جاقىندا تيك-توكتا نازارىما تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆتىڭ 1993 جىلى قازىبەكبەك تاۋاسارۇلىنىڭ ء"تۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن" دەگەن جالعان كىتاپتىڭ جەلىسىمەن (300 مىڭ دانامەن تارالعان) ابىلايدى "قارادان شىققان قۇلدىڭ ۇرپاعى" دەپ ايتقان سۇحباتى ءىلىندى.

سونداعى دالەلى بۇقار جىراۋدىڭ "جانىس قارابايدىڭ قولىندا تۇندە تۋعان ۇل ەدىڭ" دەگەن سوزدەرى. نەگىزى بۇل يدەيا "قازاق حاندىعى تاريحىندا قارادان دا شىققان حاندار دا بولعان" دەپ، نازارباەۆتىڭ بيلىگىن نەگىزدەپ، ونى حان ەتىپ جاريالاۋ ءۇشىن كەرەك بولدى. سول وتىرىك "شەجىرە" قازاقستاننىڭ زيالى ورتانىڭ اراسىنا كادىمگىدەي جىك سالدى. كازاق قوعامىنداعى "توپشىلدىقتىڭ" جىكشىلدىككە اكەلەتىن تەرىس اسەرىن انىق كورسەتتى. ء"تۇپ-تۇقياندى" جالاۋلاتقان توپتىڭ وكىلدەرى كىم، سول شەجىرەنىڭ جالعان ەكەنىن، بۇگىنگى "سوتسياليستىك قازاقستان" گازەتىنىڭ تىلىمەن جازىلعانىن العاشقى بولىپ اشكەرەلەگەن قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ بولدى. ونىڭ 1993 جىلى 5-قاراشادا قازاق ادەبيەتى گازەتىندە شىققان "بIر شەجIرەنIڭ قۇپياسى. نەمەسە «الدامشى» بيلەر، «قۋىرشاق» حاندار حاقىندا" دەگەن ماقالاسى شىعىپ، "بۇلارى قالاي؟" دەپ ابدىراپ قالعان حالىقتىڭ كوڭىلىن ورنىنا قويدى.

مىنە، سودان بەرى دە شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. بىراق ابىلايمەن الىسۋدى قويماعان "انتيابىلايشىلار" توبى حالىقتى شاتاستىراتىن، اراسىنا رۋشىلدىق پەن توپشىلدىقتى قوزدىرعاننان باسقا اكەلەر ەش ونەگىسى جوق وتىرىك ششەجىرەنى نەگە سونشالىقتى دارىپتەۋگا قۇمار بولدى ەكەن. سولاردىڭ قاتارىنا تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆتا ءىلىنىپتى. جالپى العاشقى حالىق نارازىلىعى مەن وتىرىكتىڭ الدىن العان سىن ماقالالاردان كەيىن وتىرىك شەجىرە جاساۋشىلار بىرازعا دەيىن ۇنسىزدىك ساقتادى. بىراق اراعا ۋاقىت سالىپ ولاردىڭ داۋسى قايتا شىعا باستاپ، وتىرىك شەجىرەنىڭ ەكىنشى اينالىمى باستالدى. سولاردىڭ "كونتسەپتسياسىن" قولدايتىن ءبىراز "ماقۇلبايلار" تابىلىپ، ولاردى سويلەتۋ ءۇشىن ءار جەردە، اسىرەسە جوو-دا "عىلىمي-پراكتيكالىق" كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرىلدى.

