(اباي، شاكارىمنىڭ ادامتانۋ ىلىمىنە تالداما)

جان جانە رۋح دەگەن نە، اقىل قايدان؟ ديپلوم دەگەنىڭىز قوس-قوستان، بىراق ءوزىڭدى ءوزىڭ تانۋعا كەلگەندە ءبىلىمىمىز تاياز، وعان شورقاقپىز. ديپلومى جوق اباي، شاكارىمنىڭ شاڭىنا دا ىلەسە المايمىز. ويتكەنى، رۋحاني ءىلىم كوزدەن تاسادا، دۇنيەاۋي عىلىمدار كولەڭكەسىندە قالدى (ونى ىزدەپ، قاجەتسىنىپ جاتقانىمىز شامالى). سوندىقتان جاڭاعى باستى ءۇش ۇعىمدى ۇلىلار تانىمى بويىنشا بارلاپ، جادىمىزدا جاڭعىرتۋ – باسى ارتىق شارۋا بولا قويماس دەگەن ويدامىن.

ادام بالاسى ەكى نارسەمەنەن: ءبىرى – جان، ءبىرى – ءتان (اباي). جان – جاراتقان قۇدىرەتتىڭ ءبىر بولشەگى (قۋاتى، نۇرى), ال ءتان ونىڭ تۇراعى. قاراپايىم تۇردە ايتقاندا، جان دەگەن – كۇن ساۋلەسى سياقتى بارشاعا (شوپكە، مالعا، قۇسقا، ادامعا ت.ب. تىرشىلىككە) ورتاق قۋات.

جان – جاراتۋشى قۇدىرەتتىڭ زارەدەي بولشەگى، دەمەك، ول – ماڭگىلىك.  بۇل شاكارىمنىڭ «ءۇش انىق» اتتى ەڭبەگىندە انىقتالعان اقيقات. كوپتەگەن دالەل-دايەكتەرمەن بەكىتىلگەن. ءجا، ونى مويىنداۋ، وعان نانۋ ادامعا نە ءۇشىن كەرەك؟  وعان عۇلاما: «ولگەن سوڭعى جان ومىرىنە نانا الماي، ۇجدان ەكى ومىرگە بىردەي كەرەك تايانىش ەكەنىنە نانا الماعان كىسىنىڭ جۇرەگىن ەشبىر عىلىم، ونەر، ەشبىر جول، زاڭ تازارتا المايدى. ەگەر ءبىر ادام جاننىڭ ولگەن سوڭعى ءومىرى مەن ۇجدان سونىڭ ازىعى ەكەنىنە ابدەن نانسا، ونىڭ جۇرەگىن ەش نارسە قارايتا المايدى»،  – دەپ جاۋاپ بەرەدى. ءسويتىپ، «مەن – جانمىن!» دەپ نانىپ ءومىر ءسۇرۋ – ارلى ادام بولۋدىڭ، جۇرەك تازالىعىنىڭ كەپىلى ەكەن.

جان كوپقىرلى، كۇردەلى نارسە. جان مەن دەنە ەكەۋىن بىرىكتىرىپ، قوسىپ جاراستىرىپ تۇرعان ورتاق نارسە بار ما؟ ونداي نارسە بار بولسا، ونىڭ سيپاتى قايسى؟ الەمدىك فيلوسوفيا شەشە الماعان ماسەلەنىڭ ءبىرى وسى.

بىردەن ايتايىق، بۇل ماسەلەنىڭ شەشۋى – «رۋح» ۇعىمىنا تىرەلەدى. جان – باسقى قۋات، ونىڭ كيگەن كيىمى، ورانعان قابىعى سياقتى ەكىنشى قۋات تا بار (ايتپەسە تىرشىلىك يەلەرى سان الۋان تۇرگە بولىنە الماس ەدى). ادامدا بار سول قۋاتتىڭ اتى – رۋح. «جان ءار تۇرگە تۇسەدى – دەيدى شاكارىم اتالعان ەڭبەگىندە، – ماسەلەن، ينستينكت – سەزىمدى جان، سوزنانيە – اڭعارلىق جان، مىسل – ويلايتىن جان، ۋم – اقىلدى جان دەگەندەي ءار ءتۇرلى قاسيەتتەرى بولادى». جان ماڭگىلىك دەسەك تە، ءار تۇرگە ءتۇسىپ وتىرادى ەكەن. مىنە، وسى وزگەرمەلى ءھام ءار ءتۇرلى قاسيەتتەرى بار قۋاتتى «رۋح» دەيمىز.

