ء(ا.بوكەيحانوۆتىڭ اۋدارماسى جايلى از عانا ءسوز)

سوڭعى كەزدەرى قازاقياداعى ءدىن ماسەلەسى كۇردەلى جاعدايعا اينالىپ بارادى. ەلدەگى تىلدىك بولىنۋشىلىككە ەندى دىندىك الا-قۇلالىق قوسىلدى. بەس قازاق بەس ءتۇرلى ءدىني ۇعىمدارعا يلانىپ، ءبىر ۇستەلدىڭ باسىندا اڭگىمەلەرى جاراسپايتىن حالگە جەتتى. وسىدان ون جىل بۇرىنعى سەنىمگە تۇسكەت سىزات جارعاقشاعى جىراعا اينالىپ ادام اتاپ وتە الماستاي حالگە ۇلاستى.

مۇنى كەش تۇسىنگەن مەملەكەت كورپۋسىنىڭ كۇرەسكەرلىگى وكىنىشكە قاراي، حيدجاپ پەن ساقالدان اسپاي-اق قويدى. ساقالدىڭ ءبىر ءوزى عانا ساياسي ارەنانىڭ قىزۋ پولەميكاسىنا اينالدى. بۇل ءبىزدىڭ تەك ءدىن الىپپەسىمەن عانا تۇيىقتالعانىمىزدى، دالىرەك ايتساق ءدىني ساۋاتىمىزدىڭ ءسابي ساناسىنداي عانا ەكەندىگىن كورسەتەتىن شىندىق. جوعارىداعى اتاپ وتكەن بەس قازاقتىڭ بىرەۋى ارابتىڭ سالت-ءداستۇرىن شاريعاتپەن شاتاستىرىپ، ءوزىنىڭ ءومىر تىرشىلىگىن وسى ءبىر ۇلتپەن ەتەنە ساباقتاستىرۋعا تىرىسسا، تاعى ءبىرىنىڭ تانىم كوكجيەگىنىڭ اۋقىمى جەتىنشى عاسىردان جىلىستاماي-اق قويدى. جاڭالىق اتاۋلىنى جانىنا قاس سانايتىن بازبىرەۋلەرىنە قازاققا قاتىستى بىردەڭە دەسەڭ بولدى «شيرك» دەپ شىعا كەلەتىندى شىعاردى. اداسقان ساناعا اراشا بولار ءۇمىتىمىز يمامدارىمىز بەن زيالىلار دا ەدى. وكىنىشكە قاراي، مەشىت مولدالارىنىڭ بار ايتارى تاعات-عيباداتتىڭ توڭىرەگىمەن عانا تۇيىقتالسا، وقىعاندارىمىز «وسىلاي شىعار دەپ ويلايمىن...» سەكىلدى تايعاناق كوزقاراستاردان ارى قاراي اسا الماي قالدى.

ء(ا.بوكەيحانوۆتىڭ اۋدارماسى جايلى از عانا ءسوز)

سوڭعى كەزدەرى قازاقياداعى ءدىن ماسەلەسى كۇردەلى جاعدايعا اينالىپ بارادى. ەلدەگى تىلدىك بولىنۋشىلىككە ەندى دىندىك الا-قۇلالىق قوسىلدى. بەس قازاق بەس ءتۇرلى ءدىني ۇعىمدارعا يلانىپ، ءبىر ۇستەلدىڭ باسىندا اڭگىمەلەرى جاراسپايتىن حالگە جەتتى. وسىدان ون جىل بۇرىنعى سەنىمگە تۇسكەت سىزات جارعاقشاعى جىراعا اينالىپ ادام اتاپ وتە الماستاي حالگە ۇلاستى.

