تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..». ءسابيت مۇقانوۆ: اشىق تۇردە، بولشەۆيكشە مويىندايمىن، بۇل مەنىڭ قاتەلىگىم
4.
ءسويتىپ، وڭەشتەۋ ناۋقانىنا ءورت قويىلدى دا لاۋلاي جونەلدى. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءوزى بايانداماشىدان كەيىن ىلە ءسوز الدى.
س.مۇقانوۆ: «تۇيمەدەي بولسىن، تۇيەدەي بولسىن، ءبارىبىر، كۇنانىڭ اتى – كۇنا. سوندىقتان: «مەن از قاتەلەستىم» نەمەسە: «ونىڭ قاتەسى كوپ» – دەپ، دارمەنسىز دالەلدەر ىزدەپ جاتۋدىڭ كەرەگى جوق. كىنالىسىڭ بە، موينىڭا ال كىناڭدى!.. از با، كوپ پە، اڭگىمە وندا ەمەس، ايتەۋىر مەن دە قاتەلەستىم، ونىمدى ءتۇپ-تۇگەل مويىندايمىن. بايانداماشى:«كەنەسارىعا كوپتەن قارسى س.مۇقانوۆ پەن ح.جۇماليەۆ جولداستاردىڭ كەنەت وزگەرگەنى قالاي؟» – دەدى. دۇرىس سۇراق. ءوز قاتەمدى ادالدىقپەن مويىنداي تۇرا، وسى سۇراققا جاۋاپ بەرە كەتكىم كەلەدى. سەبەپسىز سالدار جوق، جولداستار! تۋراسىن ايتۋعا كەرەك، قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان باستاپ-اق، كەنەسارىعا باتىل قارسى شىققان كىسى ەكەۋ بولسا، بىرەۋى مەن ەدىم. سول پىكىرىم ۇلى وتان سوعىسىنىڭ العاشقى جىلدارىنا دەيىن وزگەرمەستەن كەلدى. ال، 1942 جىلى قازىر وسىندا قايتا-قايتا اتالىپ جاتقان كىتابىمدا بۇرىنعى دۇرىس پىكىرىمنەن شۇعىل باس تارتتىم. اشىق تۇردە، بولشەۆيكشە مويىندايمىن، بۇل مەنىڭ قاتەلىگىم. بىراق، سىن رەتىندە، مەنىڭ الگى قاتەلىگىمە سول كەزدەگى جاۋاپتى قىزمەتكەردىڭ ءبىرى ابدىقالىقوۆ جولداستىڭ دا مىقتاپ ورتاقتاسقاندىعىن، ءتىپتى، مەنىڭ قاتەلەسۋىمە قولما-قول سەبەپشى بولعاندىعىن ايتپاي وتە المايمىن» («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو»، 1951, №8).
4.
ءسويتىپ، وڭەشتەۋ ناۋقانىنا ءورت قويىلدى دا لاۋلاي جونەلدى. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءوزى بايانداماشىدان كەيىن ىلە ءسوز الدى.
س.مۇقانوۆ: «تۇيمەدەي بولسىن، تۇيەدەي بولسىن، ءبارىبىر، كۇنانىڭ اتى – كۇنا. سوندىقتان: «مەن از قاتەلەستىم» نەمەسە: «ونىڭ قاتەسى كوپ» – دەپ، دارمەنسىز دالەلدەر ىزدەپ جاتۋدىڭ كەرەگى جوق. كىنالىسىڭ بە، موينىڭا ال كىناڭدى!.. از با، كوپ پە، اڭگىمە وندا ەمەس، ايتەۋىر مەن دە قاتەلەستىم، ونىمدى ءتۇپ-تۇگەل مويىندايمىن. بايانداماشى:«كەنەسارىعا كوپتەن قارسى س.مۇقانوۆ پەن ح.جۇماليەۆ جولداستاردىڭ كەنەت وزگەرگەنى قالاي؟» – دەدى. دۇرىس سۇراق. ءوز قاتەمدى ادالدىقپەن مويىنداي تۇرا، وسى سۇراققا جاۋاپ بەرە كەتكىم كەلەدى. سەبەپسىز سالدار جوق، جولداستار! تۋراسىن ايتۋعا كەرەك، قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان باستاپ-اق، كەنەسارىعا باتىل قارسى شىققان كىسى ەكەۋ بولسا، بىرەۋى مەن ەدىم. سول پىكىرىم ۇلى وتان سوعىسىنىڭ العاشقى جىلدارىنا دەيىن وزگەرمەستەن كەلدى. ال، 1942 جىلى قازىر وسىندا قايتا-قايتا اتالىپ جاتقان كىتابىمدا بۇرىنعى دۇرىس پىكىرىمنەن شۇعىل باس تارتتىم. اشىق تۇردە، بولشەۆيكشە مويىندايمىن، بۇل مەنىڭ قاتەلىگىم. بىراق، سىن رەتىندە، مەنىڭ الگى قاتەلىگىمە سول كەزدەگى جاۋاپتى قىزمەتكەردىڭ ءبىرى ابدىقالىقوۆ جولداستىڭ دا مىقتاپ ورتاقتاسقاندىعىن، ءتىپتى، مەنىڭ قاتەلەسۋىمە قولما-قول سەبەپشى بولعاندىعىن ايتپاي وتە المايمىن» («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو»، 1951, №8).
«توننا تارتا ما، پۇت كەلە مە، ءبىرىبىر، كۇنانىڭ اتى – كۇنا» دەيتىن س.مۇقانوۆ تا اقتالۋ سوزىندە جالاسىن جاتقا جاۋىپ شىعا بەردى. ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى ابدىحالىقوۆ جولداس شاقىرىپ الىپ، كورنەي زەلينسكيدىڭ جامبىل تۋرالى ماقالاسىندا كەنەسارىنى سىناعان پىكىرى قاتە ەكەنىن ەسكەرتىپ:
«بۇل قاتەنى تۇزەتىپ، كەنەسارىنى حالىق قاھارمانى ەتىپ كورسەتۋ تۋرالى تاپسىرما بەردى. مىنە، وسى نۇسقاۋدى جەتەكشىلىككە الا وتىرىپ قازىر ءۇزىندى كەلتىرىلىپ جۇرگەن «اتاقتى كىتابىمدى» جازدىم. مەن ەرتەڭ سىزدەرگە قولجازبامدى اكەپ كورسەتەمىن، وندا كەنەسارى حالىق جاۋى رەتىندە اشكەرەلەنگەن. مەنىڭ قولجازبام ورتالىق كوميتەتتىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالىپتى دا، مەنى سول كەزدەگى ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ باستىعى احمەتوۆ شاقىرىپ الىپ: «كىتاپتىڭ مىنا كۇيىندە شىعۋىنا رۇقستا بەرمەيمىز»،– دەدى. وندا قانداي باعىت بەرەتىنىن سۇرادىم. ول: «ابدىحالىقوۆپەن سويلەستىڭىز بە؟ ول قانداي نۇسقاۋ بەرسە، سول تۇرعىدا جازاسىز»،– دەدى. مەن: «بۇل جەكە ادامنىڭ ەمەس، پارتيانىڭ كوزقاراسى وسىنداي شىعار»،– دەپ ويلادىم. رەسپۋبليكانىڭ ۇگىت-ناسيحات جونىندەگى حاتشىسىنا سەنبەۋىمە بولا ما، سونىڭ ماجبۇرلەۋىمەن مەنىڭ كىتابىمنىڭ ىشىندەگى پىكىردى جازدىم. مەن تۇسىنەمىن جانە قايتالاپ ايتامىن، كوپ بولسىن، مەيلى، از بولسىن، جەكسۇرىندىقتىڭ اتى – جەكسۇرىندىق، مەن ءوزىمنىڭ قاتەلىكتەرىم ءۇشىن ءوزىمدى كەشىرمەيمىن»,– دەپ جالتاردى.
ءسابيت مۇقانوۆتىڭ سول كەزدەگى ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى م.ابدىقالىقوۆ جازدىردى دەپ وتىرعانى «قازاقتىڭ ءحۇىى-ءحىح عاسىرداعى ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان وچەركتەرى» اتتى 1942 جىلى جاريالانعان مونوگرافياسىنداعى «بوستاندىق كۇرەسى» اتتى تاراۋىنداعى پىكىرلەرى ەدى. سونىڭ ىشىندە كەنەسارى كوتەرىلىسى تۋرالى س.مۇقانوۆ:
«ەڭ الدىمەن، 1822 جىلدىڭ زاڭى شىعىپ، قازاق حالقىن وزىنە ءبىرجولا باعىندىرىپ، قازاق فەودالدارىنان وزىنە سەنىمدى كىسى تاۋىپ، اۋىل اراسىنا ۇكىمەتكە سەنىمدى مىقتى اكىمشىلىك اپپاراتىن قۇرعاننان كەيىن، پاتشا ۇكىمەتى حالىقتى اشىقتان-اشىق تالاۋ جولىنا ءتۇستى. ن.تيموفەەۆ، ە.فەدوروۆ، «1837-1847 جىلدارى قازاق حالقىنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسۋى» دەگەن ماقالالارىندا («بولشەۆيك كازاحستانا» №4, 1940 جىل) حالىقتىڭ سول كەزدەگى كۇيزەلۋشىلىگىنە مىناداي مىسالدار كەلتىرەدى: «قازاق حالقىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بۇلدىرۋىندە وتە زور ءرولى بولعان «رەپرەسسيا» دەيتىن زاڭ، ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، قارۋلى ورىس اسكەرىنىڭ قازاق اۋىلىنا شابۋىل جاساۋى، تالاۋى، مالىن ايداپ الۋى، قازاقتىڭ بالالارىن تارتىپ اكەتۋى ت. ت. بۇل زورلىق پەن تالاۋدا ولار، قازاق حالقى كەرۋەندى تالاپتى-مىس، ورىس قالالارىنا شابۋىل جاساپتى-مىس دەگەن وتىرىك جالالاردى سىلتاۋ قىلدى. بۇل «رەپرەتسيالار» كوبىنەسە، حان مەن سۇلتانداردىڭ ۇلىقساتىمەن بولدى، ولار وزدەرىنە قارسى شىققانداردى وسىلاي تالاتىپ، ىقتىرىپ وتىردى...
«قازاق حالقىنىڭ ءحالى اۋىرلاعاندىعى سونداي، سول كەزدەگى روسسيا پاتشاسى ءى الەكساندر، 1808 جىلى، 25-مايدا ورەنبۋرگ گۋبەرناتورى ۆولكونسكيگە بىلاي دەپ جازادى: «ورەنبۋرگ توڭىرەگىندەگى كوشىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ ءحالى اۋىرلاعاندىعى سونداي، ولار ءبىر جاقتان، امالسىز تالاۋ جۇمىسىنا كىرىسسە، ەكىنشى جاقتان حيۋاعا اپارىپ، بالالارىن ساتادى» .
«ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ كەدەيلەنۋى سونداي،– دەپ جازدى ترويتسكي قالاسىنداعى تاموجنيا 1802 جىلى ساۋدا ءمينيسترى رۋميانتسوۆقا، – ولاردىڭ كوبى وسى ماڭدا جالاڭاش-جالپى، ەركەگى، ايەلى، بالالارى قاڭعىرىپ قايىر سۇراپ جۇرەدى. بۇلاردىڭ ءحالى ايانىشتى، كوزگە ەرەكشە تۇسەدى» .