مۇنى شاكارىم «جارالىس باسى – قوزعالىس» ولەڭىندە بىلاي ۇقتىرادى:

ماعىناسىن انىق بىلە الماي،

«رۋح» – دەگەن ءسوزدى «جان» دەيدى.

وسىدان جامان اۋرە جوق.

كوردىڭىز بە، جان مەن رۋح ەكى بولەك قۋات! (مۇنى  بۇگىنگى تاڭدا عىلىم دا راستاپ وتىر). بىراق، جان مەن رۋحتى ايىرا الماي ءدىن، مەيلى، فيلوسوفيا وكىلدەرى دەيىك، كوپ اداستى. جان مەن رۋح – ءبىر نارسە، ءبىر قۋات دەپ.

سونىمەن، «رۋح» ۇعىمىنىڭ انىقتاماسى: ول – كۇللى ادامگەرشىلىك قاسيەتتىڭ قاينار كوزى. ابايدىڭ: «جان قۋاتى دەگەن قۋات – بەك كوپ نارسە» دەيتىنى، ادام بالاسىنا ءتان بارشا كاتەگوريالار: سانا، اقىل ء(بىلىم), ەس، تۇيسىك، ار، ۇيات، نامىس، سەزىم (حاۋاس), قايرات، جىگەر ءبارى-ءبارى رۋحتان پايدا بولادى. ماسەلەن، سانالى، ەستى، اقىلدى، ارلى، نامىستى، جىگەرلى دەگەن رۋحى كۇشتى ادامنىڭ سيپاتى رەتىندە قولدانىلادى. جاساندى ينتەللەكت (جاساندى سانا) قارقىن الدى قازىر، بىراق ونىڭ ادام دەڭگەيىنە جەتۋى، ول سياقتى رۋحتى بولۋى مۇمكىن ەمەس. «بولدىرامىز» دەگەن بوس ءسوز.

ەندى اقىل ۇعىمىن تەكتەيىك. «كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان» (1896) ولەڭىندە اباي:

اقىل مەن جان – مەن ءوزىم، ءتان – مەنىكى،

«مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ماعىناسى – ەكى.

«مەن» ولمەككە تاعدىر جوق اۋەل باستان،

«مەنىكى» ولسە ءولسىن، وعان بەكى، – دەمەي مە. اقىل مەن جان قوساقتالعان. ونىڭ سەبەبى،  اقىل دا – وزگەلەر سياقتى رۋحتان تۋادى.  «اقىل مەن جان» نەمەسە «رۋح پەن جان» دەڭىز، ءپرينتسيپتى وزگەشەلىك جوق. اباي ءسوزىنىڭ سىرى، مىنە، وسىلاي تاپسىرلەنسە قۇبا-قۇپ.

اقىل دەگەنىمىز – جان مەن ءتاندى بايلانىستىرۋشى قۇرال. ادامنىڭ، اڭنىڭ دا، جاقسىنىڭ، جاماننىڭ دا سۇيەنگەنى – اقىل. ول جان قۇمارىن جاقتاسا نۇرلى، زاتتىق الەمگە باس ۇرسا، وندا سۋىق (كەمەلدىك پەن پەندەلىكتىڭ ايىرماسى وسى ارادا). جاراتۋشى يەمىز عالامنىڭ توزاڭىنا شەيىن عىلىم-قۇدىرەتپەن جاراتقان. مىنە، سول عىلىمدى ۇعىپ ۇيرەتەتىن قۇرال دا – اقىل.

اقىل ۇعىمىنا شاكارىم «تۋرا جولدا قايعى تۇرماس»، «ادامنىڭ ەركى قايدا؟»، «اقىلدىڭ جاۋابى»، «اقىل دەگەن ولشەۋسىز ءبىر جارىق نۇر» دەگەن ولەڭدەرىن ارناعان. سوڭعىسىندا:

اقىل دەگەن ولشەۋسىز ءبىر جارىق نۇر،

سول نۇردى ءتان قامى ءۇشىن جان جۇمساپ ءجۇر.

