ساياسي جۇيە مەن دەموكراتيالىق قوعامدا «ادام قۇقىعى» ماسەلەسى ارۋاقىتتا وزەكتى بولىپ تۇرادى. قوعامداعى ادام قۇقىعىن قورعاۋ جۇيەسىنىڭ ماقساتى – قوعامنىڭ ادىلەتتىلىك پرينتسيپتەرىنە سۇيەنگەن ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىكجانە رۋحاني دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ. ول ءۇشىن مەملەكەت بيلىگى «ادامگەرشىلىكتى» بولىپ قالىپتاسۋى كەرەك. «ادامگەرشىلىك سيپات» دەۋىمىزدىڭ ماعىناسى ‑ ەل باسقارۋ ءتاسىلىنىڭ توتوليتاريزم، نە بولماسا، ونىڭ جۇمساق ءتۇرى ‑ اۆتوريتاريزمگە قاراي بۇرىلىپ كەتۋدەن قورعاۋدان كورىنەدى. مۇنداي جول شىن مانىسىندەگى قۇقىقتىق قوعامنىڭ ءپوزيتيۆتى مۇمكىندىگىن اشادى، وعان جول سالادى. قوعام وسى قالىپقا تۇسكەندە عانا تۇراقتى دامۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى.

جالپى، «ادام قۇقىعى» ۇعىمى تەك قانا زاڭدىق نورمالاردىڭ جيىنتىعى عانا بولىپ قالمايدى. ول، سونىمەن بىرگە، وتە جوعارعى دەڭگەيدەگى پاراساتتىلىقتى بىلدىرەتىن ەتيكالىق كاتەگوريا. قۇقىقتىڭ قورعالۋى، ەڭ الدىمەن «ادامنىڭ ءوزىن‑وزى قۇرمەتتەۋىنەن» باستالادى. ءيا، ادام قورشاعان ورتانى قۇرمەتتەۋدەن بۇرىن، بىرىنشىدەن, اۋەلى ءوزىن قۇرمەتتەپ ۇيرەنۋى كەرەك. سەبەبى، ول ءوزىن قوعامنىڭ تولىققاندى مۇشەسى، ونىڭ ءبىر «پايدالى ەلەمەنتى» (ابايدا «قالانعان ءبىر كىرپىش») سەزىنگەندە، ول ءوزىنىڭ دەنساۋلىعى دا، العان ءبىلىمى دە، سالاۋاتتى ءومىر سالتى دا، مادەنيەتى مەن ادامگەرشىلدىگى دە تەك وزىنە عانا ەمەس، وزگەلەرگە باعىتتالاتىنىن ۇعادى. سول تۇسىنىك ادامعا ءوزىن باعالاۋدى، تالاپقا ساي ءوزىن تاربيەلەۋدى ۇيرەتەدى. سوندىقتان بولار، قازاق حالقىندا «ءوزىن سيلاماعان، وزگەنى دە سيلامايدى» دەگەن ءسوز ايتىلادى.

ودان ءارى، ەكىنشىدەن, ادام ءوزىن قورشاعان ورتانى قۇرمەتتەۋدى ءوزىنىڭ بۇلجىماس ءومىر ءسۇرۋ قاعيداسىنا اينالدىرۋى كەرەك. سەبەبى، ادام بار ۋاقىتتا تەك قاۋىمداسىپ ءومىر ءسۇرۋ ارقىلى عانا ءوزىنىڭ تابيعي‑فيزيولوگيالىق جانە رۋحاني‑مادەني پوتەنتسيالىن ىسكە اسىرا الادى. قاۋىمداسۋدىڭ ءوزى دە نەشە ءتۇرلى فورمالاردان، سيپاتتاردان تۇرادى. ال، ولاردىڭ اراسىندا تەك سوعان ساي مورالدىك‑ەتيكالىق جانە قۇقىقتىق نورمالار قالىپتاسادى. مىسالى، ادامي تابيعاتقا ساي ادام ۇرپاق جالعاستىرۋ ءۇشىن جۇپتاسادى، ياعني، وتباسىلىق ورتانى قالىپتاستىرادى. بۇل دا «قوعامداسۋدىڭ» ەڭ قاراپايىم دەڭگەيىن ءبىلدىرۋشى قۇبىلىس. دەگەنمەن، وسى دەڭگەيدەن‑اق بەلگىلى دارەجەدەگى مورالدىك جانە قۇقىقتىق قاتىناستار ىسكە قوسىلادى. ول – جىگىت پەن قىز اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىك، سىيلاسۋ، ىنتازارلىق جانە ت.ت مورالدىك قاتىناستار بولسا، ەرلى‑زايىپتىلار رەتىندە ولاردىڭ اراسىندا بەلگىلى ءبىر قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىكتەر پايدا بولادى. ول – ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ جاڭادان پايدا بولعان «قاۋىمداستىقتاعى» اتقاراتىن قىزمەتى مەن جاۋاپكەرشىلىگى ارقىلى كورىنەدى. مىسالى، مۇندايدا ايەل ادام فۋنكتسياسى مەن ەر ادام فۋنكتسياسى عاسىرلار بويى قوعامدا قالىپتاسقان سالت‑داستۇرلەر نەگىزىندە وسى وتباسىعا عانا ءتان «قۇقىقتىق نورما» تۇرىنە اينالادى.

