتىنان ول دا ءۇنسىز قالدى. ىلە-شالا قاپپاروۆ: «رەسەي ماماندارى ءبىزدى اپات ايماعىنا جولاتپادى»، – دەپ شىندىقتى ايتتى.
ءتىپتى جولاتپاعانى بىلاي تۇرسىن، اپاتتىڭ زالالى جويقىن بولا تۇرسا دا، سوقىر تيىن وتەماقى تولەمەدى. رەسەي بۇل جولى قازاقستان وكىمەتىنە پىسقىرىپ تا قاراعان جوق. قارسىلىعىڭدى دا ەلەمەي، رۇقسات تا سۇراماي «پروتونىن» تاعى دا ۇشىردى. ونى ايتاسىز، الماتىدا نارازىلىق اكتسياسىن وتكىزگەن ءبىر توپ جاستاردى ءوزىمىزدىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قاماۋعا الدى.
2012 جىلعى 7 ماۋسىم كۇنگى ءماجىلىستىڭ پلەنارلىق وتىرىسىندا نۇرلان قاپپاروۆ: «رەسەي بىزدەن 13 جىلدان بەرى كومىر ساتىپ الادى، ال كۇلىن ءبىزدىڭ جەرگە اكەلىپ توگەدى»، – دەپ تاعى ءبىر اششى شىندىقتىڭ بەتىن اشتى.
اۋ، سوندا اتقورا بولماعان نەڭ قالدى، سورى قايناعان قازاق دالاسى؟!
رەسەي باسقا زىمىرانداردى قالاماي، وسى «پروتونعا» نەگە بايلانىپ قالدى، ەندى سوعان كەلەيىك. «پروتوندى» الماستىراتىن ۋكراينادا جاسالعان «زەنيت-زم» سوعان جەدە-قابىل «سويۋز» زىمىراندارى بار. «زەنيت» عارىشقا 12 توننا، «سويۋز» 7,5 توننا جۇكتى الىپ ۇشادى. ال، «پروتون» بولسا 20 توننا جۇكتى ءبىر-اق قامتيدى. ءبىر ۇشقاندا عارىشتاعى اقش-تىڭ حالىقارالىق ستانتسيالارىنا 8 توننا جۇكتى ارتىق اپارۋ دەگەنىڭىز – ميللونداعان دوللار قىپ-قىزىل پايدا!
ەندەشە، ورىستار «پروتوننان» ولسە دە ايىرىلماسى انىق. بايقوڭىردى رەسەي 1994 جىلدان باستاپ، 2050 جىلعا دەيىن جالعا الىپ وتىر. ۋلانىپ ولمەسەك، الداعى 37 جىلدا تالاي سۇمدىقتى كورەرمىز-اۋ!
بىزدە تاۋار تاپشىلىعى ەمەس، ادام تاپشىلىعى بولادى
وتكەن جىلى پارلامەنت ماجىلىسىندە ءسوز العان داريعا نازارباەۆا: «سۇمدىق قارجى قارا قۇردىمعا بوستان-بوسقا قۇيىلىپ جاتىر. كوپتەگەن ەلدەر عارىشتىق يندۋسترياسىز-اق ءومىر سۇرۋدە. سپۋتنيك كەرەك پە، تاپسىرىس بەر، ساتىپ ال دا، ۇشىر. ءوز جەرىڭدى عارىشتان زەرتتەۋ كەرەك پە، قۇنىن تولەسەڭ ونى دا تاباندا ورىندايدى. وسى ءادىس بىزگە 100 ەسە ارزانعا تۇسپەي مە؟»، – دەپ، وسى سالاداعى جەمقورلىققا، جويقىن ىسىراپقا شىداي الماي، شىندىقتى ايتتى. 2004 جىلى «بايتەرەك» عارىش-زىمىراندىق كەشەنىنىڭ جوباسى جاسالدى. اۋەلدە مەملەكەت بۇل جوباعا 223 ميلليون دوللار نەسيە ءبولدى. الايدا، ەكى جىلدان كەيىن الگى جوبا قايتا قارالىپ، قۇنى 800 ميلليون دوللارعا كوتەرىلدى. ال، وتكەن جىلى «قازاق عارىش» اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى تالعات مۇساباەۆ وسى جوباعا 2000000000 (ەكى ميلليارد) دوللار سۇرادى.
ءبىر عاجابى، «بايتەرەك» عارىش-زىمىراندىق كەشەنىنىڭ ستارت الاڭى قۇرىلىسىنىڭ ءالى ءىزى دە جوق.
مىنە، ءبىزدىڭ يندۋستريالدى – يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلامامىزدىڭ سيقى!
ءبىر كەزدە مارقۇم ومىربەك جولداسبەكوۆ: «ەندىگى جەردە تاۋار تاپشىلىعى بولمايدى، تەك ۇلتجاندى، العىر باسشىلارعا زارۋلىك تۋىندايدى»، – دەگەن ەدى. سول اعامىزدىڭ بولجامى نەگىزسىز ەمەس سياقتى.
«كەيبىرەۋلەر مول دۇنيەگە يە بولا تۇرا، عارىپ پەن قاسەرلەرگە الگى قىرۋار داۋلەتىنەن ماردىمسىز عانا بىردەڭەنى جىرىپ بەرەدى. سول جاسىرىپ تۇرعان نيەتتەرىنىڭ ءوزى ولاردىڭ بەرگەندەرىنىڭ قۇنىن كەتىرەدى. ءومىر مۇحيتىنان سۋسىنداۋعا جاراتىلعانداردىڭ – سەندەردىڭ كىشكەنە عانا بۇلاقتارىڭنان كوزەلەرىن تولتىرىپ الۋعا قاقىسى بار. بىرەۋلەر سەندەردىڭ الدارىڭدا كىشىرەيىپ باس ۇراتىنداي، ولاردىڭ نامىستارىن اياق استى قىلىپ، قاسيەتتەرىن قورلايتىنداي سەندەر سونشا كىم ەدىڭدەر؟»
بۇل اقشامەن ساماۋرىن قايناتقان، بيلىك پەن كاپيتالدى قوسىپ ۇستاپ، قارا سۋدى تەرىس اعىزا الاتىن الپاۋىتتارعا باعىشتاعان فيلوسوف، ويشىل جەبران حاليل جەبراننىڭ ءسوزى. اللانىڭ اۋزىمەن ايتىلعانداي، وسىناۋ جانىڭ مەن ارىڭدى قوسا شاباقتار قاعيداتتاردا ءبىراز ءمان بار-اۋ! ءبىزدىڭ ايتايىن دەگەنىمىز وسى ەدى.
Abai.kz
