قازاق كالەندارى بويىنشا جىلباسى سانالاتىن ناۋرىز ايى دا كەلىپ جەتتى. ەلىمىزدىڭ تۇپكىر‑تۇپكىرى ونى جاڭاشا، بيىل عانا قابىلدانعان «نۋرىزناما» باعدارلاماسى بويىنشا سالتاناتتى تۇردە اتاپ ءوتتى. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ون كۇن بويى تويلانىپ، ونىڭ ءاربىر كۇنى ۇلتتىڭ سالت‑داستۇرىنە جانە ازاماتتىق قوعام قالىپتاستىرعان قۇندىلىقتارعا ارنالدى. ناۋرىز، شىن مانىسىندە، قازاقستان حالقىن ءبىر كىسىدەي بىرىكتىرگەن، الىس‑جاقىندى تابىستىرعان ايتۋلى مەرەكەگە بولىپ تويلاندى.

الايدا، قوعام ءومىرى ۇنەمى تەك شاتتىقتان تۇراتىن تاۋسىلماس مەرەكە ەمەس. بىزدە قوعامدا دا، مەملەكەتتە دە شەشىلمەگەن شارۋالار ءالى دە بولسا شاش ەتەكتەن دەسەك – شىندىقتان الىس كەتپەيمىز. بۇرىننان قوردالانعان سۇراقتاردان وزگە، قولعا الىنعان جاڭا ماسەلەلەردىڭ ءوزى وعان جانامالاتىپ ونداعان جاڭا سۇراقتاردى كولدەنەڭ تارتۋدا. سودان بولار، قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسى ءۇشىن ءومىر اعىنى تىم جىلدامداپ، ۋاقىت سىعامدالعان كەيىپكە ەنگەندەي كۇيگە كوشتى. مۇنداي كەزەڭدە كوپ ماسەلەنىڭ اڭعارىلا بەرمەۋى عاجاپ ەمەس – ول ماسەلەلەر سىرعىپ قانا ەلەۋسىز قالىپ، بولاشاقتا ونىڭ ءدۇمپۋى كەرى اسەر ەتۋى ابدەن مۇمكىن. وسىنى ەسكەرە كەلە، بۇگىنگى ماقالادا ءبىز قازاقستان قوعامىنا ءتونۋى مۇمكىن قاۋىپتەر تىزبەگىن اشىق ايتىپ، ولارعا ءبىرشاما تۇسىنىكتەمەلەر بەرە كەتۋدى جوسپارلادىق.

سونىمەن، الدىمەن قوعامداعى الەۋمەتتىك جانە مادەني‑يدەولوگيالىق ماسەلەلەرگە نازار اۋدارامىز. قازىرگى تاڭدا ەلدى الاڭداتىپ جۇرگەن سۇراقتار قاتارىنا مىنالاردى جاتقىزار ەدىك:

1. مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت – قازاق ۇلتىنىڭ مادەني جانە رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ السىزدىگى ماسەلەسى.

بۇل، ارينە، ەلدەگى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ دامۋىمەن تىعىز بايلانىستى. الايدا، ءبىز ايتىپ جۇرگەن «ۇلتتىق بىرەگەيلىك» وزدىگىنەن جاڭا سيپاتتاعى ۇلت قالىپتاستىرۋعا قاۋقارسىز. سەبەبى، «ۇلت قالىپتاستىرۋ» قىزمەتىن تەك قانا مەملەكەت قانا جۇزەگە اسىرا الادى. وسى باعىتتا قوعام ءالى دە مەملەكەت تاراپىنان شەشۋشى قادامداردى كورە الماۋدا. سونىڭ ناتيجەسىندە ەلىمىزدە ۇلتتىق بولمىسقا تونەر قاۋىپ‑قاتەرلەر ءالى دە جەتكىلىكتى بولىپ وتىر. قوعامدىق پىكىردى زەرتتەۋ بارىسىندا قازاق قوعامىنىڭ ءالى دە «مەملەكەتتىگىن» سەزىنبەگەنى، كوپتەگەن ىشكى جانە سىرتقى وقيعالارعا باعا بەرۋدە قوعامنىڭ ماسەلەگە «مەملەكەتتىك مۇددە» تۇرعىسىنان كەلە الماۋى، ونى تالقىلاۋدا قوعام مۇشەلەرىنىڭ پىكىرلەرىنىڭ بىر‑بىرىنە قاراما‑قايشى بولىپ شىعاتىنى – وسىعان تولىق دالەل بولا الادى. ەندەشە، مەملەكەت بيلىگى وسىنى ۇنەمى نازاردا ۇستاپ، قوعامدى زەرتتەۋدى كۇشەيتۋى ءتيىس، الەمدىك تاجىريبەلەرگە جۇگىنىپ، ۋنيتارلى مەملەكەتكە ساي كەلەتىن ۇلتتىق تۇتاستىقتى قولعا جەدەل الۋىمىز كەرەك دەپ سانايمىز;

