قازاق ءسوز ونەرىنە قۇمارتقان، ءوز الىنشە ءسوز سۇيەگىن تانيتىن، جىلىگىن شاعىپ مايىن ءىشىپ، كەمىگىن كەمىرىپ، قازاق ءسوزىنىڭ باسقا ارناعا ءتۇسىپ بارا جاتقانىنا ىنتا-شىنتاسىمەن جانى اشي قارايتىن مامان بولماساق تا، ادەبيەتكە اۋەس، ءسوز قۋار بىزدەر ءۇشىن، كۇيىپ-پىسىپ، قوق بولىپ كەتەتىن تۇستار كوپ-اق…

بىردە الەم جەلىنى اقتارىپ وتىرسام: «اق ساعىنىش كەمەسى، ساۋلەتايىما قاراي جىلجىپ كەلە جاتىر»، - دەپتى ءبىر ءان ماتىنىندە. ول اق ساعىنىش تولى كەمەسى تەڭىزدە مە، قۇرلىقتا ما، ول جاعى بەيمالىم. ايتەۋىر ءبىر اق ساعىنىش كەمەسى، ساۋلەتايىنا قاراي جىلجىپ كەلە جاتىر ەكەن، ءان ءسوزى ءۇشىن جازسا كەرەك. ولەڭنىڭ ۇزىن ىرعاسى وسىلاي، كەمە بولعاسىن سۋدا جىلجىپ كەلە جاتقان شىعار دەيىن دەسەڭ، بىراق اقىن قۇرلىقتا تۋىپ وسكەندەي. ءبىر كەمە اق ساعىنشقا تولى جىلجىپ كەلە جاتقان، شىركىننىڭ ساۋلەتايى قانداي جان ەكەن دەسەڭشى؟ پەرى مە، الدە حور قىزى ما، قايدام؟ ونىسىن دا قويشى، وسى سوزگە ءبىر قانشا كامپوزيتور سىماقتار ءان جازىپ تاستاعان عوي. «كەڭ تارالعان ءان» دەپ تاعى ءبىر جەل وكپە جۇرگىزۋشىنىڭ تانىستىرىپ جاتقانىن ەستىپ، اپام دا اڭ-تاڭ، مەن دە اڭ-تاڭ بولدىق.

ءيا، ءجون دەلىك. قازاقتا، «سارعايعان ساعىنىش بار» ەدى، ال «اق ساعىنىش» قايدان پايدا بولدى ەكەن؟ زامانعا قاراي، كەسەرتكىگە (حاميلونعا) ۇقساپ، ساعىنىشتا ماۋسىم، مەزگىل سايىن وزگەرىسكە ۇشىراپ، تۇرلەنىپ تۇرا ما ەكەن الدە، كىم ءبىلسىن؟ ەندى ءبىر ءداۋىر اۋناعاندا كوك ساعىنىش پايدا بولماسىنا كىم كەپىل؟..

ايتپاقشى، «جاسىل ءتۇن» دەگەن ولەڭ جازعان اقىن دا بار ەكەن. ءتىپتى وسى ولەڭىنىڭ اتىمەن «جاسىل ءتۇن» دەگەن جيناق شىعارىپتى. «قاراڭعى ءتۇن»، «ماقپال ءتۇن»، «ايلى ءتۇن»، «كوگىلدىر ءتۇن» دەگەن بولۋشى ەدى، «جاسىل ءتۇن» قايدان شىققان؟ «جاسىل جول» دەگەندى ەستىگەنبىز، ويتكەنى كوك مايدسادا، كوكالدا، جاسىل جايلاۋدا شالعىننىڭ ۇستىمەن جۇرسەڭىز ارينە جاسىل جول بولارى انىق. ال «جاسىل ءتۇن» باسقا عالامشارعا شىعىپ الىپ تومەن قاراعاندا ءتۇن «جاسىل ءتۇن» بولىپ كورىنەتىن شىعار، ول جاعىن ءبىز بىلمەدىك. وسىنى جازعان اقىن بىلمەسە...

