اۋەلi ءورت جايلاعان الماتى “باراحولكاسىن” ەندi الەۋمەتتiك شيەلەنiس قاۋپi شارپىپ تۇر. ازiرگە كۇنكورiس كوزiنەن بiرنەشە بازاردىڭ ساۋداگەرلەرi ايىرىلسا، الداعى ۋاقىتتا بۇكiل بازار ساۋداگەرلەرi ولاردىڭ كەبiن كيەتiن ءتۇرi بار. سەبەبi قالانىڭ قۇرىلىس جوسپارىنا كۇرە جولدىڭ بويىنداعى الىپ بازار تۇتاسىمەن سۇرiلمەك.
اكiمدiك ساۋدا ورىندارى مەن تاۋارلارى ورتەنگەن ساۋ­داگەرلەرگە قالانىڭ سىر­­تىنداعى قۇلجا تاس جولىنىڭ بويىنان جاڭادان اشىلعان “جەتiسۋ” بازارىن ۇسىنىپتى. الايدا ول بازارعا تايلى-تۇياعىمەن كوشiپ بارعان ساۋداگەرلەر جوق.
كۇزدەن بەرi ەكiنشi مارتە تۇتانعان ءورت كەزدەيسوقتىق پا، الدە قاساقانا ۇيىمداستىرىلعان ارەكەت پە؟ مۇنى ارنايى قۇرىلعان ساراپتاما توبى انىقتاۋى تيiس. بiراق ساۋداگەرلەر ءورت قاساقانا قويىلدى دەيدi. بۇل – ءسۇرi­لەتiن بازاردان ساۋدا­گەر­لەردi كۇنi بۇرىن قۋىپ شىعۋ ءۇشiن جاسالعان ارەكەت بولۋى مۇمكiن دەپ بولجايدى.
“باراحولكادا” كۇن كورiپ جۇرگەن ساۋداگەرلەر – ءوزiن-ءوزi جۇمىسپەن قامتۋشىلاردىڭ قاتارىندا. وسى كۇنگە دەيiن بيلiك ورىندارىنا الاقان جايىپ، اقشا سۇراپ كور­مەگەن، ءوز كۇندەرiن ءوز بەتiن­شە كورiپ جۇرگەندەر. ەكiنشi جاعىنان قالا شەتiندەگi بۇل بازاردى “مەملەكەتتiڭ iشiن­دەگi مەملەكەت” دەۋگە بولادى. ءوز زاڭى مەن سالىعى بار، تiپتi ءوز بيلiگi بار. بۇكiل­الەمدiك بانكتiڭ دەرەگiنشە، “باراحولكادا” بiر جىلدىڭ iشiندەگi اقشا اينالىمى 1 ميلليارد 742 ميلليون دوللارعا جەتەدi.

اۋەلi ءورت جايلاعان الماتى “باراحولكاسىن” ەندi الەۋمەتتiك شيەلەنiس قاۋپi شارپىپ تۇر. ازiرگە كۇنكورiس كوزiنەن بiرنەشە بازاردىڭ ساۋداگەرلەرi ايىرىلسا، الداعى ۋاقىتتا بۇكiل بازار ساۋداگەرلەرi ولاردىڭ كەبiن كيەتiن ءتۇرi بار. سەبەبi قالانىڭ قۇرىلىس جوسپارىنا كۇرە جولدىڭ بويىنداعى الىپ بازار تۇتاسىمەن سۇرiلمەك.
اكiمدiك ساۋدا ورىندارى مەن تاۋارلارى ورتەنگەن ساۋ­داگەرلەرگە قالانىڭ سىر­­تىنداعى قۇلجا تاس جولىنىڭ بويىنان جاڭادان اشىلعان “جەتiسۋ” بازارىن ۇسىنىپتى. الايدا ول بازارعا تايلى-تۇياعىمەن كوشiپ بارعان ساۋداگەرلەر جوق.
