جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ – 135

«جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ – الاشتىڭ ميى ەدى. الدىمەن ونى اتقانى دا سول سەبەپتى: الاشتى ميىنان ايىرۋ».

الاش تاريحىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى ايتقان ءسوز.

                «قازاق ادەبيەتىنىڭ باستاۋىندا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتاي الىپ تۇر».

                                                                                     قاليحان ىسقاق،
                                                                                                    جازۋشى.

كورنەكتى اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ، پۋبليتسيست، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، اعارتۋشى عالىم، پەداگوگ، پسيحولوگ، سىنشى، اۋدارماشى، قازاق ادەبيەتىن قالىپتاستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى - جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ 1889 جىلى 8 ناۋرىزدا سەمەي گۋبەرنياسىنا قاراستى كەرەكۋ ۋەزىنىڭ قىزىلتاۋ بولىسىنداعى  №1 اۋىلىندا (قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىنداعى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ  اتىنداعى اۋىل) دۇنيەگە كەلگەن. جەرگىلىكتى ادامداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اكەسىنىڭ ازان شاقىرىپ قويىلعان اتى – ويماۋىت ەكەن. جازۋشىنىڭ ءوزى: «مەن سيىر جىلىنىڭ اياعىندا (1890 جىلدار) قىزىلتاۋدىڭ باۋىرىنداعى قارانىڭ ادىرى دەگەن جەردە داندەباي اۋىلىندا تۋسام كەرەك. رۋىم – سۇيىندىك، سونىڭ ىشىندە – كۇلىك. ايدابول مەن كۇلىك ءبىر تۋىسادى. اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ – ايدابولدان. ەكەۋمىز سەگىزىنشى اتادان قوسىلامىز. قازاقتىڭ فولكلورشى ءپۋبليتسيسى، شەجىرەشى اقىنى ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىمەن جەتىنشى اتادان قوسىلامىز. كەرەكۋ ۋەزى، سەمەي گۋبەرنياسى»، - دەيدى.

1919 جىلى سەمەيدەگى مۇعالىمدەر سەمينارياسىن بىتىرگەن. سوندا مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ پەن قانىش (ازان شىقىرىپ قويعان اتى – ابدۋلعاني) يمانتايۇلى ساتباەۆپەن بىرگە وقىعان. 1919-1920 جىلدارى سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، «كەدەي تاڭى» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ قىزمەت ىستەگەن. سول جىلى ورىنبورداعى قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى   وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى، «ەڭبەك تۋى» (قازىرگى «Egemen Qazaqstan») گازەتىنىڭ رەداكتورى، 1921 جىلى سەمەي گۋبەرنيالىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، «قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ رەداكتورى جانە جۋرناليستەر بيۋروسىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان.

1922-1923 جىلدارى قارقارالىداعى قالالىق مەكتەپتە، 1923-1924 جىلدارى ورىنبور حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا، 1924-1925 جىلدارى تاشكەنتتەگى قازاق-قىرعىز حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا، 1925-1926 جىلدارى ورىنبور اسكەري مەكتەبىندە ءدارىس  بەرگەن. وسى جىلداردىڭ ىشىندە گازەت-جۋرنال رەداكتسيالارىندا قوسىمشا قىزمەت اتقارعان. تاشكەنتتەگى «اق جول» گازەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، «ساۋلە»، «شانشار» ادەبي جۋرنالدارىنىڭ رەداكتورى بولعان. بىرقاتار گازەت-جۋرنالدارعا ادەبي-كوركەم شىعارمالارى مەن ماقالالارىن باستىرىپ تۇرعان. 1926-1929 جىلدارى شىمكەنت پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىندا ديرەكتور بولىپ قىزمەت اتقارعان.

1929 جىلى سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ استاناسى – قىزىلورداعا اۋىسىپ، «ەڭبەكشى قازاق» (قازىرگى «Egemen Qazaqstan») گازەتىندە قىزمەت ىستەۋگە بارعان. بىراق، كوپ كەشىكپەي جالاعا ۇشىراپ، 14 مامىر كۇنى گپۋ تاراپىنان تۇتقىندالعان. «رەۆوليۋتسياعا قارسى جاسىرىن ۇيىمنىڭ مۇشەسى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، 1931 جىلى 21 ساۋىردە ماسكەۋدەگى بۋتىركا تۇرمەسىندە اتىلعان.  1988 جىلى 4 قاراشادا قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى سوتى ونى تولىق اقتاعان.