مۇنى كەش تۇسىنگەن مەملەكەت كورپۋسىنىڭ كۇرەسكەرلىگى وكىنىشكە قاراي، حيدجاپ پەن ساقالدان اسپاي-اق قويدى. ساقالدىڭ ءبىر ءوزى عانا ساياسي ارەنانىڭ قىزۋ پولەميكاسىنا اينالدى. بۇل ءبىزدىڭ تەك ءدىن الىپپەسىمەن عانا تۇيىقتالعانىمىزدى، دالىرەك ايتساق ءدىني ساۋاتىمىزدىڭ ءسابي ساناسىنداي عانا ەكەندىگىن كورسەتەتىن شىندىق. جوعارىداعى اتاپ وتكەن بەس قازاقتىڭ بىرەۋى ارابتىڭ سالت-ءداستۇرىن شاريعاتپەن شاتاستىرىپ، ءوزىنىڭ ءومىر تىرشىلىگىن وسى ءبىر ۇلتپەن ەتەنە ساباقتاستىرۋعا تىرىسسا، تاعى ءبىرىنىڭ تانىم كوكجيەگىنىڭ اۋقىمى جەتىنشى عاسىردان جىلىستاماي-اق قويدى. جاڭالىق اتاۋلىنى جانىنا قاس سانايتىن بازبىرەۋلەرىنە قازاققا قاتىستى بىردەڭە دەسەڭ بولدى «شيرك» دەپ شىعا كەلەتىندى شىعاردى. اداسقان ساناعا اراشا بولار ءۇمىتىمىز يمامدارىمىز بەن زيالىلار دا ەدى. وكىنىشكە قاراي، مەشىت مولدالارىنىڭ بار ايتارى تاعات-عيباداتتىڭ توڭىرەگىمەن عانا تۇيىقتالسا، وقىعاندارىمىز «وسىلاي شىعار دەپ ويلايمىن...» سەكىلدى تايعاناق كوزقاراستاردان ارى قاراي اسا الماي قالدى.

ءدىن - ورمەكشىنىڭ سىلەكەيىندەي وتە نازىك تاقىرىپ. ول ەكى دۇنيەنىڭ قىرى مەن سىرىن ەركىن باعامدار جوعارى تانىمدى تالاپ ەتەدى. دالىرەك ايتساق اللا مەن ادام اراسىنداعى رۋحاني بايلانىس. ال وسى بايلانىسقا بوگدە نيەتتەر مەن ساياسي مۇددە قوسىلعاندا ول دىنگە ەمەس، دۇلەي اپاتقا ۇرىندىرادى. الەمنىڭ ءار جەرىنەن شاڭ بەرىپ جاتقان قاندى قىرعىنداردىڭ سەبەبى وسىنى اڭداتادى. بۇگىنگى دوڭگەلەك دۇنيەدەگى ورىن الىپ وتىرعان ءدىن ماسەلەسىنىڭ انىق سۋرەتى وسى. انىق پەن تانىقتىڭ اراجىگىن اجىراتا بىلمەسەك وسىلاي جالعاسا بەرمەگى دە ءلازىم. سوندا قايتسەك بولادى؟ ءدىن دۇربەلەڭىنىڭ داۋاسىن قايتكەندە تابا الامىز؟ مىنە قابىرعادان قويىلعان قيىن سۇراقتارعا بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن بوكەيحانوۆ قالامسابىمەن جاۋاپ بەرىلگەندىگىنە قايران قالاسىڭ. الاش توراعاسىنىڭ تەرەڭ تانىمىنا تاعى دا ەرىكسىز تاڭدايىڭدى قاعاسىڭ.