تاعى ءبىر ءان سوزىندە: «جۇرەگىڭنەن ءبىر ورىن بەر بوس بولسا» دەپتى ءبىر اقىن، ماسساعان… بۇعان دا كامپوزيتور اجەپ-ءتاۋىر ەڭبەكتەنىپ نوتالارىن ءورىپ، ءان جازىپتى. ەندى كامپوزيتوردىكى ناعىز ەڭبەك. بىراق اقىننىڭ «جۇرەگىڭنەن ءبىر ورىن بەر بوس بولسا» دەگەنىنە قاراعاندا، ادامنىڭ جۇرەگى ەمەس، ءبىر جاققا جۇرگەلى تۇرعان جەڭىل كولىك نەمەسە اۆتوبۋس با دەرسىڭ. ەرىكسىز «نەدەگەن ۇلكەن جۇرەك» دەپ، كەۋدەڭدى سيپالايسىڭ. ءاي قايدام، بارا-بارا ادامداردىڭ جۇرەگى مىنا زامان تاعى ءبىر اۋناي قالاسا قوعامدىق كولىككە اينالىپ كەتەتىن بولار دەگەن ويعا كەلەسىڭ…

ال، ەندەشە! «قاربىز مۇڭ» دەپ قويىپ قالىپتى ءبىر اتى تانىس، كەۋسىلدەي ءبىر اقىن! «ءتاتتى مۇڭ» دەگەنى عوي، ەندى قايتسىن-اي… ياپىراي، اقىننىڭ كىم بولۋىندا نەمىز بار، بىراق سونىڭ ءسوزى عوي تالدايتىنىمىز.

«قاربىز مۇڭ» بۇل قانداي مۇڭ بولعانى سوندا؟ مۇڭنىڭ ءبارى قاربىز سياقتى قىپقىزىل، ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن ءتاتتى بولسا، قۋانىش، جۇبانىشتىڭ نە كەرەگى؟! سونى جارىپ جەپ، ەزىپ ءىشىپ جۇرە بەرمەي مە بۇل حالىق. قازاق كوپ گەنوتسيدكە ۇشىراعان حالىق قوي، كوپ جاۋگەرشىلىكتى دە تاريحتا باسىنان وتكەرگەنى انىق. زاماننىڭ ۇشقان قۇستاي دامۋىنا ىلەسىپ سول قالىڭ قايعىسى، مۇڭى بويىنا ۇيرەنىسە كەلە، ەزىلگەن قاربىزداي، قويمالجىڭعا اينالىپ قالعان جوق پا ەكەن؟ ايتپەسە، قازاق ءتۇبىر سوزىندە، تۇراقتى ءسوز تىركەسىندە «قاربىز مۇڭ» دەگەن تەرمين جوق سياقتى ەدى، مۇنى ەستىگەن كەلەسى ۇرپاقتىڭ مۇڭى،  كارتوشكى مۇڭ (كارتوپ), قىزعاناق مۇڭ (پوميدور), قىرىققابات مۇڭ (كاپپۋستا), ءسابىز مۇڭ بولماسىنا كىم كەپىل؟!.

ال ونى ازسىنىپ جۇرگەندە، ءبىر اقىنىمىز: «قۇزعىن مۇڭ» دەپ قويىپ قالىپتى ءبىر ولەڭىندە... الدىنعى تانىمال اقىن ايتقان «قاربىز مۇڭدى» جارىپ جەپ وتىرعاندا، ەكىنشى اقىننىڭ مۇڭى كادۋەلگى، «قوڭق، قوڭق، قوڭق» دەپ اسپاندا ۇشىپ جۇرەتىن، قۇزعىنعا اينالىپ، اسپانعا ءبىر-اق كوتەرىلدى، ەندى قايتتىك؟! اسپاندا ۇشىپ جۇرگەن قۇزعىن مۇڭدارعا، جاي حالىقتىڭ قولى قايدان جەتسىن، وسىنداي اقىن سىماقتار بولماسا…

بۇل «قۇزعىن مۇڭ» قايدان قوڭقىلداپ ۇشىپ كەلە قالدى ەكەن دەپ ءسوزدىڭ اقتاردىق. قازاقتىڭ ءتۇبىر سوزىندە «قۇزعىن مۇڭ» دەگەن تەرمين جوق بولىپ شىقتى. الگى اقىنىمىز قيال الەمىندە قوڭقىلداپ وزىنشە ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرىپتى.