كۇزدەن بەرi ەكiنشi مارتە تۇتانعان ءورت كەزدەيسوقتىق پا، الدە قاساقانا ۇيىمداستىرىلعان ارەكەت پە؟ مۇنى ارنايى قۇرىلعان ساراپتاما توبى انىقتاۋى تيiس. بiراق ساۋداگەرلەر ءورت قاساقانا قويىلدى دەيدi. بۇل – ءسۇرi­لەتiن بازاردان ساۋدا­گەر­لەردi كۇنi بۇرىن قۋىپ شىعۋ ءۇشiن جاسالعان ارەكەت بولۋى مۇمكiن دەپ بولجايدى.
“باراحولكادا” كۇن كورiپ جۇرگەن ساۋداگەرلەر – ءوزiن-ءوزi جۇمىسپەن قامتۋشىلاردىڭ قاتارىندا. وسى كۇنگە دەيiن بيلiك ورىندارىنا الاقان جايىپ، اقشا سۇراپ كور­مەگەن، ءوز كۇندەرiن ءوز بەتiن­شە كورiپ جۇرگەندەر. ەكiنشi جاعىنان قالا شەتiندەگi بۇل بازاردى “مەملەكەتتiڭ iشiن­دەگi مەملەكەت” دەۋگە بولادى. ءوز زاڭى مەن سالىعى بار، تiپتi ءوز بيلiگi بار. بۇكiل­الەمدiك بانكتiڭ دەرەگiنشە، “باراحولكادا” بiر جىلدىڭ iشiندەگi اقشا اينالىمى 1 ميلليارد 742 ميلليون دوللارعا جەتەدi.
قالا اكiمi شەتتەگi بازاردى لاس، سانيتارلىق تالاپتار ساقتالمايتىن، اۋرۋ جايلاعان جەر دەپ سالدى. “باراحولكا” مۇنداي كۇيگە بiر-ەكi كۇن، تiپتi بiر-ەكi جىلدىڭ iشiن­دە تۇسكەن جوق. ول بازار ءبۇ­گiن­گi تۇرعان ورنىندا ونداعان جىلداردان بەرi ەمiن-ەركiن جۇمىس iستەپ كەلە جاتىر. بۇل جايت وسى كۇنگە دە­يiن بۇل ساۋ­دا ورنىنىڭ قورعاشتاعان iرi قولداۋشىلارى بولعانىن ايعاقتايدى. مۇنى ا.ەسiموۆ تە بiر سوزiندە راستاعان.
ەندiگi جەردە وسى ازاماتتار كۇندەلiكتi تابىس كوزiنەن ايىرىلاتىن بولسا، بۇل الەۋمەتتiك جارىلىسقا اپارىپ سوقتىرماي ما دەگەن ساۋال تۋىندايدى. حالىقپەن ديالوگ ورناتپاي ءوز بەتiنشە شەشiم قابىلداپ، كۇشتiك تاسiلدەرگە جۇگiنۋ قانداي قاسiرەتكە اپارىپ سوقتىرۋى مۇمكiن ەكەنiن “شاڭىراق” وقيعاسى كورسەتتi. جالعىز كۇنكورiس كوزiنەن اجىراعان ساۋداگەرلەر بارريكاداعا شىعۋى مۇمكiن بە؟ بiز وسى سۇراقتاردى وسى سالاداعى كاسiپكەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ وكiلiنە قويىپ كوردiك.
اسپانداعى ەسIموۆ جەرگە ءتۇسسIن
جiبەك اجiباەۆا، قازاقستاننىڭ ساۋدا كاسiپورىن­دارى قاۋىمداستىعىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتi:
– كاسiپكەرلەر دە، بازاردىڭ يەلەرi دە قالا ينفراقۇرىلىمى دامىپ جاتقانىن جاقسى تۇسiنەدi. مۇنىمەن ەش­­­كiم داۋلاسپايدى. بiراق ماسەلە وسىنىڭ قالاي iسكە اساتىنىندا. بازارلاردى كو­­شiرۋ ساۋداگەرلەرگە اۋىرت­­­پالىعىن سالىپ، تەرiس اسەر ەتپەۋi تيiس. بiراق ول ءۇشiن كەشەندi iس-شارالار قاجەت. ول ءۇشiن ۇكiمەت تاراپىنان قولداۋ كەرەك. قالا بيۋدجە­تi­نەن بازارلاردى كو­شiرۋ مەن كاسiپكەرلەردi سوندا ورنالاستىرۋ ءۇشiن ارنايى قار­جى قاراستىرىلۋى شارت. ەكiنشiدەن، ەڭبەك ەتۋدiڭ بالاما جولدارى، ياعني جاڭا جۇمىس ورىندارى ۇسىنىلۋى قاجەت. ويتكەنi قازiر اربا سۇيرەپ جۇرگەن جاستاردى باسقا ماماندىققا باۋلۋعا بولادى. ۇشiنشiدەن، قر زاڭناماسىنا سايكەس، كاسiپكەر­لەردiڭ جەرiن الىپ قويعانى ءۇشiن جانە كاسiپتەن ايىرعانى ءۇشiن وتەماقى تولەنۋi شارت. سوندا عانا وسى iس-شارالار كەزەڭ-كەزەڭiمەن دۇرىس، ساليقالى تۇردە iسكە اسادى. ال بۇل بولمايىنشا، الەۋمەتتiك جارىلىس قاۋپi بار.