اقىن رەتىندە جازعان ولەڭدەرىنىڭ اراسىنان «جازۋشىلارعا» دەگەن ولەڭىن بولە-جارا اتاۋعا بولادى. بۇل – 1916 جىلدىڭ سوڭىندا تاشكەنتتە ەرلى-زايىپتى كولباي مەن ءماريام توگىسوۆتەر قازاق تىلىندە شىعارعان «الاش» گازەتىنە  جازۋشىلارعا ارناپ جازىلعان تىلەك-ولەڭ ءسوز. وسى گازەتتىڭ 1917 جىلعى 8 اقپانداعى سانىندا جاريالانعان. سول جىلى «الاش» گازەتىندە «نە ىستەپ  جاتىر» (16 اقپان), «وتاعاسى» (24 اقپان), «اح-حا-حا-حاۋ» (مىسقىل، 30 ناۋرىز), «ۇرشىق» (№19) دەپ اتالاتىن ولەڭدەرى جارىق كورگەن.

ورىس جازۋشىسى، دراماتۋرگى ماكسيم گوركيدىڭ (الەكسەي ماكسيموۆيچ پەشكوۆ) ايگىلى «پەسنيا و سوكولە» («سۇڭقار تۋرالى جىر») ولەڭىنىڭ قازاق تىلىندەگى العاشقى اۋدارمالارىنىڭ ءبىرى – «ولەڭ سۇڭقارعا» («جاس قازاق» جۋرنالى، قازىرگى «جاس الاش» گازەتى، 1924 جىل، №4), ورىس تىلىندەگى «مولودايا گۆارديا» دەگەن كومسومول ولەڭىنىڭ ءبىرىنشى ورىندى جەڭىپ العان قازاق تىلىندەگى اۋدارماسى – «جاس اسكەر» («لەنينشىل جاس» جۋرنالى، قازىرگى «جاس الاش» گازەتى، 1925 جىل، №1-2), «تۇڭعيىق ءتۇپسىز استىندا» («ولەڭمەن جازىلعان ءسوز»، «جاس قازاق» جۋرنالى، 1924 جىل، №7-8), «جاڭىلتپاشتار» («جاس قازاق» جۋرنالى، №5-6) ولەڭدەرى باسپا بەتىن  كورگەن.

سونىمەن قاتار «الاش» گازەتىندە  العاشقى كوسەمسوز تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن – «قازاقتىڭ وزگەشە مىنەزدەرى» (مۇحتار اۋەزوۆپەن بىرىگىپ جازعان، 30 ناۋرىز 1917 جىل), «اق جول»  گازەتىندە «امەن ءجۇسىپۇلى» (26 ماۋسىم 1921 جىل), «زۇلحبيرە» (14 قاراشا 1924 جىل), «پارا الۋ توقتالا ما؟» (22 قاراشا 1924 جىل),  «قازاققا پايدالى جاس تالاپ» (قوعام قايراتكەرلەرى – ابدوللا بايتاسۇلى، قوشكە كەمەڭگەروۆپەن بىرىگىپ جازعان، 11 جەلتوقسان 1924 جىل), «قارا تانۋ مەن دەنساۋلىق» (1925 جىل، №2), «ادەبيەت ماسەلەسى» (1 ءساۋىر 1925 جىل), «كوركەم ادەبيەتتى سارالاۋ» (17 ءساۋىر 1925 جىل), «وتىرىقشىلىقتىڭ پايدا، زيانى» (21 ءساۋىر 1925 جىل), «قازاق قىزى» (23 ءساۋىر 1925 جىل), «ءپان سوزدەرى قالاي تابىلادى؟» (1 مامىر 1925 جىل), «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتىندە «ماعجان جۇماباەۆتىڭ اقىندىعى تۋرالى» (25 قاڭتار 1923 جىل) ماقالالارى جارىق كورگەن. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سىنشى رەتىندە اقىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ شىعارماشىلىعىن تالداعاندا «اقىننىڭ كىم ەكەنىنە ەمەس، اقىندىق كۇشىنىڭ نەدە ەكەنىنە ءۇڭىلۋ قاجەت»، – دەسە، سىنشىنىڭ بۇل پىكىرى جازۋشىنىڭ قاساڭ، تۇرپايى تۇجىرىمىمەن ىمىراعا كەلە الماعانىن كورسەتەدى.