1819 جىلى، ءى الەكساندر، قازاق بالالارىن ساتىپ الۋعا، بالالاردى الىپ ساتارمەن ساۋدا جاساۋعا رۇقستا ەتىلگەن زاڭ شىعاردى. 1832 جىلى «قىرعىز-قازاق وردالارىنىڭ تاريحى» اتتى كىتاپ جازعان الەكسەي لەۆشين، «بازاردا قازاقتىڭ ەركەك بالاسىنىڭ ساتىلاتىن قۇنى 4, ءيا 5 قاپشىق ارىش بيداي ەدى، قىز بالانىڭ باعاسى 3, ءيا 4 قاپ ارىش ەدى»،– دەيدى جانە ءبىر ايدا قازاقتان ءجۇز بالا ساتىلعانىن ايتادى. حالىقتى وسىلاي تالاعان پاتشا ۇكىمەتى، ەكىنشى جاقتان، وزىنە ارقا تىرەۋ بولعان قازاقتىڭ فەودالدارىن كوتەرمەلەيدى. دالانىڭ قايداعى شۇرايلى جەرىنەن قازاق فەودالدارىنا كەڭ جەر بەرەدى، ولارعا «دۆوريان» دەگەن اتاق بەرەدى، ءسان-سالتانات جاسايدى، قازاق فەودالدارىن ورىس كنيازدارى مەن ورىس دۆورياندارىنىڭ دارەجەسىندە ۇستايدى.
كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ حالىق كوتەرىلىسىن باستاۋداعى ماقساتى تۋرالى سوڭعى كەزگە شەيىن قاتا ۇعىم بولىپ، ولاردى: «حاندىقتى كوكسەۋشىلەر، قارا باسىنىڭ پايداسى ءۇشىن، حان بولۋ ءۇشىن كوتەرىلىسكە قاتىناسۋشىلار»،– دەپ باعالادى. بۇنداي قاتا پىكىردەن، ءبىر كەزدە، وسى وچەركتى جازۋشى اۆتور دا ساۋ بولعان جوق. كەنەسارىنى دەموكراتتىق يدەياداعى ادام ەدى دەۋشىلەر بار، ول، ارينە، اسىرا باعالاعاندىق. كەنەسارىنىڭ ماقساتى − حاندىقتى ساقتاۋ. حاندىق − قاناۋشى تاپتىڭ قولىنداعى قۇرالى. بىراق، وسى حاندىقتىڭ ءوزى ادام بالاسىنىڭ وركەندەۋ داۋىرىندەگى بەلگىلى ءبىر ساتىدا حالىقتىڭ ەلدىگىن ساقتاۋعا قاجەت جانە پروگرەستىك قۇرال. كەنەسارى زامانىندا قازاق اۋىلىندا، حاندىقتان باسقا الەۋمەت بيلەۋ فورماسى بولۋى مۇمكىن ەمەس، باسقا فورمانى ول كەزدەگى قازاق اۋىلىنىڭ ساياسي-شارۋاشىلىق جاعدايى كوتەرمەيتىن ەدى. سوندىقتان، ەگەر، مەملەكەت باسىنداعى حان پاتشاعا ساتىلماي، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسسە، بۇنداي حان وبەكتيۆتىك جاعىنان، حالىقشىل حان ەدى. كەنەسارى وسىنداي حان، كەنەسارىنى ودان ارتىق كوتەرمەلەۋ − ورىنسىز يدەالداۋ بوپ تابىلادى.
ماسەلە، كەنەسارىنىڭ حاندىق قۇرىلىستى قولدانۋدا ەمەس، وتارشىلىق ساياساتقا، ەكى جاقتى تالاۋعا حالىق قارسى شىعىپ كوتەرىلىس جاساعاندا، كەنەسارىنىڭ حالىق جاقتا قالۋىندا، حالىق كوتەرىلىسىن باستاپ، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قارۋلى كوتەرىلىسپەن قورعاۋعا تىرىسۋىندا»,– دەپ جازىپ ەدى.
ال رەداكتسيالىق ەسەپتى ماقالادا بۇل سوزدەر:
«بۇدان ءارى «س.مۇقانوۆ جولداس «قازاق سسر تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى باسىلۋىنداعى رەداكتسياسىن باسقارعان ابدىقالىقوۆتىڭ ورەسكەل قاتەلىگىن، دالىرەك ايتقاندا، كەنەسارىنى حالىقتىڭ جاۋى دەپ تاۋىپ، دۇرىس جازىلعان پىكىردى وزگەرتتىرىپ، ماداقتاتا جازدىرتقانىن ايتتى»,– دەپ («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو»، 1951, №8) جازىلدى.
وسىعان قاراپ اكادەميك ءسابيت مۇقانوۆ تا دەربەس عىلىمي كوزقاراس بولدى ما، جوق پا، سوعان كۇمانداناسىڭ. بىراق وعان قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان «ەكىنشى ماسەلەگە» – اۋەزوۆكە «جايلاپ قانا اۋىسىپ» كەتەدى. سول ارادان قوس تۇلعانىڭ شارپىسۋى باستالادى. اڭگىمەنى م.اۋەزوۆتىڭ ەڭ جاندى جەرى – «اباي» رومانىنان باستايدى:
س.مۇقانوۆ: «مىنا ءبىر جاڭا كورىنىستى قاراڭىزدار: كەنەسارى تۋرالى لاپ ەتە قالعان ءورتتى ءوشىرىپ ۇلگەرگەمىز جوق، اۋەزوۆتىڭ اينالاسىنان تاعى دا ءورت شىقتى. ەندىگىسى – اباي مەكتەبى تۋرالى ماسەلە. مەن بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە كوپ ويلاندىم. «اقىن اعا» اتتى تاماشا رومانىڭىزداعى ەڭ تاماشا تۇس ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى سۋرەتتەلەتىن كەز. ءسىز: بۇركىت ءوزىنىڭ جۇمىرتقاسىن جىلدىڭ ەڭ سۋىق ماۋسىمىندا شايقايدى، سودان كەيىن تاستۇلەك ەتىپ قۇزدان لاقتىرىپ جىبەرەدى. سول تاستۇلەك بالاپاندار سياقتى اباي دا ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىن قاناتتاندىرىپ ۇشىرۋعا دايىن،– دەپ جازاسىز. ال ءسىز ول بالاپانداردىڭ قالاي قاراي ۇشاتىنىن ءوز رومانىڭىزدا كورسەتپەيسىز.
اۋەزوۆ: ءپالى، ولار ءالى بالاپان عوي (كۇلكى).
مۇقانوۆ: جوق، ولار وندا ۇشىپ ءجۇر، بىراق اباي ارالاسقان ءومىر تارتىسىنا بەلسەندى قاتىسپايدى، ولاردىڭ ازىرشە حالىق ومىرىمەن بايلانىسى جوق، زامانىنان وقشاۋ تۇر. اۋەزوۆ جولداس، مەنىڭ ويىمشا، ءسىز ولاردى شاكىرت بولعاندىقتان عانا وقيعاعا ارالاستىرماي وتىرعان جوقسىز، ءسىز رەاليست جازۋشى ەسەبىندە جوندەمى ەشتەڭە ويلاپ تابۋعا دارمەنسىزدىك كورسەتكەنسىز.
اۋەزوۆ: ولاردىڭ وزدەرى ويدان شىعارىلعان كەيىپكەرلەر ەمەس پە.
مۇقانوۆ: جولداس اۋەزوۆ، ءسىز ابايدىڭ شاكىرتتەرى دەپ كورسەتكەن ادامدارىڭىز سول اتتى اقتاي المايدى-اۋ. ءاي، سول كۇدىگىم شىن بوپ شىعاتىن سياقتى. ويتكەنى، ولار مۇنى ءىس-ارەكەتىمەن دە، شىعارماشىلىعىمەن دە، باسقا دا قاسيەتتەرىمەن دە وتەي المايتىنداي بوپ كورىنەدى ماعان، سوندىقتان دا ەرىكسىز ءسىز ولاردى كەنەسارىمەن بايلانىستىرعانسىز، ەندى كەلىپ ولاردى قورعاماق بولاسىز... سونىڭ ءبىر مىسالى، كوكبايعا كەنەسارى تۋرالى داستان جازدىرۋعا ءماجبۇر بولعانسىز.
اۋەزوۆ: ونىڭ بۇدان دا باسقا ولەڭدەرى بار ەمەس پە، ء(ارىپ) ءتورت ولەڭ (لەنينگە) ارناعان. جانە مەن ابايدىڭ شاكىرتتەرىنىڭ بارلىعى اۋليە دەپ ايتىپ وتىرعامىن جوق قوي».
رومانداعى تاستۇلەكتەردەن كەنەسارىنى جىرلاۋشىلار شىعاتىنىن قيىننان قيىستىرعان بۇل قيسىنىن س.مۇقانوۆ الداعى ەكى جىلدا ودان ءارى ۇشتاي ءتۇستى.
بۇدان كەيىن مىنبەگە مۇحتار اۋەزوۆ كوتەرىلىپ، «وتكەندەگى قاتەلەرى مەن ەسكى ويىنان ارىلا» ۇزاق سويلەدى.
م.اۋەزوۆ: «پراۆدا» گازەتىندەگى ماقالاعا بايلانىستى قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ قابىلداعان شەشىمى رەسپۋبليكامىزدىڭ يدەولوگيالىق مايدانىنداعى جاڭا، كەزەڭدى جانە ماڭىزدى وقيعا. ءبىزدىڭ قاتەلەرىمىزدى تۇزەتۋ ارقىلى پارتيا بىزگە قايتا-قايتا كومەك قولىن سوزۋمەن كەلەدى جانە كەڭەستىك عىلىمدى جالعان انتيماركستىك، انتيلەنيندىك جولعا ءتۇسىپ كەتۋدەن ساقتاندىردى. وسى شەشىم ارقىلى ءبىزدىڭ ارقايسىسىمىزدىڭ جانە وسى ۋاقىتقا دەيىن اداسىپ كەلگەن وزگە دە جولداستاردىڭ تەرەڭ بويلاپ كەتكەن قاتەلىكتەرىن مويىنداپ، ءتۇسىنۋدى تالاپ ەتۋى زاڭدى تىلەك.
بۇل قاتەلىك اۋىر بولدى جانە ۇزاققا سوزىلدى. ويتكەنى بۇل قاناتىن كەڭگە جايعان جانە ءوزىنىڭ شەڭبەرىنە تاريح، ادەبيەت تاريحىمەن قوسا رەسپۋبليكامىزدىڭ باسقا دا قوعامدىق-ساياسي ومىرىنە قاتىستى ءار ءتۇرلى سالاردى قامتيتىن ادامداردىڭ باسىن قوستى. قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمى مەن باسپاسوزدەگى، سونىڭ ىشىندە «پراۆدا» گازەتىندەگى ماقالا ارقىلى تاريحشىلاردىڭ قاتەلىكتەرىن ناقتى كورسەتتى. ال ادەبيەت پەن ادەبيەتتانۋ سالاسىنداعى كىنالارىمىز بەن قاتەلىكتەرىمىزدى اشۋ ءبىزدىڭ – ادەبيەت تاريحشىلارى مەن جازۋشىلاردىڭ مىندەتى.
مەكتەپ وقۋشىلارىنان، ستۋدەنتتەردەن باستاپ كوپشىلىك قاۋىمنىڭ ساناسىنا دەيىن ۋلاعان زياندى تامىرلارعا بالتا شابۋعا دەگەن پارتيامىزدىڭ قارىمدى باستاماسى مەن ۇمىتىلىسىنا كومەكتەسۋ – ءبىزدىڭ پارىزىمىز.
مەن ءسوزىمدى ءوزىمنىڭ قاتەلەرىمنەن باستايمىن.
مەنىڭ «حان كەنە» دەگەن پەسام بولدى. قازاق عىلىم اكادەمياسى ۇجىمىنداعى جينالىستا دا، عىلىمي-زەرتتەۋدەن تىس ادەبي شىعارماشىلىق قىزمەتىمدە دە ءوزىمنىڭ بۇل شىعارماما تياناقتاپ توقتالعام جوق. «حان كەنە» پەساسى مەن سول كەزدەگى ءوزىمنىڭ ساياسي قاتەلىكتەرىمە بۇگىنگى ءوتىپ جاتقان ادەبيەتشىلەردىڭ اراسىنداعى وسى ماجىلىستە كەڭىرەك تۇسىنىك بەرە كەتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن.