تاعدىردىڭ قيىن، سىرلى سيقىرىمەن

جان تانگە، اقىل جانعا ماتاۋلى تۇر، - دەيدى. زەيىن سالا وقيىق: اقىلدىڭ سيپاتى – «ولشەۋسىز ءبىر جارىق نۇر» ەكەن. مىنە، بۇل – جاڭالىق! نەگە دەسەڭىز، ولشەۋسىز تەك جان مەن رۋح، ءمىنسىز دە وسى ەكەۋىتۇعىن. ەندى اقىل دا ولشەۋسىز دەلىنىپ وتىر. وسىدان ادامعا حاقيقاتتى تانۋ مۇمكىندىگى بەرىلگەن دەگەن تىڭ تۇسىنىك تۋادى. عۇلاما: «شىن تازا اقىلدىڭ تاپپاس زاتى جوق» دەيدى («تىرشىلىك، جان تۋرالى» ولەڭى). وسىلايشا اقىل مەن رۋحتىڭ تەگى، زاتى ءبىر ەكەندىگى انىقتالىپ وتىر! ناعىز سەنساتسيالىق وي-پايىم!

وعان «جارالىس باسى – قوزعالىس» ولەڭىندە بەرىلگەن تۇسىنىك مىناۋ:

رۋح دەگەن ءمىنسىز تازا اقىل،

ءمىنسىزدىڭ ءىسى شىن ماقۇل.

ايۋانداعى اقىل ول ەمەس،

از عانا سەزىم، از تاقىل.

قۇرانىڭدى وقى، نانباساڭ.

اقىل نەلىكتەن «ولشەۋسىز ءبىر جارىق نۇر» ەكەنىن ەندى بىلدىك. ول تازارعان جاعدايدا رۋحپەن تەڭ. ءاسىلى، «رۋح» دەگەن ءمىنسىز تازا اقىل دەگەن – شاكارىم جاڭالىعى. كانت، گەگەل، شوپەنگاۋەر سىندى ايگىلى فيلوسوفتار قول جەتكىزە الماعان عىلىمي انىقتاما.

ايۋاندا، ءتىپتى شوپتە دە اقىل، سەزىم بار، بىراق ول «رۋح» ەمەس ەكەن. نەگە؟ سەبەبى، ءاۋ باستان وتە ءالسىز، از عانا قۋات. ونى زورايتۋ مۇمكىندىگى ادامنان وزگەدە جوق. ەندەشە ادامنىڭ ءبارى رۋحتى ما؟ جوق، ولاي ەمەس ەكەن. كىمدە كىم اقىلىن تەك تانگە (تويىمسىز ناپسىگە) بايلاسا، مال، ماقتانعا بولا جانى ەسكەرۋسىز قالسا، سول ادام رۋحسىز. شاكارىم سوزىنشە:

ءناپسى دەر رۋحسىز جانداردى،

مەيلى ادام، مەيلى اڭداردى.

ءۇستىرتىن قاراپ ۇقپايدى،

قاي مولدا مۇنى اڭعاردى؟

ءمانىسىن بىلمەي شاتاسقان.

رەتى كەلگەن سوڭ ايتقان ءجون، 1924-1926 جج. ادامزات قاۋىمىن العاش رەت جاپپاي قۇدايسىزدىق جايلادى. ءداستۇرلى قوعام تولىق كۇيرەدى. كوپ ۇزاماي-اق، سان الۋان كاتاستروفا توبە كورسەتتى. شاكارىم «جان مەن رۋح ءبىر دەپ كۇڭكىلدەگەن» ءدىنشى مەن «جان جوق» دەپ جار سالعان پانشىگە (اتەيست عالىم) قاتتى شۇيلىكتى. «جارالىس باسى – قوزعالىس» دەگەن عاجاپ تۋىندىسىن:

تازا اقىل اقتى بارلايدى،

دالەلسىز ءسوزدى المايدى.

تانيتىن جانعا كەز بولسا،

حاقيقات جەردە قالمايدى،

جالعانعا ساتپاس شىنىڭدى، – دەپ تۇيىندەيدى. سەبەبى، جاڭاعى «قۇداي جوق» دەگەن اداسقاندىقتى كورە ءبىلدى.

ءسويتىپ، دالەلسىز سوزگە سەنگەن، كوزىن شەل باسقان اقىل – رۋح ەمەس. قايتا  رۋحقا قارسى كۇش. وعان الدانبا! عۇلامانىڭ جان ايقايى، ارتقىعا جەتكىزبەك ساباعى دا وسى.