– مۇنداي ديالوگ ورناي ما ەكەن؟.. كاسiپكەر­لەرمەن كەلiسسوزگە شىعۋدىڭ ورنىنا ەسiموۆ احۋالدى تiكۇشاقپەن باقىلاپ ءجۇردi عوي.
– ءيا، ەسiموۆ قۇس ۇشاتىن بيiكتiكتەن ەشۋاقىتتا ەشتەڭە بايقاي المايدى، وعان جەرگە ءتۇسiپ ءجۇرۋ كەرەك. كا­سiپ­كەرلەر ءورت جالىنىن قاي جەردەن كورسە، قاداعالاۋشى ورگاندار دا سونداي جەردەن كورۋi تيiس. قۇس ۇشىپ جۇرەتiن بيiكتiكتەن شىنايى احۋال بiلiنبەيدi.
– بۇل – كۇزدەن بەرگi ەكiنشi ءورت. بiرەۋ قاساقانا قويۋى مۇمكiن بە، الدە قاۋiپ­سiزدiك شارالارى ساقتالماي ما؟
– ەگەر ءورت قاۋiپسiزدiگi ساقتالماسا، جاۋاپكەرشi­لiك­كە باقىلاۋ-قاداعالاۋ ورگاندارى تارتىلۋى تيiس. ولار كاسiبي قىزمەتiن دۇرىس ات­قارمادى دەگەن ءسوز. ءورت شىققاندا گيدراتتار بولعان جوق. سۋدى ايدالادان جال­عاپ تاسىدى. سۋدى نەگە سونشا جەردەن تاسىمالدادى؟ ال تiكۇشاق نەگە 30 توننا گيدراتتى ءورت وشاعىنا ەمەس، باسقا جاققا شاشتى؟ وسى ساۋالدار ورگانداردىڭ كاسi­بي ەمەستiگiن كورسەتەدi.
ساۋدا سالاسىنداعى كا­سiپكەرلەر رەسپۋبليكالىق نارازىلىق اكتسياسىن وتكiزۋدi ويلاستىرىپ وتىر. بازارلاردى ءسۇرۋ تارازدان باستالدى، ەندi الماتىعا كەلiپ جەتتi.
– ونىڭ ۇستiنە بۇل ءوز كۇنiن ءوزi كورiپ جۇرگەن، بيلiكتەن كومەك سۇراماعان توپ قوي.
– ءيا، ول راس. ەندi تاۋارى ورتەلگەنi ازداي، بانككە بورىشكەر. يپوتەكا، وزگە دە نەسيەسi بار. اقىلى بولiمدە­گi بالالارىن قالاي وقىتادى؟
– ورتەنگەن دۇنيە-ءمۇ­لiك ءۇشiن وتەماقى تولەنە مە؟
– جوق. ەسiموۆ “ەگەر تا­ۋار نە مۇلiك ساقتاندىرىلسا عانا وتەماقى الۋعا قاقى بار” دەپ بiردەن كەسiپ ايتتى. بiراق ساقتاندىرۋ ولاردىڭ ورتەنiپ كەتكەن مۇلكiنiڭ ون پايىزىن دا وتەمەيدi.
دايىنداعان
ەلنۇر باقىتقىزى
"جاس الاش" گازەتى