بۇل پەسا 1928 جىلى جازىلدى جانە وندا اۆتوردىڭ ۇلتشىلدىق ۇستانىمىنا باسا كوڭىل ءبولىندى. العاشقى نۇسقاسى ساحنادا قويىلعان جوق، جاريالانعان دا ەمەس، سول قولجازبا كۇيىندە قالدى. تەك بەس جىل وتكەننەن سوڭ، 1933 جىلى مەنىڭ «ەڭلىك-كەبەك» دەگەن پەسام ساحنالىق قالىپقا تۇسكەننەن كەيىن عانا تەاتر قىزمەتكەرلەرى «حان كەنە» پەساسىن قويۋ تۋرالى اڭگىمە قوزعاي باستادى. ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى مەكەمەلەرمەن كەڭەستىم، ولار بىرقاتار وزگەرىستەر مەن وڭدەۋلەر جاساۋىمدى ۇسىندى. مەن بۇل تالاپتى ورىندادىم، ءسويتىپ، 1934 جىلدىڭ باسىندا ونىڭ پرەمەراسى ءوتتى، سول پرەمەرادان كەيىن توقتاتىلدى. وعان ەكى ءتۇرلى سىني پىكىر ءبىلدىرىلدى. قاتتى سىناۋشىلار دا جانە جاعىمدى باعا بەرۋشىلەر دە ونى رەپەرتۋاردان الىپ تاستاۋ تۋرالى ەمەس، قويىلىمدى ۋاقىتشا توقتاتا تۇرىپ، ءىشىنارا وزگەرىستەر ەنگىزىپ، سودان كەيىن قويىلىمدى ساحنادا قايتا جالعاستىرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتى. پەسانىڭ ىشكى قۇرىلىمى قويىلىمنان سوڭ سىنشىلاردىڭ سول كەزدە كورسەتكەن ساياسي قاتەلىكتەرىنە ساي وڭدەۋگە كەلمەيتىنىن ءتۇسىندىم. پەسا سول ساياسي قاتە كۇيىندە جانە كەڭەستىك كورەرمەندەرگە كەرەكسىز دۇنيە بولىپ جابىق قالدى. سىنشىلاردىڭ اۋىزشا جانە ءباسپاسوز بەتىندە ايتىلعان تىلەكتەرىنە قاراماستان، وعان قايتىپ ورالۋدان باس تارتتىم».
بۇل سول كەزدە جاريالانعان س.سەيفۋلليننىڭ، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «حان كەنەنى» ساقنادان الاستاتۋ، ءى.جانسۇگىروۆتىڭ ءىشىنارا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋ تۋرالى «سوتسياليستىك قازاقستاندا» جاريالانعان ماقالالارى بولاتىن. ول ەكەۋىنىڭ اتىن اتاۋعا بولمايتىندىقتان دا ع.مۇسىرەپوۆتى عانا كورسەتكەن.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «وسىعان وراي ايتا كەتەرىم – مەنىڭ پەساما جانە ونداعى رولدەر مەن كەنەسارىنىڭ جەكە باسىنا قاتىستى ەڭ ءادىل سىندى ج.مۇسىرەپوۆ ايتتى. مىسالى، وزگە سىنشىلار ماعان پەسانىڭ مازمۇنىن پاتشالىق رەسەيدىڭ رەجيمىنە قارسى كۇرەس باعىتىندا ورىستەتۋدى ۇسىندى. ال عابيت مۇسىرەپوۆ: قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ پاتشاعا قارسى كۇرەسىن كەنەسارى قوزعالىسىنا قاتىستى ەمەس، 1916 جىلدىڭ وقيعالارى نەگىزىندە كورسەتۋ كەرەك – دەپ دۇرىس باعىت بەردى. ال كەنەسارىعا: حالىقتىڭ تىلەگى مەن ءىس-ارەكەتىنە قارسى رەاكتسيونەر حان – دەگەن قاتۋلى باعا بەردى. ءسويتىپ، ول پەسانى بىلاي ىسىرىپ قويدىم، قايتىپ وعان ورالعامىن جوق.
پەسانى تاستاپ، ەندى وعان قايىرىلىپ سوقپاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعاننان كەيىن، سول 1934 جىلى وقۋ اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا «ءحىح جانە حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» اتتى ۇجىمدىق وقۋلىققا قاتىستىم جانە سول وقۋلىق بويىنشا «حرەستوماتيا» قۇراستىردىم. سوڭعى ەكى ەڭبەكتەگى: بۇقار جىراۋ، ماحامبەت، نىسامباي، شورتانباي، مۇرات جانە اباي تۋرالى تاراۋلاردىڭ اۆتورى – مەن بولدىم جانە (ولاردىڭ شىعارمالارىن حرەستوماتياعا) مەن ەنگىزدىم.
بۇل ماعلۇماتتاردى، ياعني، اتالاعان تاراۋلاردىڭ اۆتورى مەن ەكەنىمدى بىلە تۇرىپ، جۇماليەۆ جولداس ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە، ءحىح عاسىر ادەبيەتى تۋرالى وقۋلىقتارى مەن ول جاساعان وقۋ باعدارلامالارىندا مەنىڭ اۆتورلىعىمدى ەسكەرتپەستەن، ماحامبەتتى باعالاۋ جونىندەگى مەنىڭ پىكىرلەرىمدى قاتە دەپ كورسەتىپ، جۇيەلى تۇردە سىناۋمەن كەلدى. ال ول كىتاپتاردا بۇقاردىڭ، شورتانبايدىڭ، مۇراتتىڭ، سونىڭ ىشىندە ەڭ باستىسى نىسامبايدىڭ (كەنەسارىنىڭ جىرشىسى) شىعارمالارىنا دارىپتەۋشى تۇرعىدا ەمەس، اشكەرەلەۋشى باعىتتا، تاپتىق-ساياسي ۇستانىممەن، بارىنشا دۇرىس تۇسىنىك بەرىلگەن. بۇل تۋرالى كەيىنىرەك بارىنشا تولىق توقتالامىن.
ءوزىمنىڭ 1934 جىلعى سول ەڭبەگىمدى ەستەرىڭىزگە سالا وتىرىپ، قازىرگى كۇندە كەنەسارى مەن ونىڭ ماداقشىلارى جانە وسى كىتاپتار تۋرالى ادەبيەتتەرمەن تياناقتى تۇردە اينالىسىپ جاتقان تاريحشىلاردىڭ، ادەبيەت تاريحشىلارىنىڭ نازارىن اۋدارا كەتكىم كەلدى. سونداي-اق، بۇل جولداستار مەنىڭ «حان كەنەدەگى» قاتەلىگىمدى جويۋ ءۇشىن 1916 جىلعى وقيعا تۋرالى «تۇنگى سارىن» پەساسىن جازعانىمدى دا ەسكەرەر دەپ ويلايمىن، ول 1935 جىلدان بەرى جاقسى باعالانىپ كەلەدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، وسى جاعدايلاردىڭ بارلىعى، ياعني، قاتەلىكتەر مەن ونى جويۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ وزىندىك ىشكى تاريحي جانە تابيعي بايلانىسى بولعاندىعىن كورسەتە كەتۋ».
كوركەمدىك تالاپ دەڭگەيىنىڭ تىم قارابايىرلانىپ، ادەبيەتتىڭ ساياساتتانىپ كەتكەنى سونداي، ت.جاروكوۆ تا كەيىپكەردىڭ ومىرىنە ارالاسىپ، تۋماعان سيىردىڭ ۋىزىن قورعاشتاپ:
«بۇعان قوسىمشا مەن اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆ جولداستاردىڭ توعىز تومدىق باسىلىمدارى تۋرالى ايتا كەتپەكپىن. ارينە جاقسى شىعارمالاردىڭ بولعانى جانە ولاردىڭ كوپ تومدىق باسىلىمىن شىعارعانى جاقسى، الايدا ولاردىڭ قالتارىسىندا قاتەرلەردىڭ بۇعىپ جاتپاۋىن قاداعالاۋ قاجەت. اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆ جولداستار كوپتەگەن قاتەلەر، ۇلتشىلدىق قاتەلەر جىبەردى، سوندىقتان دا ەڭ الدىمەن ولاردىڭ ءوزى ساق بولعانى ءجون. ولار وزدەرىنىڭ شىعارمالارىن وزدەرى تياناقتى قاراپ شىعۋى ءتيىس. ونسىز بولمايدى. مىناداي مىسال كەلتىرەيىن: ا/ وسى ۋاقىتقا دەيىن جاقسى پەسالاردىڭ قاتارىنا جاتقىزىلىپ كەلگەن اۋەزوۆ جولداستىڭ «تۇنگى سارىندى» قايتادان قاراپ شىعۋى ءتيىس. سەبەبى، ونىڭ باستى كەيىپكەرى، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ جەتەكشىسى مۇعالىم – ۇلتشىل «قازاق» گازەتىنىڭ وقىرمانى رەتىندە كورسەتىلگەن. ءدال قازىر پەسانى مۇنداي كۇيدە جىبەرۋگە بولمايدى. ب/ سونداي جاعىمسىز شىعارمالاردىڭ ءبىرى مۇقانوۆ جولداستىڭ «بالۋان شولاعى». وندا كەنەسارىعا بايلانىستى جىبەرگەن قاتەسىن مۇقانوۆ جولداستىڭ ءوزى دە مويىندادى. بۇل تۋىندىنى شىعارمالار جيناعىنا قوسۋ دۇرىس ەمەس»,– دەپ كەيىپكەرلەردەن دە ماركسيز-لەنينيزم ءىلىمى بويىنشا ءومىر ءسۇرۋدى تالاپ ەتتى
سونىڭ ناتيجەسىندە «تۇنگى سارىن» پەساسى دا تيىم سالىنعان 30 شىعارمانىڭ قاتارىنا ءىلىندى. تەاتردىڭ ساحناسىندا وينالاتىن دا سپەكتاكل قالمادى.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، ادەبيەت تاريحشىسى جانە جازۋشى رەتىندە دە 1934 باستاپ 1947 جىلدار ارالىعىندا كەنەسارى تاقىرىبىنا قايتىپ ورالعانىم جوق. 1934 جىلدان كەيىنگى ءوزىمنىڭ جەكە ەڭبەكتەرىمدە كەنەسارى تاقىرىبىنا جولاعامىن جوق، الايدا، سوڭعى جىلدارى ۇجىمدىق ەڭبەكتىڭ رەداكتورى رەتىندە ۇلكەن، اسا ۇلكەن قاتەلىك جىبەردىم. اڭگىمە – 1948 جىلى جاريالانعان «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومى تۋرالى بولىپ وتىر. مۇنداعى ليرو-ەپوستار تاراۋىنا – «ناۋرىزباي-حانشايىم» جانە تاريحي جىرلار تاراۋىنا – كەنەسارى، ناۋرىزباي، سارجان، اعىباي تۋرالى ماقالالار ەنگىزىلدى. ءبىرىنشىسىن ينستيتۋتتىڭ سول كەزدەگى قىزمەتكەرى قوڭىراتباەۆ، ەكىنشىسىن – ينستيتۋتتىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى يسمايلوۆ جولداس جازدى.
ونداعى باستى قاتەلىك – ماقالالار تەك ماداقتاۋعا عانا قۇرىلدى. فەودالدىق، حاندىق قۇرىلىمنىڭ جانە كەنەسارى قاسىموۆ پەن ناۋرىزبايدىڭ قوزعالىسىن جىرلاعان بۇل جىراۋلاردى اسپەتتەي ماداقتادى، ارينە، بۇل ماقالا اۆتورلارى يسمايلوۆ پەن قوڭىراتباەۆتىڭ قاتەلىكتەرىن اقتاي المايدى. سول قاتەلىكتىڭ ۇلكەن سالماعى، ارينە، ماعان تيەسىلى. سونداي-اق، ونى قولداپ رەتسەنزيا جازعان بايىشەۆ، دۇيسەنباەۆ، ساعىندىقوۆ جولداستار، قۇراستىرۋعا قاتىسقان ساۋرانباەۆ پەن مالىك عابدۋللين دە جاۋاپكەرشىلىكتى بىزبەن بىرگە كوتەرۋگە ءتيىستى.