شىمكەنتتەگى پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمدا  قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىندە، دالىرەگى، 1927 جىلى 20 مامىر مەن 15 قاراشادا قازاقتىڭ فولكلورشى ءپۋبليتسيسى، شەجىرەشى اقىنى ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنا  (1857 – 1931) «ءماشھۇر اعا!»، «قۇرمەتتى ءماشھۇر اعا!» دەگەن اتاۋمەن حات جازعان. بۇل حاتتاردى «سوتسياليستىك قازاقستان» (قازىرگى «Egemen Qazaqstan») گازەتىنىڭ 1990 جىلعى 1 مامىرداعى سانىندا فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى  سارسەنبى ءداۋىتوۆ جاريالاعان.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «سۇلتانماحمۇت تورايعىرۇلىنىڭ سوزدەرىن جيناۋ ناۋقانىنا اتسالىسىڭدار» («ەڭبەكشىل قازاق»، قازىرگى  «Egemen Qazaqstan» گازەتى، 19 قاراشا 1926 جىل), «سۇلتانماحمۇت تورايعىرۇلىنىڭ جينالعان سوزدەرى» («ەڭبەكشىل قازاق»، قازىرگى  «Egemen Qazaqstan» گازەتى، 18 قاڭتار 1927 جىل) دەپ اتالاتىن اشىق حاتتار جازعان. ونىڭ تولىق ماتىندەرى 1996-1999  جىلدارى جارىق كورگەن بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ بەسىنشى تومىنىڭ 233-237 بەتتەرىندە جاريالانعان. 1933 جىلى جارىق كورگەن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ شىعارمالار جيناعىنا العىسوز جازعان.

1928 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا شىمكەنتتە «ءوز جايىمنان ماعلۇمات» قولجازباسىن جازعان.  حح عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنىڭ اياعىندا كەڭەستىك مەملەكەت، ساياسي، مادەنيەت قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسوۆ سول تۇستاعى قالام قايراتكەلەرىنە بىرنەشە سۇراقتار بەرىپ (انكەتا تۇرىندە), ولاردىڭ ءومىرى، ەڭبەكتەرى تۋرالى ماعلۇماتتار جيناۋدى ماقسات ەتىپتى. سولاردىڭ ءبىرسىپىراسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ارحيۆىندە ساقتالىپ قالعان. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ومىرباياندىق «ءوز جايىمنان ماعلۇمات» دەپ اتالادى) قولجازبالارىن ءبىر كەزدە سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ زايىبى ەليزاۆەتا اليحانقىزى بوكەيحانوۆا مۇحاڭا تابىس ەتكەن ەكەن. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ قايتارعان جاۋابىن سول ارحيۆتەن الىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1988 جىلعى 23 جەلتوقسانداعى سانىندا جاريالاعان – عالىم تۇرسىن اكىموۆ.

اقىن رەتىندە «سارىارقانىڭ سالەمى» (1917),  «كوشۋ»، «ۇران» («قازاعىم، قاقتىقپا»),  «جازۋشىلارعا»، «نە ىستەپ جاتىر»، «وتاعاسى»، «حا-حا-حا-حاۋ» (مىسقىل), ۇرشىق»، «كوشۋ»، «ۇران»، «ەڭبەكشىلدەر ۇرانى»،  «جاس اسكەر»، «جاس كوسەمدەر مارشى»، «تۇڭعيىق ءتۇپسىز استىندا» (ولەڭمەن جازىلعان ءسوز), «جامان تىماق»، «نۇر كۇيى» («كۇيلى ءسوز»), «اسكەر  مارسەلەزاسى» («ارعى اتام -- ەر تۇرىك»), «ۆلاديمير يليچ لەنينگە» (جوقتاۋ), «باياعى جۇت قوياندا»، «وقۋ، ءبىلىم»، «تىرنا»، «ۇرشىق» (جەڭگەم سىرى), «بالعا»، «ديىرمەن»، «كەت ناداندىق ەسكى زات»، «ءجاميلا»، «تار عالىم»، «جۇمباقتار»، «جاڭىلتپاشتار»، سياقتى ولەڭدەر جازعانى وقىرمان قاۋىمعا ءمالىم.