سولاردىڭ قورتىندىسى رەتىندە وتىرىك شەجىرەنىڭ كەلەسى اينالىمىندا 2019 جىلى "اڭىز ادام" جۋرنالىنىڭ № 20-سانى (16-31 قازان) تولىعىمەن سول شەجىرەگە ارنالدى. وندا بىرقاتار تاريحشىلار مەن قوعام قايراتكەرلىرىنىڭ پىكىرلەرى بەرىلدى. سوندا، ءبىر بايقالاعان نارسە، "انتيابىلايشىلار" توبىنان باسقا اۆتورلار "تۇپتۇقياننان..." دەگەن وتىرىك شەجىرەدەگى "كونتسەپتسياعا" باس ۇرىپ كەتپەي، ءوز پىكىرلەرىن "جالپىلاما ورتاق قۇندىلىقتار" اياسىندا پىكىر ايتتى. سول ساندا تالاس وماربەكوۆتىڭ دا "مەن بۇل كىتاپتان ءبىر اۋىز وتىرىك تابا المادىم" دەگەن ماقالاسى باسىلعان بولاتىن.

2019 جىلى قازاندا ءۇش ادام بولىپ شىمكەنتكە بارۋعا جولىمىز ءتۇستى. جولاۋشىلاپ بارا جاتقاندار قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ، ت.ع.د.، پروفەسسور، ءال-فارابي ات. قازۇۋ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى تالاس وماربەكوۆ جانە مەن سول كافەدرانىڭ وقىتۋشىسى. ماقساتىمىز بايدىبەك اۋدانىندا سىرگەلى قاراباتىر ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋىنا قاتىسۋ. جيىن-توي اياقتالعان سوڭ ق. ءجۇمادىلوۆ پەن ت. وماربەكوۆ اراسىندا "تۇپتۇقياننان وزىمە شەيىن" وتىرىك شەجىرە جايلى ەكەۋ ارا اشىق اڭگىمە بولدى. سوندا جازۋشىنىڭ ء"اي، تالاس، "اڭىز ادامداعى" ماقالانى ءوز نيەتىڭمەن جازدىڭ با الدە بىرەۋلەر قىستادى ما؟ بۇل كىتاپ تولىعىمەن شىندىق بولسا، وندا باسىمىزعا كوتەرىپ وتىرعان ءۇش بي بالا ۇرلاعان قاراقشى توپ، تەكسىزدەن حان قويىپ حالىقتى الداعان الاياق بوپ شىعادى ەمەس پە؟", دەگەن قيسىندى سۇراقتارىنا اقىرى شىنىن ايتتى: "قابەكە، ءتۇسىنىڭز، جوعارىدان سۇراپ قويماعان سوڭ امالسىز جازىپ ەدىم", - دەگەن بولاتىن. وتىرىك ايتسام قۇداي ۇرسىن! كەلەسى جىلى كۇزدە مەن ش.ش. ءۋاليحانوۆ ات-عى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنا اۋىسۋعا ءماجبۇر بولدىم...

ال، بۇقار جىراۋدىڭ ابىلايدىڭ "قارادان تۋعانى" تۋرال ايتقان-ايتپاعانى جونىندە اقيقاتقا جەتۋ قيىن ەمەس. ونىڭ ءبىر جولى بار، ول ءۇشىن دەرەكتىڭ ءتۇپ نۇسقاسىن الىپ ينفورماتوردىڭ اۋزىنان جازىلىپ الىنعان ماتىندە سول سوزدەر بار ما جوق پا؟، - دەپ قاراپ سالىستىرسا جەتكىلىكتى. بولعان جاعدايدا دا ونىڭ سەبەبى بار.

كەڭەستىك-توتاليتارلىق زاماندا كەز كەلگەن تاريحي تۇلعانى عىلىمي اينالىمعا قوسۋ وڭاي بولعان جوق. اسىرەسە قوعامدا تاپ كۇرەسى مەن سوتسياليستىك رەاليزم ۇستانىمدارى ۇستەمدىك قۇرعان قوعامدا بارلىق فاكتىلەردى شام الىپ سۇزگىدەن وتكەتىنىن جاقسى بىلەمىز. مىسالى، "ۋچەنىە ي مىسليتەلي سرەدنەي ازي ي كازاحستانا" دەگەن ورتاعاسىرلىق عۇلامالار تۋرالى جيناقتى 1960-جج. شىعارعان كەزدە ءار عالىمعا ارناپ جازىلعان تاراۋدىڭ كىرىسپەسىندە ونىڭ اتەيستىك كوز-قاراستا بولعانى تۋرالى جازىلعان. نە ءۇشىن؟ سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ شارتتارىنا كەلتىرۋ ءۇشىن. ايتپەسە يسلام ءدىنىنىڭ عىلىمعا بەرگەن جاعىمدى سەرپىنى تۋرالى ايتسا بۇل جيناق شىقپايتىنى انىق.