سوندىقتان دا، ءبىرىنشى تومنىڭ قايتا باسىلىمىندا بۇل قاتەلىكتەردى جويۋ – مەنىڭ باستى پارىزىم ەكەنىن مويىندايمىن. ال سىزدەردەن: ءتيىستى كەڭەستەرىڭىز بەن ۇسىنىستارىڭىز، ورىندى سىندارىڭىز ارقىلى بىزگە كومەكتەسۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن».
«جازدىم، جاڭىلدىم» دەگىزىپ الىپ، دەگەنىنە كوندىرەتىن نە سوندىرەتىن ستاليندىك يدەولوگيالىق ءتاسىلدىڭ ايلا-امالىن مۇحتار اۋەزوۆ وزگەلەردەن كورى جاقسى بىلەتىن. مۇندايدا س.مۇقانوۆ ايتقانداي، «قۇيرىعى بۋىرىل تارتقان تۇلكىنىڭ بۇلاڭىنا» سالۋ دا ءوزىن-ءوزى اقتايتىن. بۇل جولى دا سولاي ەتتى.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ءسويتىپ، ءوزىمنىڭ سوڭعى ۋاقىتتاعى قاتەلىكتەرىمدى مويىنداي وتىرىپ، ويلانا وتىرىپ، كەنەسارى جونىندەگى جانە كەنەسارىنىڭ يدەولوگى، العاشقى ناسيحاتتاۋشىلارى، تامسانا تابىنۋشىلارى بولعان ءحىح عاسىرداعى اقىندار – دوسقوجا مەن نىسامباي تۋرالى ادەبيەتتەردى اقتارىپ شىقتىم. ول اقىندار – كەنەسارىنىڭ قوزعالىسىن قوستاۋشىلار كەنەسارى جونىندەگى ماداقتاۋلار مەن جوقتاۋلاردان باسقا ەشتەڭە جازعان جوق، دەمەك، ولار تۋرالى جاعىمدى ءسوز ايتۋ – كەنەسارى تۋرالى دا جاقسى پىكىر ءبىلدىرۋ دەگەن ءسوز. قازاق اۆتورلارىنىڭ تۇتاس ءبىر كىتاپ شوعىرىن قايتالاپ وقىعانىمدا مىنانى بايقادىم: 1939-جىلدان باستاپ 41, 42, 43, 46, 47, 48 جانە 49-جىلدارعا دەيىن شىققان جانە قازىر دە پايدالانىپ جۇرگەن قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى تۋرالى وقۋلىقتارداعى كوپتەگەن ەڭبەكتەردە، وچەركتەردە، زەرتتەۋلەردە، ماقالالاردا، ەڭ اياعى جىل سايىن شىعىپ تۇراتىن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان باعدارلامالاردان ءبىر باعىتتا، شىرماتىلا تىزبەكتەلىپ، تاباندى تۇردە جالعاسىپ كەلە جاتقان جاعىمسىز باعالار مەن قاتەلىكتەردى اڭعاردىم. ارينە، سولاردىڭ اراسىندا بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل ۇستانىمداعى بەكماحانوۆتىڭ كىتابى ەرەكشە دارا كورىنەدى.
قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1947 جىلعى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنداعى يدەولوگيالىق قاتەلىكتەر تۋرالى تاريحي شەشىمى كەنەسارىنىڭ جەكە باسى مەن ونىڭ ورىنى جانە ونىڭ نوكەرلەرى دوسقوجا مەن نىسامباي اقىننىڭ مۇرالارى تۋرالى پايىمداۋلارعا وزگەرىس اكەلمەدى. ءۇنسىز كەلىسىمنىڭ نەگىزى بويىنشا: ايتىلعان سىن تەك «زار زامان» اقىندارىنا عانا تيەسىلى سياقتى كورىنىپ، كەنەسارى مەن ونى جىرلاۋشىلار سىن كوزىنەن قاعىس قالدى. سوندىقتان دا، بۇل زۇلىمدىقتىڭ تامىرىن انىقتاپ، زيانىن انىقتاپ، ونى تامىرىنان وتاپ تاستاۋ ءۇشىن جوعارىدا اتالعان ەڭبەكتەردىڭ بارلىعىن تالقىعا سالۋىمىز كەرەك. ودان دا ءارى كوز سالىپ، ابايدىڭ جانە ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن ولاردىڭ قايشىلىعى رەتىندە قاراستىرۋ كەرەك.
مەن، 1939-جىلعى ەڭبەكتەردى اتاپ ءوتتىم. مۇنىڭ قاتارىنا جوعارىدا مەن اتاپ وتكەن ءبىرىنشى تومنان باسقا (مەنىڭ رەداكتورلىعىممەن شىققان): يسمايىلوۆ جولداستىڭ وقۋلىقتارى، ماقالالارى، باياندامالارى، پروفەسسور جۇماليەۆتىڭ 1941 جىلدان باستاپ 42, 43, 46, 48, 50-جىلدارى باسىلعان وقۋلىقتارى، مارعۇلان جولداستىڭ ماقالالارى، مۇقانوۆ جولداستىڭ «وچەركتەر» كىتابى، مۇقانوۆتىڭ ، عابدۋلليننىڭ، كارىباەۆتىڭ جانە وقۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ءا.ءشارىپوۆتىڭ قاتىسۋىمەن جاسالعان پروفەسسور جۇماليەۆتىڭ ءحىح عاسىر ادەبيەتىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعا باعدارلامالارى جاتادى.
جۇماليەۆتىڭ 1941-جىلدان بەرى شىعىپ كەلە جاتقان ءحىح عاسىر ادەبيەتى بويىنشا جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان باعدارلامالارىندا تەك قانا كەنەسارىنى شەكسىز ماقتاعان، دارىپتەگەن، جوقتاعان پايىمداۋلار ورىن العان. دوسقوجا مەن نىسامبايدى دارىپتەگەن جوعارى باعالار بەرىلگەن، بۇل اقىندار تۋرالى جوعارىدا: كەنەسارى جونىندەگى ماداقتاۋلار مەن جوقتاۋلاردان باسقا ەشتەڭە جازعان جوق، دەمەك، ولار تۋرالى جاعىمدى ءسوز ايتۋ – كەنەسارى تۋرالى دا جاقسى پىكىر ءبىلدىرۋ ەكەندىگىن ايتىپ وتكەن بولاتىنمىن. جوعارى پەداگوگيكالىق وقۋ ورىندارىنا جانە مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنا ارنالعان ءحىح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنىڭ باعدارلاماسىنىڭ 1948 جىلعى باسىلىمىندا تۋرا ونىڭ 1941-42 جىلعى وقۋلىعىندا ايتىلعانىنداي:
«سوڭعى اقىننىڭ داستانىندا (اڭگىمە نىسامبايدىڭ «كەنەسارى – ناۋرىزباي» داستانى تۋرالى بولىپ وتىر) – كەنەسارى، ناۋرىزباي باستاعان كوتەرىلىسى دۇرىس، ومىرلىك شىندىققا سايكەس جان-جاقتى كورسەتىلگەن. ناۋرىزباي، بۇقارباي، بۇعىباي، اعىباي، وراز سياقتى ت.ب. باتىرلاردىڭ وبرازىن ەپوستىق دەڭگەيدە اقىندىق شەبەرلىكپەن سومداعان»،– دەپ باعا بەرەدى. مىنە، نىسامبايدى ءدال وسىلاي ءسوزسىز بىرجاقتى، جاعىمدى، ءارى جوقتاۋشى جىرشى رەتىندە سۋرەتتەيدى، دەمەك، ول ارقىلى كەنەسارىنىڭ دا ارەكەتىن اسپەتتەپ وتىر. 1949 جىلى باسىلعان «قازاق ادەبيەتى» اتتى وقۋلىعىنىڭ ءى بولىمىندە دە اۆتور ءوزىنىڭ وسى ۇستانىمىن قوستايدى. ول وسىندا 144-بەتتە لومونوسوۆ، كارامزين جانە پۋشكين جونىندەگى بەلينسكيدىڭ پىكىرىنە سۇيەنە وتىرىپ: «ءبىز بۇقار جىراۋدى جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ باسى دەگەندە، بۇقار جىراۋدان باستاپ ابايعا دەيىن ۇزىلمەيتىن التىن وزەك، بايلانىس بار – دەگەن تۇجىرىمدى قۋاتتايمىز. ەگەردە بۇقار ەڭ العاشقى اتاقتى اقىن بولسا، سولاردان كەيىن دۋلات، ماحامبەت، شەرنياز، نىسامباي، شورتامباي، مۇرات، ت.ب. جالعاسىن تابادى»،– دەگەن اقىلعا سيمايتىن تۇجىرىم ايتادى. دەمەك، اباي مەن ماحامبەت فەودالدىق حاندىقتىڭ جىرشىسى بۇقارمەن، نىسامبايمەن، شورتامبايمەن، مۇراتپەن ءبىر قاتارعا قويىلعان، زەرتتەۋشى ءۇشىن بۇدان دا سوراقىلىعى، بۇل پىكىرلەر بۇل اقىنداردى ءسوزسىز رەاكتسيونەر، حالىق مۇددەسىنە جاۋ رەتىندە باعالاعان قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمىنەن كەيىن جازىلىپ وتىرعانى.
بۇدان ارتىق بارىنشا شەكتەن شىققان، بارىنشا عىلىمعا قارسى، ماركستىك تانىمعا قارسى دەپ سىنالعان بۋرجۋازيالىق بىرىڭعاي سانا اعىمى تەورياسىمەن جازىلعان پىكىردىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس.
كەنەسارى مەن نىسامباي جانە باسقا دا اقىندار تۋرالى ەڭ ۇلكەن، ەڭ ورەسكەل قاتەلىكتى يسمايىلوۆ جولداس جىبەردى. تۋراسىن ايتايىن، 30-جىلداردىڭ سوڭىنان باستاپ تاياۋ ۋاقىتقا دەيىن يسمايىلوۆ جولداس ءوزىنىڭ ماقالالارىندا، كىتاپتارىندا، باياندامالارىندا كەنەسارىنىڭ ەڭ بەلسەندى ناسيحاتتاۋشىسى، اسپەتتەۋشىسى جانە جوقتاۋشىسى بولىپ كەلدى. ول ازداي، كەنەسارىنى اسپەتتەۋدە ول حالىق اقىندارىنا، جازۋشىلارعا وتە زور ىقپالىن تيگىزدى.
مۇقانوۆ جولداستىڭ «ءحۇىىى جانە ءحىح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ وچەركتەرى» اتتى كىتابىندا دا وتە ورەسكەل قاتەلەر كوپ. جيىرماسىنشى جىلدارى كەنەسارىعا دۇرىس باعا بەرۋدەن باستاعان مۇقانوۆ جولداس سونداي تاڭقالارلىق ءارى تۇسىنىكسىز سەبەپتەرمەن قۇبىلىپ ءتۇستى دە، كەنەسارىنىڭ ناعىز قارسىلاستارىنىڭ جاعىنان ونىڭ ناعىز قولداۋشىلارىنىڭ جاعىنا ءوتىپ كەتتى.