بىراق، بۇگىن «قۇزعىن مۇڭ» بولادى دەپ بارماق كورسەتىپ كەتسەك، ەرتەڭ ۇرپاقتاردىڭ مۇڭى – «قارعا مۇڭ»، «كۇيكەنتاي مۇڭ»، «ساۋىسقان مۇڭ»، «ۇكى مۇڭ» بولىپ اۋىسىپ كەتەتىنى داۋسىز…

ال، ونى ازسىنىپ جۇرگەندە تاعى ءبىر اقىن، «قۇلىن جىر» دەپ قويىپ قالماسى بار ما؟ بۇل ماي تىلەسەڭ، مىنە قۇيرىق دەگەننىڭ ءوزى بولدى عوي. اقىننىڭ ءسوز لامىندە، «قۇلىن جىر» يەن دالادا، شىرقىراپ تۇر ەكەن. بالكىم جەتىم قۇلىن شىعار، بالكىم اۋزىنا ساقاۋ شىعىپ ۇيىرىنەن ءبولىنىپ كوز جازىپ قالعان بولار، ايتەۋ «شىرقىراپ تۇر» دەيدى.

ەلدىڭ ءبارى، اقىندار قوسىنى الدىعا كەتىپ قالعان عوي، شىرقىراعان قۇلىن جىرعا، قاراۋعا مۇرسا جوق قاربالاس قوي…

وي، قۇلىن جىر، قۇلىن جىر،

ەلدەر بىزگە كۇلىپ جۇر؟!

قازاقتا «قۇلىن جىر» دەگەن تەرمين جوق، وسىدان بىلاي ءبىلىپ ءجۇر! – دەپ بىرەۋى دە ايتىپ، ەسكەرتپەگەن عوي، سول «قۇلىن جىردىڭ» اۆتورىنا. سول سەبەپتى ول ءوز الدىنا شىرقىراپ شابا بەرگەن، شابا بەرگەن، جەتىم جاباعىعا ۇقساپ.

بۇگىن، قازاقتا «قۇلىن جىر» بولادى دەسەك، ەرتەڭگى ۇرپاقتا، قۇنان جىر، بايتال جىر، بيە جىر، دونەن جىر، بەستى جىر، ات جىر، ايعىر جىر ۇيىرىمەن ءورىپ كىسىنەپ كەتەتىنى داۋسىز. ويتكەنى مەزگىلگە ىلەسىپ، بۇگىنگى "قۇلىن جىر" ەرتەڭ تاي، بىرسۇگىنى قۇنان بولىپ ۇلكەيە بەرەدى عوي…

ال، جالعاستى جەلى قولدانۋشىلاردى، اقىنداردى تىڭدالىق. تاعى ءبىر اقىندار شوعىرى تىم كوز جەتپەس بيىككە، كوتەرىپ كەتكەن، ولەڭدەرىن وقىساڭ، اسپاندى قاقپا عىپ قاعىپ، جۇلدىزداردى ءبىرىن-بىرىنە قوسىپ ويناپ ءجۇر. قۇددى اسپان الەمىنىنىڭ شاق-شالەكەيىن شىعارعان، قىتايدىڭ «باتىسقا ساپار» تەلەفيلمنىڭ مايمىل كەيىپكەرى سۋن-ۋكىڭ دەرسىڭ. بۇل ولەڭىنەن ەش نارسە ۇعا المايسىڭ، ءبىرىن-ءبىرى سوعىلعان اسپان دەنەلەرى، دومالاپ جۇرگەن تاۋمەن تاس. ارالاپ قاشىپ ءجۇرىپ ارەڭ قۇتىلاسىڭ، بۇل زۇلىماتتان، ەسىڭدى ازەر جىياسىڭ.