جازۋشى رەتىندە «قارتقوجا» (قىزىلوردا -- تاشكەنت، 1926), «اقبىلەك» (شىمكەنت، 1928) روماندارى – قازاق ۇلتتىق ادەبيەتىنىڭ كەڭ تىنىستى رەاليستىك رومانعا بەت العان تۇسىنىڭ ەلەۋلى تۋىندىلارى بولىپ سانالادى. «قارتقوجا» رومانى 1996-1999 جىلدارى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دايىنداپ، «عىلىم» باسپاسىنان شىققان جازۋشىنىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ ءبىرىنشى تومىنا ەنگەن (1996). بۇل باسىلىمنىڭ رەداكتسيا القاسى: سەرىك قيراباەۆ (جاۋاپتى رەداكتور), ءمۇسىلىم بازارباەۆ، زاكي احمەتوۆ، ا.حاسەنوۆ، باعىبەك قۇنداقباەۆ، ديقان قامزابەكۇلى (جاۋاپتى شىعارۋشى).

«اقبىلەك» رومانىنىڭ تولىق قولجازبا نۇسقاسى (بۇل جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ باسپاعا تاپسىرعان نۇسقاسى بولىپ  ەسەپتەلەدى) ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ تارتپاسىندا ساقتالىپتى. 1929 جىلى 14 مامىردا  تۇتقىندالىپ، 1931 جىلى 21 ساۋىردە شۇعىل تۇردە اتىلعان جۇسىپبەكتىڭ ەڭبەگى باسقاشا ساقتالۋى مۇمكىن ەمەس-ءتىن. وسى قولجازبانى فاتيما عابيتوۆا قازاقستان مەملەكەتتىك ورتالىق ارحيۆىنە تاپسىرعان. اتالمىش روماننىڭ تولىق نۇسقاسى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 1989 جىلعى №6, 7, 8, 9 ساندارىندا بەيسەنباي بايعاليەۆ پەن مارات حاساناەۆتىڭ ازىرلەۋىمەن جارىق كورگەن. سونىمەن قاتار سول جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان ءبىر تومدىق شىعارمالارىنا ەندى (رومان نۇسقاسىن ازىرلەگەن – حاسەن وزدەنباەۆ.

جازۋشى، دراماتۋرگ، كينوستسەناريست، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى  شاحيماردەن قابيدەنۇلى قۇساينوۆ ورىس تىلىنە تارجىمالاعان «اقبىلەك» رومانى «قازاق پروزاسىنىڭ قازىناسىنان» سەرياسىمەن 2007 جىلى الماتىداعى «راريتەت» باسپاسىنان جارىق كورگەن. ول سونداي-اق، «قارتقوجا» رومانىن دا ورىس تىلىنە اۋدارعان.

قالامگەر جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ – رومان جانرىنىڭ حاس شەبەرى عانا ەمەس. سونىمەن قاتار ول وقىرمان قاۋىمعا «كۇنىكەيدىڭ جازىعى»، «نۇر كۇيى» («كۇيلى ءسوز»)  پوۆەستەرىن، بىرقاتار اڭگىمەلەرى  مەن ەرتەگىلەرىن    ۇسىنعان.