ەندى، تاعى ءبىر تاريحي شىندىق پەن ادىلەتتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ءوزىمنىڭ 1934 جىلعى جوعارىدا اتالعان «وقۋلىق» پەن «حرەستوماتياعا» كىرگەن نىسامباي مەن كەنەسارى تۋرالى اۆتورى مەن بولىپ تابىلاتىن سىني ماقالاما ورالايىن. «حان كەنە» پەسامداعى قاتەلىكتەن كەيىن سول كەزدەگى تالاپقا ساي كەڭەس عالىمىنىڭ ۇستانىمىنا كوشتىم. 1934 جىلعى ءحىح جانە حح عاسىر «حرەستوماتياسىندا»:
«نىسامباي سول جولدى تاڭداپ الدى جانە ءوزىنىڭ جىرىن جوقتاۋعا اينالدىردى. بۇل جوقتاۋ نىسامبايدىڭ تاپتىق سىپاتى مەن باعىتىن كورسەتەدى. ول ءوز بيلىگىن حانمەن بولىسكەن ادام ەمەس. الايدا ول حاننىڭ بيلىگىنەن تابىلاتىن اقىن. ول – جۇباتۋشى، كوڭىل كوتەرۋشى، ءامىرشىنى حالىق الدىندا ماداقتاپ ولەڭ شىعارۋشى اقىن. ول حاننىڭ كوڭىلىن تابۋعا ۇمتىلدى، ۇستەم تاپتىڭ جاقتاۋشىسى، جىرشىسى بولدى»،– دەپ جازدىم (11-بەت). ال سول 1934 جىلعى كەنەسارى تۋرالى وچەركتە: «اينالىپ كەلگەندە، بارلىق بايلام – كەنەسارىنىڭ جەكە حاندىعىن قامتاماسىز ەتۋگە، تاققا وتىرۋعا، داڭققا جەتۋگە اكەلىپ تىرەدى، مىنە، قانداي ساتتەر بولعان. مۇنى كەنەگە جاقىن باتىرلار توبى قوستاعان. ولاردىڭ ماقساتى – كەنەنى حان سايلاۋ، ءسويتىپ وزدەرىنىڭ بيلىگىن جۇرگىزۋ (31-بەت).
مىنە، مەنىڭ وسى پىكىرىم كەيىن جۇماليەۆتىڭ وقۋلىعىندا بىرنەشە قايتالانىپ سىنالدى. جۇماليەۆتىڭ سول وقۋلىعىنىڭ 22-بەتىنە نازار اۋدارۋلارىڭىزدى سۇرايمىن. وندا ول كىتاپتىڭ اۆتورىنىڭ اتىن اتاماستان باعدارلاما مەن حرەستوماتياداعى پىكىردى سىناپ: «ول ماتەريالداردا كوتەرىلىستىڭ حالىقتىق ءمانى، حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسى، حالىقتىڭ باسىن قوسىپ، وسى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرعان، باستاعان كەنەسارىنىڭ ورىنى كورسەتىلمەگەن، كەرىسىنشە، قوزعالىستىڭ پروگرەسسيۆتى ماڭىزى كومەسكىلەنگەن»،– دەپ جازعان. مۇنى وزگە دە اۆتورلار قايتالاپ پايدالاندى».
اراسىندا ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرىنە توقتالا كەتىپ، سودان كەيىن نەگىزگى تاقىرىپقا – كەنەسارىعا قايتىپ ورالعان بۇل پىكىرلەردىڭ دە ءوز استارى بولاتىن. الداعى «الامان ناۋقاننىڭ» ۇزاق تالقىسى تۇسىندا اركىم ءبىر بەتىنە باسا بەرمەس ءۇشىن «ءوزىن ءوزى اشكەرەلەگەن». سونىمەن قاتار «يدەولوگيالىق مايدانداعى» جالعىز «جاۋ» بولىپ كورىنگىسى دە كەلمەگەن. «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» بولسىن دەگەن پيعىل دا قىلاڭ بەرۋى مۇمكىن.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «مىنە، مەن كەنەسارى مەن نىسامباي تۋرالى 1934 جىلى جازعان سوڭعى ماقالامنان سوڭ 1947-1948 جىلدارعا شەيىن، قاشان «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومىنا رەداكتور بولعانشا ۇندەمەي جۇرگەن كەزدە وسىنداي دا وقيعالار بولدى.
ال جولداس جۇماليەۆ نىسانباي تۋرالى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بۇقار، شورتانباي، اسىرەسە، مۇرات تۋرالى بۇرىنعى ورەسكەل قاتەلىكتەرىن قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمىنەن كەيىن دە جالعاستىرىپ كەلەدى. بۇل قاتەلىكتەر مىنادان كورىنەدى، جولداس جۇماليەۆ جولداس قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمىنە وراي ولاردى فەوداليزمنىڭ اقىندارى، قاناۋشى تاپتىڭ يدەولوگتارى رەتىندە اتاي كەلىپ، تىكەلەي ادەبي تالداۋعا كوشكەندە ولاردى شەبەر اقىن رەتىندە جوعارى باعالاپ، شىعارمالارىن ءبىر ىڭعاي ماقتاي جونەلەدى. سوڭعى وقۋلىعىندا ول بۇقاردى شەكتەن تىس اسپەتتەپ، جىراۋلاردىڭ اتاسى، جازبا ادەبيەتتىڭ باسى دەۋگە دەيىن باردى. حاندىقتىڭ باس يدەولوگى، فەودالدىق ساراي اقىنى جونىندە وسىنداي پىكىر بىلدىرگەن.
ارينە، ج.جۇماليەۆ وقۋلىقتاردى قۇراستىرۋشى رەتىندە بەلگىلى جانە ونىمەن بۇرىننان اينالىسىپ كەلەدى. وسى ارادا ونىڭ وتە ەلەۋلى كەمشىلىگىن ايتپاسقا بولمايدى. ونىڭ ساياسي قاتەلىكتەرىنە ءادىل سىن ايتساڭ، ج.جۇماليەۆ سول ارادا وزگەنىڭ قاتەلىكتەرىن تەرمەلەي جونەلەدى. ءوزىنىڭ قاتەسىن وزگەلەردىڭ وتكەندەگى قاتەسىمەن بۇركەمەلەگىسى كەلەدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، وسى ارادا ەڭ ءبىر زاڭدى جانە ءتۇيىندى سۇراق تۋىندايدى: ءوزىنىڭ كەشەگى قاتەرلەرىن وسىلاي جۋعىسى كەلگەن، وتكەندەگى قاتەلەرىن مويىنداعان سول اۆتوردىڭ كىتابىنا سىلتەمە جاسادىڭىز با؟ ول سىلتەمە جاساعان جوق. ونى ءوزىنىڭ پىكىرى رەتىندە كورسەتتى. ەندەشە سول پىكىرلەر مەن قاتەلەردى، ءوزىنىڭ كىناسىن اشىق موينىنا السىن.
وسى ايتىلعانداردىڭ بارلىعىن – ءبىزدىڭ ارقايسىمىزدىڭ قاتەمىز بەن كەمشىلىگىمىزدى وبكتيۆتى تۇردە كورسەتىپ، پارتيا كورسەتكەن ساياسي قاتەلەرىمىزدى جويۋعا كومەك قولىن ۇسىنىپ، باعىتتاپ وتىراتىن كوپشىلىك قاۋىم دا ەسكەرۋى ءتيىس.
سونىمەن قاتار، پارتيا مەن اۋقىمدى دا ءادىل كوپشىلىك قاۋىم كەيبىر سويلەۋشىلەردىڭ (مەن ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى اراسىنداعى پىكىر تالاسىن ايتىپ وتىرمىن): جەكە ادامنىڭ مۇقىم ەڭبەك جولىن جالاڭ سوزبەن كەلەكە ەتىپ، وتكەندەگى جىبەرگەن جەكەلەگەن قاتەرلەرى مەن سىلتەمەلەردى بەتىنە شىركەۋ ەتە وتىرىپ، سوڭعى جىلدارداعى قول جەتكىزگەن ناقتى تابىستاردى مۇلدەم ءوشىرىپ تاستاعىسى كەلگەن جويىمپازداردىڭ، قايتالاپ ايتامىن، بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى مەن «پراۆدا» گازەتى، كەڭەس وداعىنىڭ جالپى كوپشىلىگى قاتال سىناعان، نيگليست بەليك سياقتى ايقايشىل، راپپشىل جاڭا جويىمپازداردىڭ سوزدەرىن بايىپپەن تالداپ، ءتيىستى شەشىم شىعارادى دەپ ويلايمىن.
وسى ارادا ءوزىمنىڭ جانە ج.جۇماليەۆتىڭ، اسىرەسە، ونىڭ كوپشىلىككە كەڭ تاراعان وقۋلىقتارىنداعى قاتەلەرىن سىناي وتىرىپ: جۇماليەۆكە قارسى ەشقانداي قىزعانىشىم دا، ارام ويىم دا جوق، ويتكەنى ونىمەن بولىسە الماي جۇرگەن ەشتەڭەم جوق، ول – مەنىڭ، مەن – ونىڭ قاتەلىكتەرىن كورسەتۋ – مىندەتىمىز – دەگىم كەلەدى. پىكىر تالاسى بولسىن، پىكىر تالاستىرا ءجۇرىپ، پارتيا، ستالين ۇيرەتكەندەي، شىندىقتىڭ جولىن تابايىق. تەك ءپرينتسيپتى، وبەكتيۆتى-پارتيالىق، ءادىل سىن، ءوزارا سىن بولسىن. سونى جەتەكشىلىككە الا وتىرىپ، كوپشىلىك پارتيا-كەڭەس قاۋىمىنىڭ كۇندەلىكتى كومەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءبىز – زەرتتەۋشىلەر مەن جازۋشىلار جاس كەڭەس عىلىمى، ونىڭ ىشىندە قازاقستان تاريحى مەن مادەنيەت تاريحىن زەرتتەۋ بارىسىندا تۇيىققا تىرەلگەن ادەبيەتتانۋ سالاسى وسى اۋقىمدى دا اۋىر جاعدايدى بۇزىپ شىعادى جانە وعان مىندەتتىمىز دەپ ەسەپتەيمىن».
ءسوزىنىڭ سوڭىندا ق.جۇماليەۆتىڭ بۇقار جىراۋ تۋرالى پىكىرىنە ايتىلعان سىن، ەكى ۇلكەن عالىمنىڭ اراسىنداعى ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى تۋرالى ايتىستارى ولاردىڭ اراجىگىن مۇلدەم اشىپ تىندى. ءتىپتى ءبىر-ءبىرىن جەككورىنىشتى ەتىپ كورسەتۋگە دەيىن باردى.
ق.جۇماليەۆ: «...كەنەسارىنى، ناۋرىزبايدى جانە باسقالاردى الاشورداشى اقىنداردىڭ قالاي ماقتاعانى قازاق زيالىلارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ ەسىندە شىعار. مۇنى جوققا شىعارۋدىڭ ءوزى، اقيقاتتى بۇرمالاۋ بولىپ تابىلادى. اۆتوردىڭ (ە.بەكماحانوۆتى ايتىپ وتىر – ت.ج.) مۇنداي كوزقاراس ۇستانعان وزگە دە ادەبي نۇسقالار تۋرالى پىكىرىن ايتۋعا بولادى. مىسالى، «ناۋرىزباي – قانشايىم» مەن «جاساۋىل قىرعىنى» داستاندارى: قاسىموۆتىڭ ەرلىكتەرىن پاش ەتۋ ءۇشىن، ونىڭ ەسىمىن ەل ەسىندە ماڭگىلىك قالدىرۋ ءۇشىن شىعارىلعان (44-بەت) – دەپ پايىمدايدى اۆتور. وندا بۇل داستاندارداعى قاسىموۆتاردىڭ بەيبىت تۇرعىنداردى قىرعىنعا ۇشىراتقان، مالدارىن تارتىپ العان، قورعانسىز ادامداردى ولتىرگەن زاڭسىز قىلىقتارى قالاي اشكەرەلەنبەك. اۆتوردىڭ اباي سياقتى وزگە دە اسا كورنەكتى ادامداردى ءوز جاعىنا تارتۋ نيەتى بايقالادى. 49-بەتتە بەكماحانوۆ: «كەنەسارىنىڭ قازاقتىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىن قۇرۋعا ۇمتىلىسىن جوعارى باعالاعان ابايدىڭ كەڭەسىمەن كوكباي ءوزىنىڭ «ابىلاي مەن كەنەسارى» داستانىن جازدى»،– دەيدى. پروفەسسور اۋەزوۆتىڭ: اباي كەنەسارى تۋرالى داستان جازۋعا تاپسىرما بەردى-ءمىس، – دەپ تاراتقان اڭىزىن قازىرگى ۋاقىتتا جالعان مالىمەت دەپ ەسەپتەيمىن، بۇرىنىراقتا مەن ءوزىمنىڭ كەيبىر جۇمىستارىمدا مۇنى دەرەك رەتىندە پايدالانسام دا، قازىر ونى ەشقانداي دەرەكپەن راستالماعان قاۋەسەت دەپ ەسەپتەيمىن. الايدا بۇعان بەكماحانوۆ ءوز جانىنان: اباي دا جوعارى باعالاعان – دەگەن اڭىزدى قوسىپ قويدى.
