سەنات دەپۋتاتتارى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ەڭبەك كوشى-قونى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىنا بايلانىستى تۇزەتۋ جاساپ سىرتتان كوشىپ كەلىپ جاتقان اعايىندارىمىزعا قازاقستان ازاماتتىعىن 4 جىلدان كەيىن بەرۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتتى. ونى ءماجىلىس ءبىر اۋىزدان ماقۇلدادى. تاپ سول كۇنى (27 قاراشا) ۆيتسە-پرەمەر ەربول ورىنباەۆ «قازاقتار بالانى كوپ تۋىپ جاتىر، بۇل ۇلكەن قاتەر، بولاشاقتا جۇمىسسىزدار كوبەيەدى» دەدى. وسى ارالىقتا abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا «جورگەكپۇل جايالىققا دا جەتپەيدى» دەگەن ماقالا جارىق كورگەن بولاتىن (http://old.abai.kz/node/40861) . ماقالادا كوتەرىلگەن ماسەلەگە قاتىستى سەرىكجان ەسىمدى تۇراقتى وقىرمانىمىز بىلاي دەپ پىكىر ءبىلدىرىپتى:

قازىر قازاق حالقى "دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ" ("بەبي-بۋم") كەزەڭىندە، ياعني حالقىنىڭ سانى ءوسىپ كەلە جاتقان ەل. قازاقستان حالقى، كوشىپ كەتكەن جانە كوشىپ كەتىپ جاتقان ورىستار، نەمىستەر، ۋكرايندەردىڭ ەسەبىنەن ازايعانمەن، قازاقتاردىڭ، وزبەكتەردىڭ، ۇيعىرلاردىڭ - وسى ءۇش ۇلتتىڭ سوڭعى 20 جىلدا ۇزدىكسىز كوبەيۋى ناتيجەسىندە، جالپى العاندا ءوسىپ كەلە جاتىر.

وسى دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ كەزەڭىندە حالىقتىڭ ءوسىمىن بارىنشا قولداپ قالۋدىڭ ورنىنا، ۇكىمەت ء"بىز قولداماساق تا قازاقتار وزدىگىنەن ءوسىپ كەلە جاتىر",- دەگەندەي سىڭاي تانىتۋدا. بۇل - "حالىقتىڭ ءوسىمىن استىرتىن شەكتەۋ ساياساتى" ،- دەپ اتالادى. سەبەبى، ولار بىلاي ويلايدى: "حالىق سانىنىڭ شەكتەن تىس كوپتەپ ءوسۋى - ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن تەجەيدى".

سەنات دەپۋتاتتارى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ەڭبەك كوشى-قونى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىنا بايلانىستى تۇزەتۋ جاساپ سىرتتان كوشىپ كەلىپ جاتقان اعايىندارىمىزعا قازاقستان ازاماتتىعىن 4 جىلدان كەيىن بەرۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتتى. ونى ءماجىلىس ءبىر اۋىزدان ماقۇلدادى. تاپ سول كۇنى (27 قاراشا) ۆيتسە-پرەمەر ەربول ورىنباەۆ «قازاقتار بالانى كوپ تۋىپ جاتىر، بۇل ۇلكەن قاتەر، بولاشاقتا جۇمىسسىزدار كوبەيەدى» دەدى. وسى ارالىقتا abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا «جورگەكپۇل جايالىققا دا جەتپەيدى» دەگەن ماقالا جارىق كورگەن بولاتىن (http://old.abai.kz/node/40861) . ماقالادا كوتەرىلگەن ماسەلەگە قاتىستى سەرىكجان ەسىمدى تۇراقتى وقىرمانىمىز بىلاي دەپ پىكىر ءبىلدىرىپتى:

قازىر قازاق حالقى "دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ" ("بەبي-بۋم") كەزەڭىندە، ياعني حالقىنىڭ سانى ءوسىپ كەلە جاتقان ەل. قازاقستان حالقى، كوشىپ كەتكەن جانە كوشىپ كەتىپ جاتقان ورىستار، نەمىستەر، ۋكرايندەردىڭ ەسەبىنەن ازايعانمەن، قازاقتاردىڭ، وزبەكتەردىڭ، ۇيعىرلاردىڭ - وسى ءۇش ۇلتتىڭ سوڭعى 20 جىلدا ۇزدىكسىز كوبەيۋى ناتيجەسىندە، جالپى العاندا ءوسىپ كەلە جاتىر.