تاشكەنتتە قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە «لەنينشىل جاس» گازەتى، وسى اتتاس جۋرنال  جانە «جاس قازاق» جۋرنالىندا (قازىرگى «جاس الاش» گازەتى) «ەلەس» اتتى ساتيرالىق اڭگىمەسى («جاس قازاق» جۋرنالى،  1924 جىل، №5-6), «جاڭابايدىڭ جانىنداعى تراگەديا» («جاس قازاق» جۋرنالى، 1924 جىل، №7-10), «قارا باقسى» («لەنينشىل جاس» جۋرنالى، 1925 جىل، №7), «اجداھا» («جاس قازاق» جۋرنالى، 1924 جىل، №5-6), «جيدەبايدىڭ بايانداماسى» «اق جول» گازەتى مەن ونىڭ  قوسىمشاسى – «ساۋلە» ادەبي جۋرنالى مەن «قوسشى» پاراعىندا «جيدەبايدىڭ بايانداماسى» 7 جانە 16 اقپان 1925 جىل), «جول ۇستىندە»، امىرە قاشاۋباەۆقا ارناعان «ءانشى» («تەرمە» جۋرنالى، 1925 جىل، №1), «جاراسىمدى سۇگىرەتتەر» (9 قازان 1924 جىل), «كۇماجيەك» («ءاميان»، 12 قازان 1924 جىل), «راديو حابارلارى» (16 قازان 1924 جىل), «كوشپەلى كوجەباي» (29 قازان 1924 جىل), «ەلەۋسىز ەرلەر» («اق جول» گازەتىنىڭ قوسىمشاسى «ساۋلە» ادەبي جۋرنالى، 1924 جىل، №6), «قويشى تاستاماق» (11 جەلتوقسان 1924 جىل), «تىنىكەيدى نە ويلاندىردى؟» (29 جەلتوقسان  1924 جىل), «قيلى-قيلى زامان بولدى، قاراعاي باسىن شورتان شالدى» (1925 جىل), «جاڭا ومىرگە اياق باستى» (7 جانە 9 قاڭتار 1925 جىل), «دەلەبەسى قوزعان جىگىت» (26 قاڭتار 1925 جىل), «سوپ-سوپ» («اق جول» گازەتىنىڭ «قوسشى» پاراعى، №1 – 4 ناۋرىز 1925 جىل), «قىرسىقتى سۇلەي» (4-6 ناۋرىز 1925 جىل), «ورالدان پويىز وتكەندە» (22 قاراشا 1925 جىل) اڭگىمەلەرى جاريالانعان.

دراماتۋرگ رەتىندە «رابيعا» (1917 جىلى جازىلعان، 1926 جىلى ماسكەۋدە جەكە كىتاپشا بولىپ باسىلىپ شىققان), «جەبىر بولىس» («مانساپقورلار»، 1916-1917 جىلدارى جازىلعان، 1925 جىلى ماسكەۋدە جەكە كىتاپشا بولىپ باسىلىپ شىققان), «قاناپيا مەن ءشاربانۋ» (1917 جىلى جازىلعان، 1926 جىلى ماسكەۋدە جەكە كىتاپشا بولىپ باسىلىپ شىققان), «شەرنياز» (1926), «سىلاڭ قىز» (1920 جىلى ورىنبوردا، 1922 جىلى تاشكەنتتە  جەكە كىتاپشا بولىپ باسىلىپ شىققان) دەپ اتالاتىن پەسالار جازعان. ال، «ەل قورعانى»  اتتى  پەساسى  1925 جىلى تاشكەنتتە 1500 تارالىممەن جەكە كىتاپشا بولىپ باسىلىپ شىققان. الەكساندر سەرگەەۆيچ پۋشكيننەن اۋدارعان «سكۋپوي رىتسار» («ساراڭ سەرى») مەن «كامەننىي گوست» («تاس مەيمان») شاعىن تراگەديالارى 1927 جىلى تاشكەنتتە جەكە كىتاپشا بولىپ باسىلىپ شىققان.

سىنشى رەتىندە «ابايدان سوڭعى اقىندار» (1918, مۇحتار اۋەزوۆپەن بىرىگىپ جازعان), «ماعجاننىڭ اقىندىعى تۋرالى» (1923), «اۋدارما تۋرالى»، ماكسيم گوركيدىڭ شىعارماشىلىعىنا ارناعان «سۇڭقار جىرى» (1925) دەپ اتالاتىن ەڭبەكتەرى – اۆتوردىڭ ادەبيەت جونىندەگى، ونىڭ ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى، قالامگەر شىعارماشىلىعىن ءتۇسىنۋدىڭ پرينتسيپتەرى جايلى ۇعىم-تۇسىنىگىن، كوزقاراسىن كورسەتەتىن ەلەۋلى تۋىندىلار. سونىمەن قاتار جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ  تەاتر، مۋزىكا، ونەر  تاريحىنا قاتىستى جازعاندارى دا بارشىلىق.