مۇنداي دەرەكتىك جانە مەتودولوگيالىق سىپاتتاعى قاتەلىكتەر بەكماحانوۆتىڭ كىتابىندا وتە كوپ جانە بۇل قازاق سسر تاريحىن جازۋدا اسا ءپرينتسيپتى ماسەلە بولىپ تابىلادى. «پراۆدا» گازەتىنىڭ كەنەسارى قاسىموۆ قوزعالىسى جونىندەگى باعاسىن مەن دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن، وندا: «بارلىق تاريحي دەرەكتەر كەنەسارى قوزعالىسى رەۆوليۋتسياشىل دا، پروگرەسشىل دە بولماعانىن باياندايدى. بۇل قازاق حالقىن كەرى، پاتريارحالدىق-فەودالدىق تىرەكتىڭ بەكۋىنە، ورتاعاسىرلىق حاندىق وكىمەتتىڭ قايتا ورناۋىنا، قازاقستاننىڭ رەسەيدەن جانە ۇلى ورىس حالقىنان قول ۇزۋىنە اكەلگەن رەاكتسياشىل قوزعالىس بولدى»،– دەلىنگەن.
ال ءبىزدىڭ ادەبيەتتانۋشىلارعا كەلەتىن بولساق، وندا وعان تاريحي تۇرعىدان كەيبىر انىقتامالار بەرە كەتۋدى ءوزىمنىڭ پارىزىم دەپ ەسەپتەيمىن.
كەنەسارى قاسىموۆ باستاعان قوزعالىس تۋرالى العاشقى ماسەلە 1923 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندەگى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ: بۇل – فەودالدىق-حاندىق، دەمەك، حالىققا قارسى جانە رەاكتسيالىق كوتەرىلىس،– دەگەن ماقالاسىندا كوتەرىلدى. كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسى تۋرالى پىكىردى جازۋشى اۋەزوۆ 1933 جىلى 7-سىنىپقا ارنالعان ادەبيەت وقۋلىعىندا كوتەردى، بۇل كوتەرىلىستىڭ فەودالدىق ءمانىن جوققا شىعارماسا دا، يساتاي تايمانوۆ، ماحامبەت وتەمىسوۆ باستاعان كوتەرىلىستى كەنەسارىنىڭ قوزعالىسىمەن قاتار تاقتاعا قويىپ، ولاردىڭ اراسىنان ەشقانداي ايىرماشىلىق كورمەدى. ونىڭ ۇستىنە اۋەزوۆ 1935 جىلى كەنەسارى جونىندە وتە جوعارى باعا بەردى. ءوزىنىڭ تەرىس كوزقاراستارىن بەكىتۋ ماقساتىندا «حان كەنە» پەساسىن جازدى. ول قازاقتىڭ اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ساحناسىندا قويىلىپ، ءبىرىنشى قويىلىمنان كەيىن يدەولوگيالىق تۇرعىدان زياندى شىعارما رەتىندە ساحنادان الىنىپ تاستالدى. بۇل پەسا تۋرالى جازۋشى مۇسىرەپوۆ 1935 جىلى مامىر ايىندا («سوتس.قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىندە) ماقالا جاريالاپ، قاتە جانە زياندى پەسا دەپ سىنادى. ع.مۇسىرەپوۆ: «ال، بۇل حان كەنە (ياكي كەنەسارى) پەسەنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن كۇشتى، قايراتتى «قيىرعا كوز سالعان» ەر بولىپ سۋرەتتەلگەن دەدىك. جانە «قيىرعا كوز سالعان» ەر بولىپ سۋرەتتەلگەندە، ۇلتشىل، «قازاقشىل»، «حالىقشىل»، «وتانشىل» ەر بولىپ سۋرەتتەلگەن. بۇل پەساسىندا دا، بۇرىنعى پەسالارى «ەڭلىك-كەبەك»، «قاراكوزدەردىڭ» سارىنىمەن قازاق ەلىنىڭ ەسكىلىگىن ارمان قىپ، ەسكى حانداردىڭ جۇرناعى – «ەلىم» دەگەن ۇلدارىن، كەنە حانداردىڭ ءولىمىن، قاھارماندىعىن مۇراتتاعان، جوقتاعان پەسەسى»،– دەپ ء(ۇزىندى ع.مۇسىرەپوۆتىڭ ماقالاسىنىڭ قازاقشا ماتىنىنەن الىندى – ت.ج.) جازدى. مىنە، كەنەسارىنىڭ بەينەسى ارقىلى اۆتوردىڭ نەگە شاقىرعانى جانە ونىڭ نەگە ارنالعانى، مىنە، وسىدان-اق اڭعارىلادى...
... دۋلاتتار قىرعىزدارمەن كەلىسىپ الىپ قاسىمنىڭ ۇلدارىن قالدىرىپ كەتەدى. بۇل، كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەنىندەي، ولاردىڭ قىرعىزدارعا ساتىلىپ كەتكەندىگىندە ەمەس، كەنەسارى قىرعىزداردى جەڭىپ كەتكەن جاعدايدا ابىلايدىڭ تۇقىمدارى وزدەرىن قىرعىزدىڭ ماناپتارىنان كەم ۇستاماعان بولار ەدى. مىنە، ەڭ قيىن ساتتە دۋلاتتىقتاردىڭ قاسىمنىڭ ۇلدارىن تاستاپ كەتۋىنىڭ سەبەبى وسىندا.
كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ ءوزىنىڭ «جاقتاستارىنىڭ» كوبەيتۋىنىڭ باستى سىرى – ولاردىڭ جاساعىنىڭ باعىنباعاندارعا قارسى كورسەتكەن زورلىعى مەن قاتىگەزدىگىندە. كەنەسارى مەن ناۋرىزباي باستاعان كوتەرىلىستىڭ بەدەلىن يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ كوتەرىلىسىمەن ەش سالىستىرۋعا كەلمەيدى. حالىق كەنەسارىعا ءوزىنىڭ قورعاۋشىسى دەپ ەمەس:
بالاسى ابىلايدىڭ قاسىم تۋعان،
تۋعاننان-اق وزگەدەن اسىپ تۋعان.
تۋعاندا اناسىنان قان شەڭگەلدەپ،
قىزارتىپ ەكى كوزىن اشىپ تۋعان، –
قانىشەر دەپ قارادى.
مىنە، مەن كەنەسارى قاسىموۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ قوزعالىسىن 1937–38 جىلدارى وسىلاي باعالاعامىن جانە بۇل قوزعالىس جونىندەگى بۇگىنگى باعامەن قايشى كەلمەيدى.
بۇل ماسەلە جونىندەگى تالاس 1940 جىلى قايتا قوزعالدى. گازەت، جۋرنالداردىڭ بەتىندە قاسىموۆتىڭ قوزعالىسى جونىندەگى مەنىڭ پىكىرىمە قارسى تولەشەۆ، بەكحوجين، يسمايىلوۆ، بەكماحانوۆ ت.ب. جولداستار سىن پىكىرلەر ءبىلدىردى. جۇماليەۆ پەن مۇقانوۆقا قارسى وتكىر سىندار ايتىلدى. «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1940 جىلعى 16-قاڭتار كۇنگى سانىندا جوعارىدا كورسەتىلگەن «ماحامبەتتىڭ ولەڭدەرى» اتتى جيناق تۋرالى تولەشەۆ جولداستىڭ ماقالاسى جاريالانىپ، مەنىڭ كەنەسارى تۋرالى پىكىرلەرىمدى سىنعا الدى. «جۇماليەۆ كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسى تۋرالى مۇلدەم تەرىس پىكىر بىلدىرگەن. جۇماليەۆ: «كەنەسارى ەڭبەكشى تاپتى قاناۋشىلاردىڭ ءبىرى»،– دەپ ەسەپتەيدى، ال شەستاكوۆ ونى: «بۇقارانىڭ باقىتى ءۇشىن كۇرەسكەن...»،– دەي كەلىپ تولەشەۆ شەستاكوۆتىڭ بەدەلىنە سۇيەنىپ: «ءوزىنىڭ حالقىنىڭ باقىتى ءۇشىن جانە ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ادامدى قانىشەر دەۋگە جۇماليەۆتىڭ قانداي قاقىسى بار ەدى»،– دەپ اشۋلاندى. تولەشەۆتەن كەيىن ىلە «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ 1941 جىلعى № 5 سانىندا اقىن بەكحوجيننىڭ ماقالاسى شىقتى، ونىڭ ءوزى دە ناۋرىزباي مەن كەنەسارىنىڭ ەرلىكتەرىن ماداقتاعان «سابالاق» جانە «باتىر ناۋان» داستاندارىنىڭ اۆتورى بولىپ تابىلادى. ول دا مەنىڭ كەنەسارىعا بەرگەن باعامدى سىناپ: «قاجىم جۇماليەۆتىڭ باستى قاتەلىگى سول، ول: يساتاي مەن كەنەسارى قوزعالىسىنىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرى مۇلدەم باسقا. يساتايدىڭ قوزعالىسى حالىق مۇددەسىنەن تۋدى، ال كەنەسارىنىڭ قوزعالىسى حالىققا جات ەدى،– دەپ پايىمداۋىندا» – دەيدى دە، بۇدان ءارى: كەنەسارى مەن ناۋرىزباي جانە باسقا باتىرلار حالىقتىڭ ادال ۇلدارى بولدى، ولار ءوز وتانىنىڭ پاتريوتى ەدى،– دەپ باياندايدى.
كەنەسارىنىڭ بارىپ تۇرعان قورعاۋشىسى يسمايىلوۆتىڭ، سودان كەيىن كەنجەباەۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ كوپتەگەن پىكىرلەرىنە بۇل ارادا توقتالىپ جاتپايمىن. يسمايىلوۆتىڭ كەنەسارى ءۇشىن جان الىپ، جان بەرەتىن كۇرەسكەر ەكەنىن، ونىڭ مەنشىكتى قورعاۋشىسى، حان تۇقىمدارىنىڭ تۇراقتى دارىپتەۋشىسى ەكەنىن قازاقستاندىق بارلىق قاۋىم بىلەدى. سوندىقتان دا ول تۋرالى ارتىق ورە جايىلعىم كەلمەيدى.
بەكماحانوۆقا كەلەتىن بولساق، ول ناعىز كەنەسارىشىل رەتىندە، ماعان ۇنەمى قارسى شىعىپ، ۇنەمى ناقتى دالەلى جوق، قيسىنعا قيىسپايتىن، تەك بوس سوزگە قۇرىلعان، ەشقانداي ايعاقسىز اقىلدىمسىعان سىن ايتۋمەن بولدى. اقىلعا سيماسا دا بۇل شىندىق. 1940-جىلدان باستاپ مەنىڭ اتىما باعىتتالعان سىني پىكىرلەرىنىڭ كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى مىنا كىتاپتا دا ءجۇر. تاعى ءبىر ماقالاسىندا مەنىڭ: كەنەسارى مەن ناۋرىزباي تۋرالى حالىق داستاندارىندا باستى كەيىپكەر رەتىندە سۋرەتتەلسە دە، ۇنەمى جاعىمسىز جاعىنان كورسەتىلەدى،– دەگەن پىكىرىمە بەكماحانوۆ ورە تۇرەگەلىپ، باستىرمالاتا جونەلىپتى...