اڭگىمە ءالحيسساسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ «ءدىن تالاسى» دەگەن اۋدارماسى حاقىندا. فرانتسۋز جازۋشىسى بەرناردەن دە سەن-پەردەن لەۆ تولستوي اۋدارعان وسى ءبىر قىسقاشا اڭگىمەنى قازاقشاعا بوكەيحانوۆ تارجىمالاعان. وقيعانىڭ ۇزىن-ىرعاعى مىناداي: ءۇندىستاننىڭ سۋرات قالاسىندا كوپتەگەن ءدىن وكىلدەرىنىڭ ءوزارا باسقوسۋى بولادى. اۋەلگى ءسوزدى يران عالىمى باستاعان وتىرىس سوڭى، كەيىن كەلە ۇلكەن داۋعا ۇلاسادى. اركىم ۇلى جاراتۋشىنى ءوز سەنىمىنە (دىنىنە) قاراي مەنشىكتەپ قىزىل كەڭىردەك ۇرىس الاڭىنا اينالدىرادى. سول جيىندا سوزگە ارالاسپاي قاعابەرىستە ءبىر قىتاي وتىرادى. باتۋاعا بەكىمەي قىزارا بورتكەن توپ قولقانى سول قىتايعا سالىپ «سەن قالاي ويلايسىڭ، ويىڭدى ايتساڭشى؟» - دەيدى.
«مىرزالار! مەنىڭ بايقاۋىمشا ادامداردى ءدىن تۋراسىندا ءبىر ىتتىفاققا (ىنتىماققا) كەلتىرمەيتىن جالعىز-اق نارسە نامىس.

....وزىمشىلدىكپەن ءار ادام قۇداي وزىمدىكى، يا وتانىمدىكى، يا دىندەسىمدىكى بولسا ەكەن دەيدى. كۇللى دۇنياعا سىيمايتىن ۇلىع ءتاڭىرىنى ءھار جۇرت ءوزىنىڭ عيباداتحاناسىنا قاماعىسى كەلەدى. ءتاڭىرىنىڭ ەزگىلىگىن (ىزگىلىگىن) ىسپاتتايتىن قۇداي ءوزى دۇنياعا شاشقان نىعمەتىنە جەتەتىن ماداق ءسوز بار ما؟ ادام جۇرەگىنە جازىپ قويعان قۇدايدىڭ ءوز كىتابىنداي شاريعات كىتابى بار ما؟ جاقىن ءۇشىن جانىن فيدا ەتەتىن ەرلىككە جەتەتىن قۇرباندىق بار ما؟ قۇرباندىق قابىل بولۋىنا ەزگى (ىزگى) ادامنىڭ شىن ىقىلاس-كوڭىلىنەن ارتىق ورىن بار ما؟ نەعۇرلىم قۇدايدى جوعارى دەپ، بيىك دەپ، ۇلۇع (ۇلىق) دەپ ۇقسا، سوعۇرلىم جاقسىراق تانىماقشى.

جاقسىراق تانىعان سايىن، قۇدايعا جاقىنىراق بولماقشى. جاقىن بولۋىنىڭ ماعىناسى: راقمەتىن كورىپ، راقىمدى بولماق، مەھىربانلىعىن (مەيىرباندىلىعىن) كورىپ، مەھىرىمدى (مەيىرىمدى) بولماق. بىرەۋدىڭ كوزى سوقىر، بىرەۋدىڭ كوڭىلى سوقىر. كوزى سوقىر جارىقتى كورمەي، جارىق جوق دەر، ياكي كۇنگە كوزى جەتپەي، كورىپ وتىرعان شامىن كۇن دەپ بىلەر; كوڭىلى سوقىر قىلىقتى ايىرىپ، قۇدايدى تانىماي قۇداي جوق دەر، ياكي قولىنا ۇستاپ كوزىمەن كورىپ وتىرعان اعاشىن قۇداي دەپ بىلەر. قاي سوقىرلىق تا بولسا – كەمشىلىك. بىراق، سوقىرلىعىنىڭ بەينەتىن ھاركىم ءوزى كورەدى...» - دەيدى. قوس بەتتەن عانا تۇراتىن ءتارجىمانىڭ وقيعا سورابى وسىلاي اياقتالادى. ءاليحان بۇل ءتارجىما ارقىلى نەنى ماقسات ەتتى؟ بىزدىڭشە مۇنىڭ ماعىناسى تىم تەرەڭدە جاتىر. ماڭگىلىك مايدانعا ۇلاسقان ءدىن تالاسىنا تەك تانىم تارازىسى عانا توقتام بولاتىنىن پايىمدايدى. ءسىرا، قالتارىس قالعان ەشتەڭە قالماعان سەكىلدى. ءوسىبىر قىتاي ازاماتىنىڭ (ماسەلە ۇلتىندا ەمەس) اۋىزىمەن ايتىلعان اقيقات سوزدە اڭعارعان ادامعا ءبىزدىڭ دە تاعدىرىمىز مەنمۇندالايدى.