عالىم، پەداگوگ، پسيحولوگ رەتىندە ول «تاربيەگە جەتەكشى» (بالا وقىتۋشىلارعا، ورىنبور، قىرعىز مەملەكەتتىك باسپاسى، 1924), «پسيحولوگيا» (قىزىلوردا – تاشكەنت، 1926 ), «جان جۇيەسى جانە ونەر تاڭداۋ» (قازاقستان وقۋ كوميسسارياتى قاسىنداعى ءبىلىم ورداسى، ماسكەۋ، قازاقستان مەملەكەتتىك باسپاسىنىڭ كۇنشىعىس ءبولىمى، 1926) عىلىمي، وقۋ-ادىستەمەلىك ەڭبەكتەرى، «ساباقتىڭ كومپلەكستىك جۇيەسىنىڭ ادىستەرى» («كومپلەكستى وقىتۋ جولدارى»، مۇعالىمدەرگە، قايتالاما كۋرستارعا، تاربيە تەحنيكۋمدارىنا كومەك، قىزىلوردا، قازاق باسپاسى، 1929), «جاڭا اۋىل» (1930) اتتى زەرتتەۋلەر مەن وقۋلىقتاردىڭ اۆتورى ەكەنىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. وسىلاردىڭ ىشىنەن «پسيحولوگيا» كىتابىن قىزىلوردادا باستاپ، تاشكەنتتە اياقتاعان ەكەن (1926).

