الماتى وبلىسىنىڭ رايىمبەك (نارىنقول), كەگەن، شونجى اۋداندارىنىڭ تەريتورياسىنا قىتاي جاقتان سۇعىنىپ كەلىپ "كەتپەن تاۋى" دەپ اتالاتىن تاۋ بار.

ال بۇل تاۋ قىتاي جەرىندە ء"ۇيسىن تاۋى" دەپ اتالادى. ءۇيسىن تاۋىنىڭ كۇڭگەيى مەن تەرىسكەيىندە ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ كۇنەس، توعىزتاراۋ، شاپشال، تەكەس، موڭعۇلكۇرە دەگەن اۋداندارى ورنالاسقان. تاۋدىڭ ەكى قاپتالىندا ءۇيسىن وبالارى مولىنان كەزدەسەدى. ويتكەنى قىتاي ارحەولوگتارى مەن تاريشىلارى سولاي دەپ زەرتتەپ ءجۇر.

اقىن ىرىسبەك جانبولاتۇلى نارونقولدىڭ سۇمبەسىنىڭ (اباي اۋىلى) ىرگەسىندەگى، موڭعۇلكۇرە (ورتەكەس) اۋدانىنىڭ تۇرگەنبۇلاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن.

ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وسى تۇرگەنبۇلاق اۋىلىنىڭ ورنىندا تاريحتا جەرمەن جەكسەن بولىپ كەتكەن "سەيپىل" دەگەن قالا بولعان ەكەن.

ء"بىزدىڭ بالا كەزىمىزدە وسى "سەيپىل" دەپ اتاپ كەتكەن ەجەلگى جۇمباق قالادا ادام سۇيەكتەرى شاشىلىپ جاتاتىن، ونى ۇلكەندەر قايتادان جەرلەپ قوياتىن. سول جەردەن ءۇي سالعان ادامدار كونە زاتتار تاۋىپ الاتىن. كەيدە ءىرى ادامداردىڭ سۇيەگى شىعاتىن، ءبىر جىلىگىنىڭ ءوزى قازىرگى ادامداردىڭ جىلىك سۇيەگىنەن ءبىر ەسە ۇلكەن بولاتىن. ورتەكەستەگى ۇيسىندەر تاريحىنا تيەسىلى "قىزىل قالا" وسى جۇمباق قالا بولۋى ابدەن مۇمكىن. وسى قالا تۋرالى تولعانىستان "جۇمباق قالا" دەگەن پوەمام دۇنيەگە كەدى", - دەيدى اقىن.

ءبىز اقىننىڭ وسى پوەماسىن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

جۇمباق قالا

دۇنيەگە قانباي كوزى شولدەگەن،
ال ادامزات نە قاسىرەت كورمەگەن؟
باقىت ىزدەپ بار ءومىرىن سارپ قىپ،
بايان تاپپاي كەلتە ومىردەن اقىرى،
ءبىرىن-ءبىرى جەرگە سۋىق جەرلەگەن.

جەر بەتىندە جاتقان تالاي سىر تۇنىپ،
اقيقاتىن شىندىعىمەن سىن قىلىپ.
كەدەي باي بوپ، پاتشا قۇداي بولام دەپ،
ورەسىمەن پەندە شىركىن ۇمتىلىپ.
ءوتتى تالاي زامان كوشى قىم-قۋىت.

پاڭ، تاكاپپار، ساعىم دالا جاتقان ءبىر،
تالاي تاريح كەرۋەنى اسقان قىر.
تاس مەڭىرەۋ جاتىر توبە كوسىلىپ،
قۇپياسىن بىلەر اسپان – تەك جان ءبىر،
جۇمباق سىرىن جەر جاسىرىپ ءتان جاتىر،
ءوتتى قانشا سودان بەرى زامان ءدۇر؟!
بەيمالىم بۇل كىم بولدى ەكەن، ءتايىرى-اي،
جۇمباق سىرى توپىراققا اينالعان،
كونە جۇمباق قالاداعى ادام ءبىر.
حانزادا ما شەيىت بولعان سوعىستا،
الدە، ءسىرا، ساتىپ العان قۇل ما ەكەن؟
سىڭعىرلاعان ارۋ ما الدە سىرعاسى،
كانيزاگى بولعان حانىم كۇڭ بە ەكەن،
كىمگە قونىس بولعان، ءسىرا، بۇل مەكەن؟!