سابىر ەتسەڭىزدەر، بۇگىنگى قازاق قوعامى احۋالىنا دا توقتالايىن. ءبىلىمسىز ادام قالماعان سياقتى، بىراق، بىراق... ىشكى جان سارايىمىز اعارىپ، رۋحىمىز بايىدى ما؟ اباي، شاكارىم كورگەن قازاق وزگەردى مە؟ بۇلاي دەپ ماقتانا المايمىز. ويتكەنى، شاكارىم:

ادال ەڭبەك، اق پەيىل، مەيىرىم جوق –

وسى بولار تازا اقىل ءولدى دەمەك، – دەپ ەسكەرتكەن، ياعني تازا اقىل (رۋح) ولگەن احۋال سول قالپىندا.

ەڭسەنى تىكتەي الماي، باتپاقتاپ قالساق، وعان سەبەپتەر كوپ، ارينە.  سونىڭ ءبىرى – باتىسقا تابىنۋ، باس-كوز جوق ەلىكتەۋ، «ھۋ» دەپ ايدىنىنا قويىپ كەتۋ.

باتىس وركەنيەتىنىڭ كۇشتى دە وسال جاقتارى قايسى؟

اباي وقىعان اۆتوردىڭ ءبىرى – اعىلشىن عالىمى گەربەرت سپەنسەر (1820-1903) ءوزىنىڭ «ۆوسپيتانيە ۋمستۆەننوە، نراۆستۆەننوە ي فيزيچەسكوە» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازادى: «عىلىم تۇرمىس پەن تاربيەنىڭ عانا نەگىزى ەمەس، بارلىق ونەردىڭ، ونىڭ ىشىندە ءتىپتى سكۋلپتۋرا، سۋرەت، مۋزىكا مەن پوەزيانىڭ دا تىرەگى بولا الادى». وسى پىكىرىنە كوپ دالەلدەر العان.   سونىڭ ءبىرى مىناۋ: «گەتەنىڭ ومىرىمەن تانىس ءار كىسى، ونىڭ بويىندا اقىن مەن عىلىم ادامىنىڭ كۇشى جاعىنان تەڭ دارەجەدە ەكەنىن ءوزى كورەدى. ولاي بولسا، عىلىم پوەزيانى تومەندەتپەيدى، تەك اسقاقتاتادى» («اباي» جۋرنالى. -1996. - №1. -55-65 ب. ). كوردىڭىز بە، اۆتور گەتەنى اقىن عانا ەمەس، «عىلىم ادامى» دەپ جار سالعان (اباي، شاكارىمدى «عالىم» دەپ اسپەتتەي الدىق پا؟ ارينە، جوق).

ءسويتىپ، ەۋروپانى ەۋروپا قىلعان –  عىلىمنىڭ قۇدىرەتى. «قايتا ورلەۋ» داۋىرىنەن بەرىدە، اسىرەسە، 19-عاسىردا قارىشتاعانى سونشالىقتى، عىلىم شىن مانىندە جالپىادامزاتتىق دامۋدىڭ «لوكوموتيۆى» بولدى.

مەدالدىڭ ەكىنشى جاعى، ياكي زاتتىق قارىشتاۋدىڭ  زالالدى جاعى – دۇنيەگە باس كوزىمەن قاراۋ، رۋحاني ءىلىم تىنىسىن تارىلتۋ ەدى. ءتاڭىرىنى شەكسىز ەس-اقىل («بەسكونەچنىي رازۋم» نەمەسە «چيستىي رازۋم») دەۋدەن اسا الماعان ەۋروپا فيلوسوفياسىن اباي، شاكارىم، ءسوز جوق، تانىپ-ءبىلىپ وتىردى. بىراق مەنسىنبەدى. «بۇل الەمدەگى بارلىق نارسەنىڭ ءبارى وزدىگىنەن جارالىپ جاتىر، ونى بىلاي قىلايىن دەپ جاراتقان يەسى جوق، ءھام ولگەن سوڭ تىرىلەتىن جان جوق» (شاكارىم) دەگەن ماتەرياليستىك ءىلىم (ونان «ءدىن-اپيىن» دەگەن ۇعىم تۋاتىنى ەكىباستان بەلگىلى) باتىستا ءالى دە ءتىرى.

باتىسقا تابىنۋ وپا بەرمەسىنە سەبەپ، مىنە، وسى – رۋحسىزدىق.