2. ۇلتارالىق شيەلەنىستى بولدىرماۋدىڭ الدىن الىپ وتىرۋ.

قازاقستان حالقى بۇرىننان كوپۇلتتلىق جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ كەلدى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن، تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇرامى تابيعي ەكشەۋدەن ءوتتى – كوپتەگەن ۇلت وكىلدەرى وزدەرىنىڭ تۇپكى وتاندارىنا ورالدى. قازاق حالقى تۇڭعىش رەت اراعا عاسىرلار سالىپ ءوز ەلىندە كوپشىلىككە اينالدى. ارينە، قازاقتار سول زامانداردان بەرى ۇلتارالىق تولەرانتتىلىقتىڭ ۇلكەن تاجىريبەسىنەن ءوتتى. وعان قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان «جان‑جاعىنا اشىق» كوزقاراستاعى ۇلتتىق دۇنيەتانىمى مەن سالت‑داستۇرلەرى ىقپالىن تيگىزدى. الايدا، سونىمەن قاتار، بوداندىق زامانىندا قازاق ۇلتىندا «مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت» رەتىندەگى تاجىريبە جيناقتالمادى. ال، ەندى «مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىك» ۇلت يىعىنا ارتىلعان زامان تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە كەلدى... شىنىن اتساق، ۇلت وعان دايىن بولماي شىقتى: ۇلتتىڭ ءوز مۇددەسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرە الماۋى، ءار ماسەلەنى لوكالدى سيپاتتا عانا شەشۋگە ۇمتىلىسى، وڭىرلەر دامۋىنىڭ سينكرەتتىلىگىنىڭ ساقتالماۋى، وندا «وڭىرلىك ەگويزمنىڭ» كورىنىس بەرۋى، ۇلتتىق بايلىققا تۇتاس يەلىك ەتە الماۋى – ەلىمىزدەگى بارلىق ەتنوستاردى قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى مەن رۋحانياتى توڭىرەگىنە توپتاستىرۋعا، قازاق مادەنيەتىنىڭ وزگەلەردى وزىنە سىڭىرۋگە قاۋقارسىز قالۋىنان ورىن الدى. ونىڭ «كوشىرمەسىن» ءتىل ماسەلەسىندە دە بايقاۋعا بولادى. مۇنىڭ بارلىعىن ۇلتارالىق قاتىناستا تاتۋلىق پەن بىرىزدىلىكتىڭ بولۋىنا تونەتىن استارلى قاۋىپ دەپ ساناۋعا بولادى. ەندەشە، الداعى جىلدا مەملەكەت بيلىگى وسى ماسەلەنى ۇنەمى نازاردا ۇستاعانى ءجون;

3. ۇلتتىق بولمىس ەكلەكتيزمى، نەمەسە، بولمىستان اجىراۋ قاۋپى.