ال، ونى ازسىنىپ جۇرگەندە الىمساقتان بەرى، قارا ولەڭمەن كەلگەن ەل، سوتسياليزم زامانىندا، قىزىل جالقىن وتقا قاقتالىپ، قىپ قىزىل ولەڭ جازعان، قىزىل ءان ايتقان حالىقپىز عوي. زورلانىپ بولسا دا، ودان جاھاندانۋدىڭ تاسىرىنە ۇشىراپ، بادىك ولەڭدەر دە جازىپ سالدىق. ونى جالاڭاش، جالپىعا ايتقاننان ۇيالىپ «ەروتيكا» دەپ قوياتىنىمىز تاعى بار.

ەندى ءوستىپ جۇرگەندە، باعاناعى اقىننىڭ ايتقان، ءبىر كەمە «اق ساعىنىشى» سياقتى، «اق ولەڭ» دەگەن ولەڭ پايدا بىلىپتى. دەي تۇرعانمەن جىلقىنى – دوڭىزعا، شىبىندى – قوڭىزعا بۋدانداستىرىپ جاتقان زامان عوي بۇل. ءبارى دە بولاتىنىنىنا كۇمانىمىز جوق. بىراق، سول «اق ولەڭى» ويلى بولسا، باياعىداعى ءسوز بيىگىنە كوتەرىلگەن، ومارعازى ايتانۇلى اعامىزدىڭ تونيكالىق ولەڭدەرىندەي ويلى بولسا، ايتارىمىز جوق ەدى.

ال، اق ولەڭى تۇسكىر دە، نە ءبىر ءتۇيىر ۇيقاس، نە ءبىر شاقا وي جوق شىركىن-اۋ.

نە قارا سوزگە، نە قارا ولەڭگە ۇقسامايدى. بۇل جەردە بارلىعىن ءبىر شىبىقپەن ايداپ باراجاتقان جوقپىز، ءىشىناراسىن ايتىپ وتىرمىز عوي. ۇزىن قۇلاق ەسەك پەن، كادۋەلگى جىلقى شاعىلىسىپ، نە جىلقى ەمەس، نە ەسەك ەمەس قاشىر دەگەن ءبىر تۇقىمى تۇزداي قۇرىعىر حايۋاننىڭ پايدا بولعانىنداي…

ال، سوسىن ولەڭنەن جالىققاندا اقپارات سالاسىنداعى، الەم جەلىدەگى، كىسىلەردىڭ ءسوز لامىنە نازار سالاسىڭ. مۇندا، اقىنعا دا جازۋشىعا دا، جاقىن ءسوزۋارلارىڭ بار عوي. «اسپان استى ەلى» دەيدى ءبىر جۋرناليست ءبىر كۇنى، قىتايدى ايتقانى بولسا كەرەك، ماسساعان! سوندا ءبىز اسپاننىڭ ۇستىندە ەكەمىز نەمەسە اسپاننىڭ استىندا ەمەس ەكەنبىز عوي دەپ قالاسىڭ؟!

بۇرىن، بالا كەزىمىزدە ەستىگەن ءبىر ەرتەگىدە ايتىلۋىنشا جەر ءۇش قابات بولادى مىس… اسپاننىڭ ۇستىندەگىلەر بەلباۋدى قىل مويىننان، ورتاسىنداعىلارى بەلىنەن، ال اسپاننىڭ استىنداعىلار ەكى اياعىنىڭ توبىعىنان بايلانادى ەكەن دەيتىن… بالكىم، ونسىز دا تۇساۋلى ەلگە، ايتقان استارلى ءسوزى مە دەگەن ويعا كەلەسىڭ.