قيال شىركىن ەركىن ويمەن شارلاسىن،
دۇنيەنى كوزدەپ جانار جانعاسىن.
قۇپياسى اشىلماعان سان عاسىر،
كىم تونادى جۇمباق قالا قامباسىن،
كىم بۇردى ەكەن كۇيرەتۋگە ات باسىن.
نەتكەن جاۋىز جۇرەك جۇتقان تاس باۋىر،
ءبىر قالانىڭ ويران قىلعان قاقپاسىن.

سالتاناتىن تارك ەتىپ جاۋلاعان،
تالاي پاتشا قىزىعىنا قانباعان.
زۇلىمدىق پەن مۇڭ قالاعا كۇيرەگەن،
كۇڭىرەنىپ جىلايدى اسپان، تاۋ، دالام.
و، حان-ءتاڭىر، كوك تىرەگەن، سەن ايتشى،
جارالعالى قاسيەتىڭنەن تانباعان.

قاي عاسىردان تاريحىڭدى باستادىڭ،
ۇيسىننەن بە، الدە، ەرتەدەگى ساق پا، عۇن؟!
جارتى الەمدى جاۋلاعان ول شىڭعىس پا،
قاي عاسىردان باستاۋ الىپ جاتقانىڭ؟
ەلەسىمەن جاتقان تەرەڭ ءبىر ساعىم،
كىم وتارلاپ، كىم قيراتىپ كىم شاپتى؟
قاي پاتشانىڭ العان كەلىپ حان تاعىن.

كۇبىرىمەن سىبىرلاعان پەندەنىڭ،
كىم تالقانداپ، كىم جويدى ەكەن ەڭبەگىن؟
جەر بەتىندە جويىلعان مىڭ سان حالىق،
قاتال تاعدىر تارتىپ ءومىر كەرمەگىن.

جەر جاسىرىپ كۇنبەزىن كۇن قاقتاعان،
دۇنيەنىڭ سىرىن ادام تاپپاعان.
حان سارايىن التىنمەنەن اپتاتىپ،
جەڭەر ءبارىن، جەڭەر عاسىر اتتاعان.
سەمسەر قىلىش قىنابىندا جاتپاعان،
سان كەرۋەن دۇنيەنى تاپتاعان.

قانشا پاتشا وتكەن وكتەم جار سالىپ،
قانشا كەرۋەن كوش تۇزەگەن تامسانىپ.
جۇمباق قالا سىرىن بۇگىپ تۇر شوگىپ،
سۇپ-سۇر عاسىر حيكاياسىن اقتارىپ.

ساۋلەتىمەن جالعاسىپ باق جانباعان،
ءوتتى قانشا وزگەرىپ مىڭ سان عالام.
جولاق، جولاق جولدار جاتىر بەل اسىپ،
زامانانىڭ ءۇنى جەلمەن زارلاعان.

قۇلىندايىن قۇنداقتاعان كوگەندەپ،
سىر جاسىرعان قۇپياسىن شەگەندەپ.
تۇر تاريح اقتارىلماي پاراعى،
جاتىر جىلاپ قاسىرەتىن جەڭەم دەپ،
جۇمباق قالا كۋاسى بوپ جەر مەن كوك.

قۇپياسىن قيماي تەرەڭ جاتقا انىق،
كۇيىن بولەك سىر دالاعا اقتارىپ.
قاي انتۇرعان جەرمەن جەكسەن ەتتى ەكەن،
قانشا قىلىش جۇزىنەن وت، قان تامىپ؟
قانشاما باتىر ساۋىت كيىپ قان كەشىپ،
قانشاما ادام زار جىلادى شەرمەندە،
قانشاما ادام جاۋعا ۇرانداپ اتتانىپ؟

دۇبىرىمەن تۇركى كوشىپ شارلاعان،
سىر شەرتەدى تاكاپپار تاۋ، پاڭ دالام.
كەزەڭىندە كەرۋەننىڭ ءىزى قاپ،
مۇڭىن شاققان جۇلدىزدارعا سامساعان.
جەر بەتىندە جاتىر جۇمباق ءبىر قالا،
جاۋىزدىقتان قالجىراعان، شارشاعان.

مۇڭلىق سىرىن ايتار جان جوق ءبىر قانىپ،
جاسادى دەپ بۇل قالادا ءبىر حالىق.
توپىراعىنا تەرى سىڭگەن قانىمەن،
تامىرىنا تاريحتىڭ شىرمالىپ،
جاسىن توگىپ قانداي مۇڭلىق جىلادى
زارىن جۇتىپ قاسىرەتپەن مۇڭدانىپ؟
سودان بەرى قانشا عاسىر، جىل ءوتتى،
تاعى قۇلاپ قانشا پاتشا جىنداندىپ.