بۇل سۇراق جوعارىداعى سۇراقتارمەن تىعىز بايلانىستى جانە ونداعى ماسەلەلەردىڭ كوپشىلىگى سول سۇراقتاردىڭ دەر كەزىندە انىقتالىپ، شەشىمىن تاپپاعانىنان تۋىنداپ جاتاتىنى انىق. دەگەنمەن، «ۇلت بولمىسىنىڭ تۇتاستىعى» ماسەلەسى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بار دەڭگەيىندە ۇنەمى قاراستىرىلىپ، كۇندەلىكتى اتقارىلاتىن ءىس‑شارالار قاتارىندا تۇراتىن ماسەلە دەر ەدىم. سەبەبى، بۇل ماسەلە ءال فارابي بابامىزدىڭ تىلىمەن ايتقاندا «پوتەنتسيالدى ينتەللەكتىنى» ساتىلى تۇردە دامىتىپ، ونى «ارەكەتشىل ينتەللەكت» دەڭگەيىنە جەتكىزۋ ماسەلەسى. ياعني، قاراپايىم تىلمەن ايتساق، بۇل – جاڭا تۋعان ءسابي تاربيەسىنەن باستاپ، ازاماتتاردى «ەل باسقارۋشى تۇلعالار» دەڭگەيىنە كوتەرۋ ماسەلەسىن قامتيدى. ەندى، وسىلاردىڭ ءار بۋىنىنا نازار سالساق، وندا بالا تاربيەسىندە دە، مەكتەپ تاربيەسىندە دە، وتباسىلىق تاربيەدە دە، ازامتتىق تاربيەدە دە ءوزارا ساباقتاستىقتىڭ جوقتىعىن كورەمىز. بالا – بالالىعىمەن ءجۇر، دانا – دانالىعىمەن ءجۇر. ەكەۋى ءبىر‑بىرىن تانىمايدى دەسە بولادى.  ولاي بولسا، بىزدە بالانى تۇلعا رەتىندە قابىلداۋ، نەمەسە، بالانىڭ بولاشاق تۇلعالىق بەينەسىن كورە الۋ قالاي دامىماعان بولسا،  ەل ازاماتتارىنىڭ دا ىسكەرلىك قابىلەتى، ويلاۋ قارىمى، قارىم‑قاتىناس مادەنيەتى دە «مەملەكەتتىك مۇددە» دەپ اتالاتىن ارنادا توعىسپاعان. وسىنداي بەي‑بەرەكەتتىلىك مەملەكەتتىك دەڭگەيدە «كادرلىق ەكلەكتيزمگە» جول اشىپ، كوپ ماسەلەلەر شەشىلمەي جاتىر. كەيدە، مۇندا تىپتەن مەملەكەت مۇددەسىنە قاۋىپتى قادامدار دا ورىن الىپ جاتادى. سونىڭ ءبىرى، كۇنى كەشە عانا كوتەرىلگەن «ەلتاڭبا ماسەلەسىندە» انىق كورىندى. ەلتاڭبانى سىناۋشىلار ءوز سىنىن دايەكتى ەتە المادى، ال، جاقتاۋشىلار – ازىرگە ەلتاڭبانىڭ كورنەكتىلىگىن العا تارتىپ قارسىلىق تانىتۋدا. الايدا، جاقتاۋشى جاق ءالى دە ەلتاڭبانىڭ ۇلتتىق بولمىسقا قانداي سەبەپتەرمەن ساي كەلەتىنىن مادەني، رۋحاني، تاريحي جانە قازىرگى زامان تۇرعىسىنان وتكىر دالەلدەپ بەرە الماي وتىر. مۇندا دا قوعام پىكىرى ەكلەكتيكالىق سيپاتقا يە بولىپ بارا جاتىر. ەندەشە، مەملەكەتتە قوعام پىكىرىنە جىك سالاتىنداي ۇسىنىستار اۋەلى «قوعامدىق پىكىردى تالقىسىنا» سالىنۋى كەرەكتىگى انىق بولدى. ۇلتتىق بولمىستى ءبىرتۇتاستاندىرۋدىڭ  ەڭ زايىرلى تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى وسى – ۇلتپەن اقىلداسىپ، وعان ءوزىنىڭ ۇلت ەكەنىن ۇنەمى سەزدىرىپ وتىرۋ كەرەك! بۇل زايىرلى مەملەكەتتىلىكتىڭ بەلگىسى، ونىڭ ەڭ باستى دەموكراتيالىق قۇندىلىعى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى

(جالعاسى بار)

Abai.kz