بۇل جەردە دە، كەلەسى ۇرپاق جۋرناليستەرىن دە ەسكەرگەن ءجون سياقتى، بۇگىن ەلدى اسپان استى دەسەك، ەرتەڭ ۇرپاقتار ولاردى جەردىڭ جارىعىنا تىعىپ جىبەرۋى عاجاپ ەمەس قوي…

ال، ەندەشە ول ولما؟ ءبىر جۋرناليست «ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى» دەمەسى بار ما، ءسوز اراسىندا، ماسساعان! ونسىز دا اسپاندا تۇرعان ايدى، كىمدەر اۋرە بولىپ سۇيرەلەپ جۇر ەكەن، اتتەڭ؟! بۇگىن ءبىز ايدى سۇيرەپ اسپانعا ءبىر-اق شىعاردىق دەسەك، كەلەسى ۇرپاق قايتادان اكەلە الماي، قينالىپ قالادى-اۋ…

سونىمەن وسىلايدان وسىلاي، بۇگىنگى اقىندار مەن ءسوزۋارلاردىڭ ويلاپ تاپقان جاڭا تەرميندەرىنە ءجىپ تاعا الماي شارشايسىڭ. ونسىز دا ءدۇبارا بولىپ، ءتىلى شۇبارلالىپ بارا جاتقان ەلدى ودان سايىن جارعا يتەرگەندەيمىز.

ۇلت كوسەمى اقىمەت بايتۇرسىنۇلى: «ءسوزى جوعالعان ۇلتتىڭ، ءوزى دە جوعالادى» دەگەن اسىل ءسوزى ەسكە تۇسەدى. «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» دەمەكشى قازاق ءسوز جۇيەسىنىڭ ءتۇپ تامىرىنان اۋىتقىپ، جاڭا تەرمين ويلاپ تاۋىپ، قارىق قىلماي-اق قويساق ەكەن دەگەن ويدا قالاسىڭ. ءبىز جاڭا تەرمين جاساماي-اق، ونىسىزدا قازاقتىڭ سوزدىك قورى باي ءتىلدىڭ قاتارىندا عوي اينالايىندار-اۋ… نەدەن سالساڭ سودان شىعادى عوي شىركىن!

مەن جوعارىدا، جاڭادان تەرمين ويلاپ تاپقان كىسى بولىپ، ونسىز دا باي ءتىلىمىزدى بايىتىپ جاتىرمىز دەپ، اقتەر-كوكتەر بولىپ جۇرگەن، ءبىر ءبولىم اقىندار مەن ءسوزۋار جۋرنالىستەردىڭ، ولەڭىنە، جالپى شىعارماسىنا ەمەس، جوقتان تاپقانداي بولعان ءبىر-ءبىر اۋىز سوزىنە عانا توقتالدىم. كەشىرەرسىزدەر، يگى جاقسىلار!

قازاق ءتۇبىر سوزىندە ونداي ءمانسىز تەرميندەر جوق، شىراقتارىم، ەستەرىڭدى جيىڭدار، اينالايىندار؟!.

اق ساعىنىش، قازاقتا جوق حالقىم-اۋ، ءدۇبارا ءتىل، دۇمبىلەز وي، ارتى جاۋ. الەك بولىپ «ايدى اسپانعا شىعارىپ»، «قۇلىن جىر» دەپ تەرمين جاساۋ ارتىق نەمەسە بوسقا اۋرەشىلىك بۇل.

بىزدەر ايتساق، «قۇزعىن مۇڭ» مەن «قاربىز مۇڭ»، ءسوز نەگىزى وشكەندىگى ارعى ءىزدىڭ. قيعاش ءتۇسىپ مازالايدى-اۋ ۇرپاققا، ماڭدايداعى انا تىلدەي جالعىز كۇن دەپ ويىمىزدى اياقتايمىز.

باقىتبەك تالعات

Abai.kz