ماناعى توبەدەگى ءسوز ەتكەن بەس قازاقتىڭ بىرىگە الماۋىنا دا تەك تانىم مۇگەدەكتىگىنىڭ توقتام بولعاندىعى انىق.

بۇدان بىرنەشە عاسىر بەدەرىندە يسلاميات ءبىلىمىنىڭ بۇلاعى بولعان بۇگىنگى مىسىر مەملەكەتىنىڭ كورىنىسى قانداي؟ ونىڭ دا تۇبىنە كوزسىز كوبەلەكتەي «كوڭىل سوقىرلىعى» جەتكەندىن اڭعاراسىڭ. قاسيەتتى قۇران-كارىمنىڭ ءبىر اياتىندا اللاھ-تاعالا: «بۇل ءدىندى (يسلامدى) ادامداردى باقىتتى بولۋ ءۇشىن ءتۇسىردىم» - دەيدى. سوندا سوعىس وشاعىنا اينالعان بۇگىنگى مۇسىلمان مەملەكەتتەرىندە قانداي باقىت بولۋى مۇمكىن. دەمەك بۇل، ءدىن يسلامنىڭ ەمەس، بىزدەگى مۇسىلماندىق تانىمنىڭ تايازدىعىنان بولىپ وتىر. كوبىمىزدىڭ كوكجيەك كولەمىمىز يسلامدى مەشىت پەن مولدانىڭ ماڭايىنان ارى قاراي اسىرا الماي-اق قويدى ( بۇعان ءدىن تەك موللارعا ارنالعان ماماندىق سەكىلدى، قيامەتتە سولار عانا سۇرالاتىنداي موجانتوپاي تۇسىنىكتى قوسىڭىز). وسىندايدا ويىڭا ءدىن قايراتكەرى عۇمار قاراشتىڭ «ءدىن بىزگە ەمەس، ءبىز دىنگە مۇقتاجىمىز» دەگەن عاقلياسى ورالادى.

ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءون بويىمىزداعى كەمشىلىكتەردى كورۋگە ءام تۇزەۋگە ءتيىسپىز.

سەبەبى «سىن تۇزەلمەي ءمىن تۇزەلمەس» دەگەن ۇلى رۋحاني تانىم تارازىسى بار. قۇدايشىلىعىن ايتايىق، قۇران ءسوزىن قۇر جاتتاعان قۇرعاق قۇلشىلىق ءبىزدى قايدا اپارا جاتىر. ءوز باسىم مولدانىڭ ءبىر باسىنا عانا بولماسا وزگەگە تيگىزگەن جاقسىلىعى جايلى ەش جەردەن ەستىگەنىم جوق.

سوندا پايعامبارىمىزدىڭ «ادامنىڭ (كىسىنىڭ) ەڭ جاقسىسى ادامدارعا (ادامزاتقا) جاقسىلىق جاساعاندارى» - دەگەن ءحاديسىن قايدا قويامىز. وسى ءۋازيپا ابايدىڭ «بۇل زاماننىڭ موللالارى حاكىم (عىلىم) اتىنا دۇشپان بولادى» شىندىعىمەن، شاكارىمنىڭ «نوقتالى مي» ۇعىمىنىڭ ءالى كۇنگە قاتقان قالپىندا قالعاندىعىن كورسەتەدى. وكىنىشتىسى سول، قۇرعاق قۇلشىلىقتان اسپاعان قوراش ارەكەتىمىز قارت قۇرلىقتىڭ پايداسىنا شەشىلىپ جاتىر. اۋعانستان مەن يراكتاعى ورىن الىپ وتىرعان اۋىر جاعدايلار وسىنى تۇسىندىرەدى. قايىرا ايتۋعا ءماجبۇرمىز. رۋحاني تانىم دەگەنىمىز - سەكتامەن نەمەسە توپپەن تۇسىندىرىلەتىن تۇسىنىك ەمەس، ول تەك قانا اللا مەن ادام اراسىنداعى رۋحيزات قاتىناس.