جاتىر شوگىپ سىرى جۇمباق ءبىر قالا،
توپىراعىندا تورقا بولىپ مۇڭ نالا.
قانشا پاتشا تاعىندا باس يگىزىپ،
قانشا سۇمدىق بولعان تاعى ءزىل-زالا.

اناۋ قامال قاي حاندىقتىڭ قامالى،
اتتيلا ما، كۇلتەگىن بە، تاماريس؟
اي تولىقسىپ اسپانىندا جانادى،
جىم-جىرت كۇيگە ەنگەن كونە قالانىڭ،
باعى جانىپ، شامى نەگە جانبادى؟!

قۇپياسىن قايناتىپ وي تاريح،
كۇي بوپ ەنىپ كەتتى مە، الدە، ساناعا.
دومبىرادان توگىلگەن كۇي شاناعى،
تەڭىز تولقىپ ۇرعانداي كەپ جاعاعا،
مۇڭىن تەرەڭ جۇلدىزدارعا شاعا ما؟!

مۇراگەر مە تالاسقان حان تاعىنا،
زۇلىم مىستان تۇسكەن بە الدە زارىنا.
سىر جاسىرىپ جۇمباق قالا مۇنارى،
وتىرماعان پاتشا كەلىپ تاعىنا.

وبالارىن ەسكەرتكىش قىپ ورناتقان،
جاعاسىندا وزەن اعىپ، جول جاتقان،
ۇيسىندەردىڭ بالكىم كونە جۇرناعى،
بولار بالكىم قاراشا حان، باقتيار،
ءتاڭىر قۇتى حان ورداسى ورناتقان.
بولعان عاجاپ تۇلپارلاردىڭ مەكەنى،
تاققا حاندىق حانزاداسى تالاسىپ،
جانسىز كەلىپ ەسىل حالقىن سورلاتقان.
ەلجاۋ كۇنبي قورعانى ما كەشەگى.

تاريحقا تاس مەڭىرەۋ توم جاتقان
حان[1] وردانىڭ ءۇش حانىمىن سىي قىلىپ،
وتارشىلدار تاريحىنا جول تارتقان،
وي تالاسىپ حان-ءتاڭىرى زاڭعارمەن،
كوك ءتاڭىرى قۇدىرەتىنە سىيىنىپ،
ساحارادا سالتاناتپەن العان دەم.
تاريحتىڭ وشپەي بيىك شىنارى،
شۇعىلاسى بيىگىندە نۇر قۇيىپ.

مۇڭىن تەرەڭ بولىسەتىن تاۋلارمەن.
ءۇيسىننىڭ بۇل ورداسى ما كۇن سۇيگەن،
سىرى جۇمباق بۇل قالانى كىم ءبىلسىن؟!
بار شىندىعىن ۇرلاپ جاتقان كۇندەرمەن.
پەندە تىرلىك قىزىعىمەن كۇن كورگەن،
قالدى كىمنەن جۇمباق قالا، جۇمباق سىر،
كىمدەر كەتىپ، بۇل قالاعا كىم كەلگەن؟!

ەتەگىندە ءۇيسىن تاۋدىڭ تۇنشىعىپ،
قىرشىن ءۇمىت قىرشىنىنان قىرشىلىپ،
قۇپياسى جۇمباق الەم ءبىر سىنىق،
كۇندە وتەمىن جاعاسىنان ەسكەرمەي،
كۇيبەڭىمەن كۇن وتكىزگەن تىرشىلىك،
بۇل قالانىڭ سىرى جۇمباق، بەيمالىم،
جازىلماعان داستان تۇگىل، كۇندەلىك،
سودان بەرى قانشا عالام وزگەرىپ،
قانشا تالدار قۋرادى ەكەن،
قانشا تالعا ءبۇر شىعىپ؟!
ءبىر كەرۋەن ەل كەلەدى جالعاسىپ،
قۇدايىنا جاساپ جۇرگەن قۇلشىلىق،
بىراق، اتتەڭ...
ايتار مۇڭلىق شەجىرەسىن قارتتار جوق،
كوكەيىنە ساۋلە قونعان تۇپ تۇنىق،
جاتىر شوگىپ جۇمباق قالا تاريحى،
مەنى ەسەيتكەن تۋعان جەردە تۇنشىعىپ.

[1] حان - قىتايدىڭ حان پاتشالىعى.

ىرىسبەك جانبولات

Abai.kz