كەيبىر ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن كەنەسارىنى ماقتاۋمەن اينالىسىپ كەلە جاتقانىن ايتۋعا ءتيىسپىن. وعان مىسال رەتىندە، 1948 جىلى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ اتىنان تىكەلەي م.اۋەزوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جارىق كورگەن «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءى تومىن الۋعا بولادى، مەتودولوگيالىق جاعىنان زياندى بۇل ەڭبەكتە مارردىڭ ماركستىك تانىمعا قارسى كوزقاراسى، رادلوۆ، ديۆاەۆ ت.ب. بۋرجۋازياشىد عالىمداردىڭ قاتە تۇجىرىمدارى ورىن العان، سونداي-اق كەنەسارى مەن ونىڭ سەرىكتەستەرى دارىپتەلەدى، كەنەسارى تۋرالى داستاندى حالىقتىق داستان دەپ جالعان كورسەتەدى. ماسەلەن، 311-بەتتە: «ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن قازاق حالقىنىڭ اسا ۇلكەن كۇرەسى – كەنەسارى قاسىموۆ باستاعان حالىقتىق كوتەرىلىس»،– دەپ جازىلعان. سوندىقتان دا اۋەزوۆتىڭ رەداكتسياسىمەن جارىق كورگەن بۇل توم – بەكماحانوۆتىڭ ساياسي زيانكەس كىتابىمەن قاتار تۇرادى. ورتالىق كوميتەتتىڭ شەشىمىمەن بۇل كىتاپ شۇعىل تۇردە تالقىعا سالىنىپ، قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى. ويتكەنى بۇل توم ناعىندا كەڭەس ستۋدەنتتەرىنىڭ وقۋلىعى بولىپ سانالاتىندىقتان دا، ءىس جۇزىندە ولاردى بىزگە جات رۋحتا تاربيەلەيتىن بولادى.
كەنەسارىنى اسپەتتەۋدىڭ جانە ادەبيەتتانۋداعى ودان دا باسقا ۇلتشىل يدەيالاردىڭ تۇپنۇسقالىق قازىعى – م.اۋەزوۆ بولىپ تابىلادى. ونىڭ 1932 جىلعا دەيىنگى ارەكەتىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، ول بۇل يدەيانى 1933 جىلدان قازىرگى كۇنگە دەيىن جۇرگىزىپ كەلەدى. جولداستار، «پراۆداداعى» ماقالادان كەيىن كەنەسارى تۋرالى ءوزىنىڭ زياندى ۇستانىمىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان م.اۋەزوۆتىڭ ارەكەتىن اسا ورەسكەل ساياسي قاتەلىك دەپ ەسەپتەيمىن. تاياۋدا عانا، 1951 جىلى 7-كوكەك كۇنى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قوعامتانۋ عىلىمدارى ينستيتۋتتارىنىڭ بىرىككەن عىلىمي كەڭەسىندە مۇحامەدحانوۆتىڭ قورعاۋى بولدى، وندا ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى جانە كەنەسارىعا قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەلەر تالقىلاندى. «كىمدى ابايدىڭ شاكىرتى دەپ تانيمىز؟»،– دەگەن ماسەلە كەڭىنەن قوزعالدى...
اۋەزوۆ سوندا كوكبايدىڭ «كەنەسارى – ناۋرىزباي» داستانىن اباي مەكتەبىنىڭ ۇزدىك وكىلىنىڭ شىعارماسى رەتىندە اتاپ ءوتتى... داستاندا ناۋرىزباي كىمدى ولتىرەدى؟ ورىستاردى. كىمنىڭ قالاسىن ورتكە ورايدى؟ ورىستاردىڭ. كوكباي كەنەسارىنى نەگە ماداقتايدى؟ ءبىر جولدا 99 وزبەكتى ولتىرگەنى ءۇشىن. قاسىموۆتاردى اقىن نە ءۇشىن ماقتايدى؟ قىرعىز بەن قازاق ەلىنىڭ بەيبىت تۇرعىندارىن قاتىگەزدىكپەن، اياۋسىز قىرعانى ءۇشىن. مىنە، اۋەزوۆ كىمدى ابايدىڭ شاكىرتى، حالىق اقىنى دەپ ەسەپتەيدى. اۋەزوۆتىڭ بۇل پىكىرىمەن كەلىسەمىز بە، ارينە، جوق...».
بۇل رەتتە وسىدان ءتورت جىل بۇرىن م.اۋەزوۆتىڭ ق.جۇماليەۆكە قاراتا:
«ءوزىنىڭ تاڭداپ العان سالاسىنداعى پايىمدى، تاباندى عىلىمي-زەرتتەۋ باعىتىنداعى ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە ق.ج.جۇماليەۆ قازاق ورتا مەكتەپتەرىنە ارناپ بىرقاتار وقۋلىقتار جازدى. سولاردىڭ ىشىندەگى ادەبيەت تەورياسى تۋرالى، ءحىح عاسىرداعى ادەبيەت تاريحى تۋرالى وقۋلىقتارى تولىق ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان نەگىزگى وقۋ قۇرالى بولىپ تابىلادى. جۇماليەۆ جولداس 1943 جىلدان باستاپ جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» كوپ تومدىعىنىڭ اسا جاۋاپتى تاراۋىن («قازاقتىڭ باتىرلىق ەپوستارى» تۋرالى) جازۋعا تاباندى تۇردە اتسالىسىپ كەلەدى. ق.جۇماليەۆ جولداس جازعان «ەپوس تۋرالى» تاراۋ اتالعان «تاريحتىڭ» فولكلور جونىندەگى ءى تومىنا ەندى. سونىمەن قاتار سوڭعى جىلدارى جۇماليەۆ جولداس «اباي پوەزياسىنىڭ ءتىلى» اتتى ديسسەرتاتسيالىق تاقىرىبىن يگەرۋمەن جۇيەلى تۇردە اينالىستى. عىلىم ءۇشىن اسا ماڭىزدى وسىنداي قيىن دا يگىلىكتى ءىستى ۇزاق جىلدار بويى جۇيەلى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە تاقىرىپتى ءساتتى يگەرىپ شىققان اۆتور ءوزىنىڭ تولىسقان عالىم ەكەنىن تانىتتى»,–دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسەدى.
سونداعى شىنايى پىكىر، شىن تىلەك، تىلەگەن اق جول قايدا قالدى؟ وسىدان ءبىر جىل بۇرىن عانا سونداي جىلىلىقپەن جازىلعان:
«... جولداس قاجىم! قازاقادەبيەت تاريحىنىڭ ەكىنشى تومىنا ارناپ جازعان ماحامبەت، شەرنياز، ىبىراي تۋراسىنداعى ەڭبەكتەرىڭىز، جالپى العاندا، جاڭا تومنىڭ كورنەكتى، ءىرى بولىمدەرىنىڭ ءبىرى بوپ باعالانادى. كولەم جاعىنان دا، ساپا جاعىنان دا تومعا ەلەۋلى ەڭبەك قوسقان اۆتوردىڭ الدىڭعى قاتارداعى ءبىرى دەپ باعالايمىز. ەتكەن ەڭبەگىڭىزدى وسىلاي ءوز سالماعىمەن، ورنىمەن اتاۋدىڭ ۇستىنە، ەندى وسى بولىمدەر جانە دە ارمانسىز بولا ءتۇسۋ ءۇشىن ءار تاقىرىپ تۋرالى بىرنەشە تىلەك-تالاپتار ايتپاقشىمىز»,–دەگەن «وكپەگە قيسا دا، ولىمگە قيمايتىن» قازاقى اعايىندىقتى ق.جۇماليەۆتىڭ تومەندەگى سوزىنەن اڭعارۋ قيىن.
ق.جۇماليەۆ: «وسى ماجىلىستەگى م.و.اۋەزوۆتىڭ سوزىنە كەلەتىن بولساق، ول مەنى دە، قاتىسىپ وتىرعانداردى دا قاناعاتتاندىرعان جوق. تۋراسىن ايتايىن، كەنەسارىعا بايلانىستى ماسەلەدە ورەسكەل ساياسي قاتە جىبەرگەندەرگە ەكى-اق جول قالدى: ءبىرىنشىسى – بولشەۆيكتىك تۋراشىلدىقپەن ءوزىنىڭ قاتەلىكتەرىن مويىنداپ، ونى تۇزەتۋ، ال ەكىنشى جول – ءوزىنىڭ سورلى مەنمەندىگىنىڭ تۇتقىنىندا قالىپ، جەككورىنىشتى قورقاۋ كەيپىندە قالۋ» (سوندا).
بۇدان باسقا، ءۇشىنشى جول بار بولاتىن. وسى تارتىستىڭ ناتيجەسى بويىنشا: م.اۋەزوۆ – ق.جۇماليەۆ ەمەۋىرىن ەتكەن «سورلى مەنمەندىگىنىڭ تۇتقىنىندا، جەككورىنىشتى قورقاۋ كەيپىندە قالىپ» قويماي، ونىڭ ءوزى سياقتى جيىرما بەس جىلعا جەر اۋدارىلىپ كەتە بارۋى دا مۇمكىن ەدى.
ق.جۇماليەۆ تە «قارىزدانىپ قالماي» «اباي جولى» رومانى ارقىلى م.اۋەزوۆتىڭ «ۇلتشىلدىعىن اشكەرەلەگەنى» رەداكتسيا القاسىنا ۇناپ قالسا كەرەك:
«شىعىپ سويلەگەن پروفەسسور X. جۇماليەۆ جولداستىڭ ءسوزى ءارى مازمۇندى، ءارى عىلىمي دالەلدى بولدى. ول كەنەسارى-ناۋرىزباي قوزعالىسىنا بايلانىستى ادەبيەت زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندەگى قاتەلىكتەردىڭ تۋ سەبەپتەرىن ايتا كەلىپ، بەكماحانوۆ، اۋەزوۆ، يسمايلوۆ جولداستاردى باتىل سىنادى. – پروفەسسور اۋەزوۆتىڭ اباي مەكتەبىنىڭ كورنەكتى وكىلى دەپ جۇرگەن كوكبايى قازاق حالقىنىڭ زۇلىم جاۋى كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى ماداقتاپ پوەما جازعان. سونداي-اق اۋەزوۆتىڭ اباي شاكىرتتەرى دەپ جۇرگەن كەيبىر اقىندارى قازاق حالقىنىڭ دانا اقىنى ابايدىڭ شاكىرتى دەپ ايتۋعا تاتىمايدى،– دەدى ح. جۇماليەۆ جولداس»,– دەپ ءىشتارتا كورسەتتى.
تىستەسكەن تامىرلار ءبىر-ءبىرىن ۋلاپ بارىپ، اجىراستى. ولاردىڭ بۇل شارپىسۋلارىنان عىلىمي تالاستان كورى پەندەلىك سالعىلاسۋ باسىم ءتۇسىپ جاتتى. ونى تاريحشى ت.ت.شويىنباەۆ ايتقان مىنا دەرەك تە راستايدى. سول ءبىر ارباسقان كۇندەرى قىزمەتتەن قۋىلعان ق.جۇماليەۆ قاراجاتتان قىسىلىپ، ۇيىندەگى اپپاق جيھازىن نەسيە دۇكەنىنە وتكىزەدى. دۇكەننىڭ تەرەزەسىنەن سونى كوزى شالىپ قالعان قالامگەر: «ءا، سولاي ما ەكەن؟»،– دەپ ەركىن تىنىس الىپتى. ت.ت.شويىنباەۆ تاڭدانا: «سىزدەردىڭ دۇشپاندىقتارىڭىز وسىنداي ما ەدى؟»،– دەگەن سۇراعىنا: «قايدان بىلەيىن، قىرتىڭداپ قويماۋشى ەدى»،– دەپتى دە بۇرىلىپ كەتىپتى.