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ اۋدارمالارى – قالامگەر شىعارماشىلىعىندا ەلەۋلى ورىن الادى. ول ءتارجىما تابيعاتىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، اۋدارما ونەرىنىڭ ورىستەۋىنە سۇبەلى ۇلەس قوسقان ايرىقشا دارىن يەسى. الەم كلاسسيكتەرىنىڭ 30-عا تارتا شىعارماسىن كاسىبي شەبەرلىكپەن اۋدارعان. 1925 جىلى قازاق وقىعاندارىنىڭ اراسىندا العاش بولىپ «اۋدارما تۋرالى» ارنايى ماقالا جازعان. قالامگەر-اۋدارماشىنىڭ  ءتىلى وتە شۇرايلى دا باي. ول – تۇپنۇسقا اۆتورلارىنا ءتان جەكە ستيلدىك ەرەكشەلىكتى بارىنشا ساقتاۋعا ۇمتىلعان. بۇل تالاپتى اۋدارما جاساۋ بارىسىندا ۇستاناتىن نەگىزگى ولشەمشارت رەتىندە تانىعان قالامگەر.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ  شەتەل اقىن-جازۋشىلارىنان – انري رەنە البەر گي دە موپاسسان، جان-باتيست پوكلەن (مولەر), ۆيكتور ماري گيۋگو، ۆيليام شەكسپير، دجەك لوندون (دجون گريففيت چەيني), رابيندرانات تاگور، كونراد بەركوۆيچ، ستەفان تسۆەيگ، ورىس قالامگەرلەرىنەن – نيكولاي ۆاسيلەۆيچ گوگول، الەكساندر سەرگەەۆيچ پۋشكين، لەۆ نيكولاەۆيچ تولستوي، ماكسيم گوركي (الەكسەي ماكسيموۆيچ پەشكوۆ), ۆلاديمير گالاكتيونوۆيچ كورولەنكو، انتون پاۆلوۆيچ چەحوۆتىڭ شىعارمالارىن ۇناتقان. ول كەلەسى ادەبي كوركەم شىعارمالاردى قازاق تىلىنە اۋدارعان: ورىس اقىنى، كلاسسيكالىق ورىس ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى الەكساندر سەرگەەۆيچ پۋشكيننىڭ «سكۋپوي رىتسار» («ساراڭ سەرى»), «كامەننىي گوست» («تاس مەيمان») شاعىن تراگەديالارىن; ورىس جازۋشىسى، دراماتۋرگ نيكولاي ۆاسيلەۆيچ گوگولدىڭ «رەۆيزور» («باقىلاۋشى») كومەدياسىن; ورىس جازۋشىسى، دراماتۋرگ ماكسيم گوركيدىڭ (الەكسەي ماكسيموۆيچ پەشكوۆ) اڭگىمەلەرى مەن «پەسنيا و سوكولە» («ولەڭ سۇڭقارعا») ولەڭىن; ورىس جازۋشىسى انتون پاۆلوۆيچ چەحوۆتىڭ «كوماجنەك» («كۇماجيەك»), تاعى باسقا بىرقاتار اڭگىمەلەرىن; قىرعىزستاننان شىققان ورىس كەڭەس كەسكىندەمەشىسى سەمەن افاناسەۆيچ چۋيكوۆتىڭ «تاۋ ەلىندەگى وقيعا»;  امەريكالىق جازۋشى، اسكەري جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى  دجەك لوندوننىڭ (دجون گريففيت چەيني) «سيلا  سيلنىح» («كۇشتىلەردىڭ كۇشى»), «نەسلىحاننوە ناشەستۆيە» («تەڭىز، تەلەگەي اتتانىس»); ءۇندىنىڭ ۇلى اقىنى، جازۋشىسى، سازگەر، سۋرەتشى، قوعام قايراتكەرى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى رابيندرانات تاگوردىڭ «شۋبحا» («بالجان»); فرانتسۋز جازۋشىسى فەرديناند ديۋشەننىڭ «تاميللا» («دامەلى»); فرانتسۋز جازۋشىسى، اقىنى، دراماتۋرگى، ساياسي جانە قوعام قايراتكەرى، سەناتور، فرانتسۋز اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى ۆيكتور ماري گيۋگونىڭ «وتۆەرجەننىە» («بەيشارالار»); فرانتسۋز جازۋشىسى انري رەنە البەر گي دە موپاسساننىڭ «نا رەكە» («سۋ جۇزىندە»); فرانتسۋز جازۋشىسى، دراماتۋرگى، ءجۋرناليسى الەكساندر ديۋمانىڭ بىرقاتار تۋىندىلارىن; رۋمىنيادان شىققان امەريكالىق نوۆەلليست، ستسەناريست كونراد بەركوۆيچتىڭ «اكەسى مەن بالاسى»، «زاڭ بىلمەستىڭ زارى»، «وربيكە»، «مۇردا»، «مۇردانىڭ ءولىمى»، «تۇقىم»; پارسىلىق ۇستاز، اتى الەمگە ايگىلى سۋفيست  اقىن جالالالاددين ءرۋميدىڭ  (ماۆلانا جالالالاددين مۋحامماد بالحي رۋمي)  «سكازكي مۋللي يرامە» («مولدا ءيراميدىڭ كىتاپ جازۋعا قالاي كىرىسكەنى تۋرالى»); ورىس ەرتەگىسى «پارەنجى» («پەردە»); قاباردا ەرتەگىسى «ايەلدەر»;  «ينتەرناتسيونال» ءانۇرانىن; تاعى باسقا شىعارمالاردى قازاق تىلىنە تارجىمالاعان.

وسىلاردىڭ ىشىنەن سەمەن افاناسەۆيچ چۋيكوۆتىڭ «تاۋ ىشىندەگى وقيعا» شىعارماسى 1925 جىلى تاشكەنتتە جەكە كىتاپشا بولىپ شىققان. «تۋركەستانسكايا پراۆدا» گازەتىنەن اۋدارعان «اق مۇرتىنان كۇلدى» («اق جول» گازەتى، 22 قازان 1924 جىل); انري رەنە البەر گي دە موپاسساننىڭ «سۋ جۇزىندە»  شىعارماسى («اق جول» گازەتىنىڭ قوسىمشاسى – «ساۋلە» ادەبي جۋرنالى، 1924 جىل، №5);  دجەك لوندوننىڭ «كۇشتىلەردىڭ كۇشى» («لەنينشىل جاس» جۋرنالى، 1925 جىل، №6-7) جاريالانعان. ال، «پارەنجى» اتتى ورىس ەرتەگىسىنىڭ اۋدارماسىن 1927 جىلعى 10 مامىردا شىمكەنتتە جازعان ەكەن. بۇل تۋىندى «ايەل تەڭدىگى» (قازىرگى «قازاقستان ايەلدەرى») جۋرنالىنىڭ 1927 جىلعى №6 سانىندا جارىق كورگەن.