ۇشىنشىدەن، قۇقىقتىق سانا ءوز ۇلتى مەن ءوز تاريحىن، ءوز وتانىن قۇرمەتتەۋدەن كورىنەدى. سەبەبى، ادامي تۇرعىدا «جەكە‑دارا ادامنىڭ» (روبينزون كرۋزو) ەشبىر قۇقىقتىق سيپاتى بولۋى مۇمكىن ەمەس. قۇقىقتىق قاتىناس – قوعامدىق دەڭگەيدە عانا مۇمكىن. ويتكەنى، جەكە ادام تەك وسى ورتادا عانا «ادام بولىپ» قالىپتاسادى دا، ورتانىڭ قابىلداعان بارلىق مورالدىك جانە قۇقىقتىق نورمالارىن ءوزىنىڭ بويىنا سىڭىرەدى. ول نورمالار ول ءۇشىن «مەملەكەتتىك زاڭدار» مەن «مورالدىك‑ەتيكالىق قاعيدالار» تۇرىندە بەرىلەدى. وسىلايشا، ونىڭ ساناسىنا تابيعي تۇردە ەنگەن بۇل نورمالار –ادامنىڭ ەركىن ءومىر ءسۇرۋىنىڭ جارقىن كورىنىسىنە اينالادى. ادامدار ومىردە «اناۋ جاقسى، مىناۋ جامان» دەپ باعا بەرگەندە – وسى قاعيدالار مەن زاڭدارعا سۇيەنەدى. ال، وسى قاعيدالار مەن زاڭدىق نورمالاردىڭ ىقپال ەتۋشى گوەگرافيالىق جانە مادەني ارەالى – وتان دەپ اتالادى. سوندىقتان قازاقتىڭ ءبىرتۋار باتىر ۇلى باۋىرجان مومىشۇلى «وتان ءۇشىن وتقا ءتۇس» دەپ وسيەت ايتىپ كەتتى.

تورتىنشىدەن، الەم ءارتۇرلى ەلدەردەن، مەملەكەتتەردەن،  مادەنيەتتەردەن، تىلدەردەن، دىندەردەن قۇرالادى. بۇل قۇندىلىقتاردىڭ بارلىعى ءار جەردە ارقالاي بولعانىنا قاراماستان، ولاردىڭ سۋبەكتىسى، ياعني «قۇندىلىق يەلەرى» ءبىر عانا اتقا يە، ول ادام. ولاي بولسا، وسى ءتۇرلى‑تۇستى الەمدى بىرىكتىرۋشى مورالدىك‑ەتيكالىق نورمالار مەن قۇقىقتىق نورمالار رەتىندە «حالىقارالىق زاڭدار» جيىنتىعى قابىلدانادى. ارينە، ول نورمالار مەن زاڭداردىڭ ارەكەت ەتۋ نىسانى جەكە ادام ەمەس، قوعامدار مەن مەملەكەتتەر بولىپ تابىلادى. ەندەشە، الەمدەگى بارلىق   «مەملەكەتارالىق قاتىناستار» نەگىزىندە ءبارىبىر دە وسى سيپاتتاعى ادامگەرشىلىك كورىنىستەر جاتادى دەۋگە بولادى. ياعني، ادامدار اراسىنداعى قۇقىقتىق ميكرونورمالار ادامزاتتىق دەڭگەيدە مەگانورمالارعا اينالادى. وسى ەرەجە – ادام مەن ادامزات الدىنداعى بۇلجىمايتىن ەرەجە.

قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق داستۇرىندە بۇل بار نارسە. ال، ۇلتتىق تاربيە جۇيەسى دە وسى باعىتتا – «ادام بول» دەگەننەن باستاپ «ەلگە قىزمەت قىل» دەگەنگە دەيىن – ناقتىلانعان جۇيە ەەندىگىن كورەمىز. الايدا، ەل تاريحىنداعى كەزدەيسوق كەزدەسكەن وتىز جىلدىق اۆتوريتاريزم ۇلتتىق ساناداعى بۇل تۇسىنىككە وراسان زور نۇسقان كەلتىردى. قۇقىقتىق نورمالار ورەسكەل بۇزىلىپ، دەموكراتيا جوققا شىعارىلدى. ادامدار اراسىنداعى قارىم قاتىناستا مورالدىك‑ەتيكالىق‑قۇقىقتىق نورمالاردىڭ ورنىن «ايارلىق پەن الداۋعا، زورلىق پەن زومبىلىققا، كۇش كورسەتۋگە نەگىزدەلگەن ساۋدا‑ساتتىق قاتىناستار» ورنىقتى. سوعان ساي، «زاڭ الدىندا ءبارى تەڭ بولۋى ءتيىس» دەگەن پرينتسيپ جويىلدى. زاڭ – تەك «كۇشتىلەرگە» عانا قىزمەت ەتتى. ال، «كۇشتىلەر» دەگەندەر «زاڭ بۇزۋشىلار» بولعاندىقتان ‑ ولاردىڭ تابيعاتى قورقاۋلىق پەن قاراۋلىقتان قۇرالدى، ودان ءارى اسا المادى...

ەندى، ەسىن جيا باستاعان قوعام الدىندا وسى «قيسىق بۇتاقتى» تۇزەۋدىڭ اۋىر مىندەتتەرى تۇر.

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف

Abai.kz