وسى ديكۋسسيانىڭ جاي-جاپسارىن «لەنينشى جاس» گازەتىنىڭ 1951 جىلعى 4 كوكەكتەگى رەداكتسيالىق ماقالاسى حالىققا بىلاي جەتكىزدى:
«ە.بەكماحانوۆتىڭ كىتابىنداعى ەڭ ەلەۋلى كەمشىلىكتەردىڭ ءبىرى سول – دەدى سويلەۋشىلەر، – بەكماحانوۆ ماسەلەنى ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ورتا ازيا مەن قازاقستاندا قالىپتاسقان ساياسي جاعدايعا بايلانىستىرماي، بولەك الىپ قارايدى. بۇل مىنادان كورىنەدى: كىتاپتا كەنەسارىنىڭ روسسياعا قارسى كۇرەسىنە ورتاازيالىق حانداردىڭ (قوقاننىڭ، بۇقارانىڭ، حيۆانىڭ) ەرەكشە مۇددەلى ەكەندىگى، ورتاازيالىق حانداردىڭ ساياساتى ءوز الدىنا قازاقستاننىڭ روسسياعا قوسىلۋىن كىدىرتۋ سياقتى نەگىزگى مىندەت قويعانى، مۇنىڭ ءوزى اعىلشىن وتارشىلارىنىڭ مۇددەلەرىنە تولىق سايكەس كەلگەندىگى مۇلدەم ايتىلمايدى.
ۆ.ي.لەنين ءوزىنىڭ بىرقاتار ەڭبەكتەرىندە ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا، بۇدان كەيىنگى ۋاقىتتا دا، انگليانىڭ «بۇكىل دۇنيەجۇزىنىڭ ماستەرسكويىنىڭ شيكى ماتەريالدارىمەن ايىرباس رەتىندە ونى جابدىقتاپ وتىرۋعا ءتيىستى بارلىق ەلدەرگە فابريكاتتار جەتكىزۋشىنىڭ ءرولىن دامەلەنىپ تالاپ ەتىپ كەلگەنىن» كورسەتكەن بولاتىن. اعىلشىن وتارشىلارىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك ۇستەمدىككە، شىعىس حالىقتارىن قۇل ەتۋگە وسىلاي ۇمتىلۋى ورتا ازيا مەن قازاقستاندى جانە ولارعا جاپسارلاس اۋدانداردى بارلاۋدىڭ ساياسي سىپاتى بار سانسىز كوپ ەكسپەديتسيالارىندا ايقىن كورىندى. ماسەلەن، 1825 جىلى اعىلشىن شپيوندارى مۋركروفت جانە ترەبەك بۇحارادا بولعان، 1833 جىلى بەرنس، 1836 جىلى – بەرنس، ۆۋد جانە ليچ امۋدارياعا دەيىن جەتكەن، 1842 جىلى – ستوددارت جانە كوننولي بۇحاراعا ەنىپ كەتكەن. وسى جىلداردا اعىلشىن اگەنتەرى حيۆا مەن قوقاندا از بولعان جوق.
اعىلشىندار كابۋلدا، عيراتتا جانە كانداعاردا رەزيدەنتتەر (وكىلدەر) ۇستاعان، ولاردىڭ ورتا ازيا مەن قازاقستاندا تولىپ جاتقان شپيوندىق ورىندارى بولعان. ورتاازيالىق حاندار شىن مانىسىندە اعىلشىن وتارشىلارىنىڭ تۋرا اگەنتتەرى بولدى. اعىلشىن وتارشىلارى روسسياعا قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن حانداردى قارۋ-جاراقپەن، وق-دارىمەن جانە اقشامەن جابدىقتاپ وتىردى. حيۆانىڭ حانى ءوزىن «حورەزمنىڭ ۇلى شاحى» دەپ جاريالاپ، ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ حالىقتارىن باعىندىرۋعا تىرىستى، مۇنىڭ ءوزى ونىڭ تاساسىنداعى انگليانىڭ پايداسى ءۇشىن ىستەلگەن ەدى.
بۇل كەزدە كەنەسارى نە ىستەدى؟ ول حيۆادان قارۋ-جاراق الدى. قارۋ-جاراق، ارينە، اعىلشىندىكى. ول حيۆاعا سىيلىق رەتىندە ورىس تۇتقىندارىن جىبەرىپ وتىردى. حيۆانىڭ بازارلارىندا ولاردى قۇلدىققا، قازاق قىزدارىن كۇڭدىككە ساتتى، ەڭبەكشى قازاق حالقىنا تارتىپ العان مالداردى ساتتى. بۇل فاكتىلەر كەنەسارىنىڭ حيۆا حانى جونىندە جانە ونى جاقتاۋشى اعىلشىندار جونىندە كوزقاراسىنىڭ قانداي ەكەندىگىن جەتكىلىكتى مولشەردە ايقىن كورسەتەدى.
ورتاازيالىق حاندار ارقىلى بۋرجۋازيالىق ساياساتىن جۇزەگە اسىرماقشى بولعان اعىلشىن وتارشىلارىنا قازاق حالقىنىڭ كوزقاراسى مۇلدەم باسقاشا بولدى. بۇل جونىندە مىنانداي مىسالدارعا عانا سۇيەنۋ دە جەتكىلىكتى. 1840 جىلى اعىلشىن رەزيدەنتى اببوت قارۋلى وتريادىمەن اداي ۋەزىندە پايدا بولعان كەزدە، ونىڭ قولىنداعى حيۆا حانىنان العان بۇيرىقتا حان: ادايلىق قازاقتار ونىڭ ءوز وكىلى – اببوتقا باعىنسىن،– دەپ كورسەتكەن كەزدە، ادايلىق قازاقتار اببوتقا شابۋىل جاساپ، ونىڭ وتريادىن تالقانداپ جىبەرگەن. بۇل فاكتى ەڭبەكشى قازاق بۇقاراسىنىڭ قازاقستاندى روسسياعا قوسۋ ماسەلەسىنە، اعىلشىنداردىڭ قازاقستاندى باسىپ الۋ ارەكەتتەرىنە قالاي قاراعاندىعىن ىسپاتتاماي ما؟ ادال نيەتپەن زەرتتەگەن كىسىلەر مۇنداي فاكتىلەردىڭ تالايىن تابا الادى.
ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قازاقستانداعى ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعدايدى تالداعاندا اعىلشىنداردىڭ جانە ولاردىڭ اگەنتتەرى – ورتاازيالىق حانداردىڭ ناعىز رەاكتسيالىق جانە باسقىنشىلىق ورەسكەل جوسپارلارى قانداي ەكەندىگى، اعىلشىن كاپيتاليزمىنىڭ ساياساتى ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ حالىقتارىنا نە اكەلەتىندىگى ايقىن كورىنەدى. بۇل تالداۋ سول ۋاقىتتىڭ وزىندە-اق روسسيا مەن قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي جانە مادەني بايلانىستارى قانشالىقتى كۇشتى جانە باياندى ەكەندىگىن، قازاقستاندى روسسياعا قوسۋدىڭ تاريحي ماڭىزى قانشالىقتى تەرەڭ پروگرەسشىل ەكەندىگىن كورسەتەدى. ارينە، مىناداي فاكتى تەگىن ەمەس. 1846 جىلى، كەنەسارى توناۋشىلىق، زورلىق ىستەرىن جۇرگىزە بەرۋ ءۇشىن ۇلى جۇزگە كوشىپ بارىپ، قىرعىز حالقىنا شابۋىل دايارلاعان كەزدىڭ وزىندە، ۇلى ءجۇزدىڭ قازاقتارى روسسيانىڭ قول استىندا بولۋدى ىقتيارىمەن قابىلداعان بولاتىن.
سويلەۋشىلەردىڭ كەيبىرەۋلەرى كوپتەگەن ناقتى ماتەريالدارعا سۇيەنە وتىرىپ، بەكماحانوۆتىڭ تاريحتى بۇرمالاعانىن، بىرجاقتى قورتىندى شىعارۋ ءۇشىن فاكتىلەر مەن تاريحي دوكۋمەنتتەردى ادەيى (بۇرمالاپ) كەلتىرگەنىن كورسەتتى. پروفەسسور پوكروۆسكي ءوزىنىڭ سوزىندە مىناداي ورىندى مىسال كەلتىردى: ە.بەكماحانوۆ ءوز كىتابىنىڭ 179-بەتىندە كەنەسارىنىڭ ورىنبور گۋبەرناتورىنا جازعان حاتىن كەلتىرگەن. وسى ۇلكەن حاتتان ول مىنداي جالعىز سويلەمدى العان: «قازىرگى باستىقتار، ۇلىقتىڭ كۇش-قۋاتىن تاراتۋدى ويلاپ، جەردى ولشەۋدە، بەكىنىستەر سالۋدا، ءسويتىپ، حالىقتىڭ مازاسىن كەتىرۋدە». «حالىقتىڭ مازاسىن كەتىرۋدە» – دەگەن ءسوزدى سىلتاۋراتىپ بەكماحانوۆ كەنەسارى بەينە ءبىر حالىقتىڭ قامىن جەدى،– دەپ دالەلدەيدى. ول الگى حاتتىڭ باسقا سوزدەرىن قالدىرىپ قويعان. بۇل تەگىن ەمەس، ويتكەنى، دوكۋمەنتتە ونان ءارى قاراي مۇلدە باسقاشا سوزدەر ايتىلادى. «باستىقتارعا قارسى كەلە المايمىن، قارسى تۇرعىم كەلمەيدى،– دەپ جازادى ونان ءارى كەنەسارى، – جانە قازىردىڭ وزىندە بەكىنىستەر سالىنعان جەرلەردى سۇرامايمىن. ەگەر ءسىز ۇلىقتان – يمپەراتوردان ءبىزدىڭ اتامىزدان قالعان مۇرا بويىنشا ماعان ءتيىستى تورعاي، ۇلىتاۋ، سارىتاۋ سياقتى جەرلەردى، ەسىل-نۇرانىڭ ار جاعىن سۇراپ العان بولساڭىز، وندا ۇلىق-يمپەراتور تۋرالى دۇعا وقۋعا كوندىرگەن بولار ەدىڭىز. بۇل جونىندە جوعارى باستىقتاردان قانشالىقتى سۇراسام دا، بىراق ولار ەشۋاقىتتا تىڭداعان جوق. ءسىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ماعان قايرىمدى جاقسى نيەتتە بولىپ كەلگەندىكتەن، ەندىگى جەردە ماعان وسى قايرىمدىلىقتى ءوزىڭىز ارا ءتۇسۋ ارقىلى اپەرەرسىز دەپ سەنەمىن». سونىمەن، حاتتىڭ كەلتىرىلگەن تەكستى بەكماحانوۆ ءۇزىپ العان سويلەمدى، دالەل رەتىندە كەلتىرگەن كەنەسارىنىڭ «حالىق سۇيگىشتىگىن» جوققا شىعارىپ وتىر. ارحيۆ ماتەريالدارىن بىرجاقتى پايدالانۋدىڭ وسىنداي فاكتىلەرى جالعىز-جارىم ەمەس».
كۇندەلىكتى باسپاسوزدەردەگى داۋرىقپانى بىلاي قويعاندا وي قورىتىپ جازۋعا مۇمكىندىگى بار جۋرنالدىق ماقالالاردىڭ وزىندە جوعارىداعى مازمۇنداعى سوزدەر قايتالانىپ، استارلانىپ، جۇمىرلانىپ، ساياسي-يدەولوگيالىق جاقتان سالماقتانىپ ۇزبەي جاريالانىپ جاتتى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