تاشكەنتتەگى قازاق ستۋدەنتتەرىنە ارناپ «ماعجان جۇماباەۆتىڭ اقىندىعى تۋرالى» بايانداما جاساعان. بۇل باياندامانىڭ تولىق ءماتىنى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ 1996-1999 جىلدارى الماتىداعى «عىلىم» باسپاسىنان شىققان بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى بەسىنشى تومىنىڭ 144-145 بەتتەرىندە جاريالانعان.

1926-1929 جىلدارى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ شىمكەنتتەگى پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمدا ديرەكتور بولىپ قىزمەت ىستەگەنىن جوعارىدا تىلگە تيەك ەتتىك. ول قالانىڭ ەسكى ورتالىعىنداعى قوشقاراتا وزەنىنە جاقىن ماڭداعى كرەگەر كوشەسى، №8 مەكەنجايىنداعى ءبىر قاباتتى ۇيدە تۇرعان ەكەن. وكىنىشكە وراي، بۇل ءۇي 2000 جىلداردىڭ باسىندا  بۇزىلىپ، ورنىنا كوپقاباتتى تۇرعىن ءۇي سالىنىپ  كەتكەن. وسىلايشا ونى مۋزەيگە اينالدىرۋ جۇمىستارى اياقسىز قالعان.

ءبىر جۇبانارلىق جايت، پاۆلودار وبلىستىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترىنا،  استانا، الماتى، سەمەي، پاۆلودار، كوكشەتاۋ قالالارىنداعى كوشەلەرگە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ەسىمى بەرىلگەن. كەرەكۋدەگى  وبلىستىق تەاتر عيماراتىنىڭ الدىنا ەسكەرتكىشى، ال سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى عيماراتىنىڭ  الدىنا كەۋدەمۇسىنى ورناتىلعان. ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ءۇشىنشى مەگاپوليسىندە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ اتىنداعى كوشە، مەكتەپ، كوللەدج بار.  قالاداعى №64 مەكتەپ-گيمنازياسى مەن وزبەكالى جانىبەكوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان  مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرامىنداعى پەداگوگيكالىق كوللەدجگە ونىڭ ەسىمى بەرىلگەن. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ  تۋرالى 1994 جىلى «قازاقتەلەفيلم» ستۋدياسى «الاش تۋرالى ءسوز»، 2009 جىلى شاكەن ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» ستۋدياسى «الاشوردا» اتتى دەرەكتى فيلمدەر تۇسىرگەن. رەجيسسەرى – قاليلا ۋماروۆ. جازۋشى جايلى گەرولد بەلگەر «ايماۋىتوۆ ايشىقتارى»، سەرىك قيراباەۆ «كوركەم شىعارما شەبەرى» دەپ اتالاتىن ەڭبەكتەر جازعان.

بۇگىندە  جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 135 جىل تولادى. قالامگەر «اقبىلەك» رومانىن، «پارەنجى» («پەردە») اتتى ورىس ەرتەگىسىنىڭ اۋدارماسىن ءبىزدىڭ شىمكەنتتە جازعان ەكەن. بۇدان بولەك بيىل ءبىر عاسىرلىق مەرەيتويىن اتاپ وتكەلى وتىرعان وبلىستىق «وntustik Qazaqstan» گازەتىنىڭ جۇمىسىنا دا ەتەنە ارالاسقان بولسا كەرەك. ال، ازىرگە ولاردىڭ ءبارىن زەرتتەپ، زەردەلەۋدى الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالدىرا تۇرايىق.

ءابدىساتتار ءالىپ،

جۋرناليست، اقىن، اۋدارماشى، قازاقستان جۋرناليستەر جانە حالىقارالىق جازۋشىلار وداقتارىنىڭ مۇشەسى، رەسپۋبليكالىق «شىمكەنتىم، شىرايلىم!» ادەبي-كوركەم الماناعىنىڭ باس ديرەكتورى – باس رەداكتورى.

شىمكەنت قالاسى.

Abai.kz