سول سياقتى "حان ەمەسسىڭ قاسقىرسىڭ، قارا الباستى باسقىرسىڭ" دەگەن جىر جولدارى XVII عاسىردا ءومىر سۇرگەن مارعاسقا جىراۋدىڭ شىعارماسىندا دا جانە "حان ەمەسسىڭ، قاسقىرسىڭ، قاس الباستى باسقىرسىڭ" دەگەن ءحىح عاسىردىڭ داۋىلپاز اقىنى ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ دا تۋىندىسىندا بار. بۇدان شىعاتىن قورتىندى قانداي؟ ءبىز ايتىپ وتىرعان توتاليتارلىق زاماندا اقىن-جىراۋلاردى تاريح وقۋلىعىنا ەنگىزۋ ولاردى ۇستەمتاپ وكىلدەرىنە قارسى انتوگانيزىمىن كورسەتۋ كەرەك بولدى. سول سەبەپتى اقىن-جىراۋلاردىڭ شىعارمالارىن باسىپ شىعارۋ ءۇشىن ولاردىڭ اۋزىنا حاندى، حاندىق بيلىكتى ۇستەم تاپ رەتىندە سىنايتىن ءسوز سالىنۋى تاڭ قالاتىن نارسە ەمەس. ارينە، وسىنىڭ انىعىن بىلەتىن ادامدار بار شىعار. ءتۇبى اقيقات اشىلماي قويمايدى. "وتىرىكتىڭ ارتى ءبىر تۇتام". "بىراق، اقيقات بويجەتكەن سياقتى ۇنەمى كەشىگىپ جۇرەدى" (ق.ءجۇمادىلوۆ).

تاعى ءبىر ويلاندىراتىن نارسە، بۇقار جىراۋ ابىلايدىڭ شىعۋ تەگىنىڭ "قۇپياسى" بىلسە، ونى باسقا جىراۋلار نەگە بىلمەيدى. بۇل مالىمەتتى بۇقار جىراۋدان باسقا ەش ءبىر جىردا، اڭىزدا كەزدەستىرمەيمىز. "قارادان حان" قىلۋ دەگەنىڭىز جاي، قاتارداعى قۇبىلىس ەمەس قوي. سول كەزدە ناعىز "رەزونانس", داۋ تۋدىراتىن نارسە. ول ءسوزدىڭ باسقا ەش جەردە كەزدەسپەيتىنىنە قاراعاندا سول جونىندە جوعارىدا ايتىلعان پايىمداۋىمىز دۇرىس سياقتى.

بۇل جەردە تاڭداناتىن نارسە بىرەۋ: ء"تۇپ تۇقياننان وزىمە شەيىن" دەگەن جالعان شەجىرەنىڭ نەگىزىندە قايتا-قايتا وتىرىكتەن ورنەك ويۋ كىمگە جانە نە ءۇشىن كەرەك بولدى ەكەن؟ جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي، بۇل يدەيا "قازاق حاندىعى تاريحىندا قارادان دا حان شىققان" دەپ، نازارباەۆتىڭ بيلىگىن نەگىزدەۋ ءۇشىن، ونى حان ەتىپ جاريالاۋ ءۇشىن كەرەك بولدى. ول زامان كەلمەسكە كەتكەن شىعار. ال، ولاي بولسا، وتىرىكتى ءارى قاراي بىقسىتۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ قازاقتىڭ باسىن قۇراي الماي جاتقاندا ارامىزعا تاعى ءبىر ىرىتكى تۇسىرگىسى كەپ وتىرعان كىمدەر؟! تيكتوكتاعى ت.جامانقۇلوۆتىڭ ايتقان مىنا سوزدەرىنە قاراعاندا ول اعامىز دا "تارىسى پىسكەن ءۇيدىڭ تاۋىعىنا" اينالعان سياقتى. سوعان قاراعاندا ول كىسىنىڭ بويىندا ءوزى سومداعان حان مەن ابىز-جىراۋلاردىڭ دانالىعىنىڭ، اقىل-پاراساتىنىڭ، كورەگەندىگىنىڭ جۇعىمى دا جوق.