ءبىزدىڭ قازاق – ازيالىق، شىعىس حالقىنىڭ ءبىرى. الىمساقتان ۇلتىمىز ءنار العان شىعىس نەسىمەن مىقتى؟ ءشۇباسىز، يماندىلىق تاربيەسىمەن. قالىڭ جۇرت قۇدايدان قورقادى، ونىڭ بارلىعىنا قالتقىسىز سەنەدى (بۇدان ارتىق تاربيە تىرەگى بولا ما؟).

قازىرگى تاڭدا التىن تامىر بىرتە-بىرتە الىستاپ بارامىز. وعان كىنالى ءدىن ەمەس، ءدىندى ۇستانۋشىلار. سوڭعىلارعا بولا، ءدىندى ويىنشىق قىلۋدان، تاركى ەتۋدەن جامان اۋرە جوق. ءدىن – جاراتقان يەمەن بايلانىس. ول جوق جەردە جان قۋاتى «دەنەنى قۋاندىرماق» دەڭگەيىنەن اسا الماي، الەمدى مەيىرىم، ماحاببات ەمەس، جەككورۋشىلىك پەن قاتىگەزدىك بيلەپ-توستەرى ءسوزسىز. دانا اباي: «ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز!» دەسە، شاكىرتى شاكارىم بۇل يدەيانى:

جۇرەگى تازا ادامدار،

زۇلىمدىقتان اماندار،

اۋليەدەن كەم ەمەس! – دەپ ۇقتىرادى.

سونىمەن، توقسان اۋىز سوزدەن تۇيەر ءتۇيىن مىناۋ: جاستارىمىز باتىستان عىلىم-ءبىلىم ۇيرەنسە، شىعىستان يمان تازالىعىنا ۇيىسا بەك دۇرىس. ويتكەنى، جان مەن ءتان قالاۋى – ىلگەرىلەۋدىڭ قوس قاناتى. دانىشپان اباي «ەكى جاققا ءۇڭىلىپ» ىزدەپ تاپقان ستراتەگيالىق باعىت تا، سونداي-اق:

اداسىپ الاڭداما جول تابا الماي،

بەرىرەك ءتۇزۋ جولعا شىق قامالماي، – دەۋىمەن قالىڭ ەلى، قازاعىنا قاقساپ ايتقان ءتۇزۋ جول دا وسى بولىپ تابىلادى!

قازاقتىڭ قوس الىبى بۇتىندەگەن ادامتانۋ ىلىمىنە قىسقاشا شولۋىمنان شىعار قورىتىندى: زاتتىق جانە رۋحاني بىلىمدەر تەڭ ەمەس. سوڭعىسى ۋاقىتقا كونبەيدى، «مىڭ جىلدا دا ءدامى كەتپەس» (ماعجان). كونفۋتسي، شەكسپير، گەتەنىڭ مۇرالارى كونەردى، ەسكىردى مە؟ قايداعى؟! اباي، شاكارىمنىڭ مۇراسى ولاردان نەسى كەم؟ الايدا ولاردى زەرتتەۋ، ناسيحاتتاۋ كەمشىن، ناشار، دەڭگەيى سوۆەتتىك داۋىرمەن سالىستىرۋعا دا كەلمەيدى. ول ول ما، جاڭارعان پالە-جالاعا («قازاقتى سىناپ قورلاپتى»، «ول – ورىستىڭ جوباسى»، «تۇپنۇسقاسى جوق دۇنيەگە سەنبەيمىز»، «اباي ءسوزى اكتۋالدى ەمەس، ەسكىردى، توزدى» ت.ب.) ۇرىندىق. سوراقى قيقارلىق دەگەنىنە جەتتى، وعان ەتىمىز ۇيرەنىپ، تاڭ قالمايتىن بولدىق. ۇلى تۇلعاعا قارا كۇيەنى جاعا سالۋ ەرىككەننىڭ ەرمەگى سەكىلدى. بىلمەي تۇرىپ، بىلەم دەپ بۇلعاقتاۋ – ۇرداجىق، مەنمەن، ءوزىمشىل، تاكاپپار پەندەنىڭ تىرلىگى. بۇل قۇراندا سوگىلگەن قىلىق ەكەنىن دە ەسكەرتە وتىرايىن.

اسان وماروۆ،

ءتۇسىندىرۋشى

Abai.kz