ءاليحان اۋدارماسىنداعى «... ادام جۇرەگىنە جازىپ قويعان قۇدايدىڭ ءوز كىتابىنداي شاريعات كىتابى بار ما؟ نەعۇرلىم قۇدايدى جوعارى دەپ، بيىك دەپ، ۇلۇع (ۇلىق) دەپ ۇقسا، سوعۇرلىم جاقسىراق تانىماقشى. جاقسىراق تانىعان سايىن، قۇدايعا جاقىنىراق بولماقشى. جاقىن بولۋىنىڭ ماعىناسى: راقمەتىن كورىپ، راقىمدى بولماق، مەھىربانلىعىن (مەيىرباندىلىعىن) كورىپ، مەھىرىمدى (مەيىرىمدى) بولماق» - دەگەن ۇلى ۇعىمدار كاتەگورياسى وسىعان سايادى.

جاقسىلىقتى ءبىر عانا جاراتۋشىنىڭ ريزاشىلىعى ءۇشىن ەمەس، قور قىزىن قۇشپاق جۇماق ءۇشىن (مۇنىڭ كەشەگى كوممۋنيزم يدەياسىنان قانداي ايىرماشىلىعى بار) جاساعان باقاي ەسەبىمىزدىڭ شىن يسلامداعى رۋحيزات تانىمعا ءۇش قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايدى. بىزدەگى ءھام قالابەردى الەمدەگى ءدىن داعدارىسىنىڭ (سوقىرلىعىنىڭ) سيمپتومى وسى. ەكى دۇنيەنى ەركىن، ءتور توڭىرەكتى تۇگەل تانىعان ءال-فارابي مەن عازالي، اباي مەن تولستوي تانىمىنىڭ جوقتىعى دوڭگەلەك دۇنيەنىڭ تىنىشتىعىن كەتىرىپ-اق تۇر. ءاليحاندى دا ءارى-ءسارى ەتىپ الەككە ءتۇسىرىپ وتىرعان دا وسىنداي جاعدايلار. تولستوي دەگەننەن شىعادى بوكەيحانوۆتىڭ ءتارجىما سوڭىن: «باسقالار دا تولستوي كوزىمەن قاراسا، وسى كۇنگى بالقاندا سۋداي اعىلىپ-توگىلىپ جاتقان قانعا ورىن تابىلماس ەدى» - دەپ تۇيىندەۋى تەگىننەن-تەگىن بولماسا كەرەك.

ىلگەرىدە اكادەميك ماناش قوزىباەۆ مارقۇم ءبىر سوزىندە «ءبىز ءالى دە ءاليحان تاۋىنىڭ ەتەگىندەمىز» دەگەن بولاتىن.

تاۋ تۇلعا تانىمىنىڭ ءبىر پاراسى وسى اۋدارمادا جاتقانعا ۇقسايدى. بۇدان ءبىر عاسىر ىلكىدەگى بوكەيحانوۆ ءتارجىماسى بۇگىن تاريحقا اينالدى. تاريح تاجىريبە الاڭىنا اينالۋى ءتيىس. تاريحتىڭ قايىرىلىپ سوقپاي، قايتالانباي قويمايتىن تاعى ءبىر شىندىعى بار. مىنە، تاريحي تاجىريبە سوندا عانا سىزبەن بىزگە زەردەلى تاڭداۋ، دۇرىس پايىم جاساتادى.
Abai.kz