ال، "تۇپتۇقياننىڭ" قولداۋشىلارى قانشا تىرىسسا دا ابىلاي سياقتى قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن تاعدىرلى تۇلعانى شايقالتا المايدى. "قارادان شىققان تەكسىزدەن" تەك ءوز قارا باسى مەن قۇلقىنىنان باسقانى ويلامايتىن قۇل ەمەس، ەل قامى ءۇشىن جانىن بەرۋگە دايىن، حالىقى رازى بولاتىن مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ شىعاتىنىن بيلەر قالاي تانىپ بىلگەن ەكەن؟!

جاڭا زاماندا تەكسىزدەردىڭ بيلىككە كەلۋى ادەتتەگى ءىس بولسا، ادامنىڭ تەگىن تەكتەيتىن ءداستۇرلى قوعامدا ول مۇمكىن ەمەس!!! ابىلاي حاننىڭ اكەسىن، اتاسىن كورگەن ادام جوق پا ول كەزدە؟ تۇرىنە ءبىر قاراپ، «مىناۋىڭ اتالارىنا مۇلدە تارتپاعان» دەمەي مە؟ ايتپەسە، "باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق" سول زاماندا "بۇقار جىراۋ ايتتى، سەن جانىسسىڭ! ءبىزدى جارىلقا!" دەپ جانىستىڭ ءبىر بالاسى ابىلايدىڭ الدىندا بارىپ ايتپاي، قازىر تەكسىزدەر زامانىندا قايداعى بىرەۋلەردىڭ شىققانىن كورمەيسىز بە! بۇل ءبىزدىڭ قوعامنىڭ بەلشەدەن وتىرىككە باتىپ، دۇنيەنى قولدان بۇزعان الاياقتاردىڭ زامانى ورناعانىنىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟!

بۇگىن ابىلاي سياقتى تۇلعالار قايدا؟! ول كەزدىڭ دانا-
ابىزدارى قانداي ەدى! ءار حاننىڭ جانىندا ءبىر-ءبىر جىراۋ، ءار باتىردىڭ جانىندا ءبىر-ءبىر اقىن جۇرمەيتىن بە ەدى! بۇگىن "قالا اكىمى اقىن-جازۋشىلارمەن كەزدەسىپ، قوعامنىڭ الدىندا كەزەك كۇتپەس ماسەلەلەردى تالقىلادى", دەگەن اقپارات ەستىدىڭىزدەرمە؟

قايران زامان-اي!

ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ سونداي زاماندى سيپاتتايتىن مىنانداي ءسوزى بار: "بەكتەرى بوتەن ەلدە ساراي سلعان حالىقتىڭ ماڭدايىنىڭ سورى بەس ەلى!" دەمەكشى "ەكى سىيىر الىپ ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور!" نەمەسە "بالا تاپقاندا وكىمەتپەن اقىلداستىڭ با؟" دەپ ايتقان ەلباسىنىڭ زامانى مەن اينالاسى قانداي بولسا، ونىڭ اقىل ايتار "ابىزدارى" دا سونداي... ولار دا ءوتىپ كەتكەن ۇلىلارعا توپىراق شاشقانشا ەل قامىن ويلاسا كەرەك ەدى. بىراق، وكىنىشكە وراي، ولاي بولماي تۇر.

قايران زامان-اي! اللا قايىرىن بەرسىن!

ءجۇمادىل ارمان، ت.ع.ك.،

ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ج.ع.ق.، قبتۋ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى

Abai.kz