وسى دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ كەزەڭىندە حالىقتىڭ ءوسىمىن بارىنشا قولداپ قالۋدىڭ ورنىنا، ۇكىمەت ء"بىز قولداماساق تا قازاقتار وزدىگىنەن ءوسىپ كەلە جاتىر",- دەگەندەي سىڭاي تانىتۋدا. بۇل - "حالىقتىڭ ءوسىمىن استىرتىن شەكتەۋ ساياساتى" ،- دەپ اتالادى. سەبەبى، ولار بىلاي ويلايدى: "حالىق سانىنىڭ شەكتەن تىس كوپتەپ ءوسۋى - ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن تەجەيدى".

بۇل قاراپايىم ەسەپ: ءبىرىنشى مىسال، ەگەر حالىق سانى جەدەل وسەتىن بولسا، ەلدىڭ جالپى ىشكى ءونىمنىڭ (ۆۆپ) ءوسىمى جوققا شىعادى. ءسويتىپ ەلدىڭ جالپى بايلىعى وسكەنىمەن، جان باسىنا شاققانداعى تابىس (ۆۆپ نا دۋشۋ ناسەلەنيا) وسپەيدى. ەكىنشى مىسال: ءسىزدىڭ وتباسىڭىزعا كەلگەن جاڭا ءسابي جالاقىڭىزدىڭ ءار ادامعا بولىنگەندەگى كورسەتكىشىن كەيىن شەگەرىپ تاستايدى. ياعني، ءسىزدىڭ ايلىعىڭىز ەندى قوسىمشا تاعى ءبىر ادامعا بولىنەتىن بولادى دا، ءاربىر جەكە ادامعا شاققانداعى مولشەرى ازايادى. ءۇشىنشى مىسالى: ەگەر قىتاي وزىندەگى ادام سانىنىڭ ءوسىمىن شەكتەمەگەن بولسا، وندا ول ەل ماڭگىگە باياعى تاقىر كەدەي كۇيىندە قالا بەرەر ەدى. ءتورتىنشى مىسالى: ءوز ەلىمىزدە جۇمىسسىزدىق بەلەڭ الىپ تۇرعان كەزدە، الداعى 50 جىلدا جۇمىسسىزدىق ودان سايىن ارتا بەرەتىنىن، ەلىمىزدىڭ تابيعي بايلىق قورى ازايىپ كەلە جاتقانىن كورە وتىرىپ، ەندى حالقىمىزدىڭ سانىن كوبەيتە بەرۋ - بولاشاقتا (2050-ءشى جىلدان كەيىن) جۇمىسسىزداردىڭ جانە كەدەيلەردىڭ سانىن كوبەيتە بەرۋ بولىپ تابىلادى.

مىنە، لوگيكا! ال بولاشاقتا جۇمىسسىز جاستار مەن تاقىر كەدەيلەردىڭ كوبەيە بەرۋى - الەۋمەتتىك شيەلەنىستەرگە، قوعامدىق قاقتىعىستارعا، ءتىپتى نارازىلىق كوتەرىلىستەرىنە اكەلىپ سوقتىرادى. كوبەيىپ كەلە جاتقان نەگىزىنەن قازاقتار بولعاندىقتان، حالىقتىڭ ءوسىمىن شەكتەۋ ساياساتى نەگىزىنەن قازاقتاردىڭ ءوسىمىن شەكتەۋ ەسەبىنەن جۇرگىزىلۋدە. سەبەبى، ەندى دەموگارفيالىق ءوسىمدى قانشا تەجەسەڭ دە ءبارىبىر كوبەيەتىن - قازاقتار، ال ورىستار قانشا مىڭ دوللار بەرسەڭ دە وسپەيدى. سەبەبى، ولار ورتاشا جاسى جاعىنان بالا تابۋ جاسىنان ءوتىپ كەتكەن، قارتايعان حالىق. ونىڭ ۇستىنە شەتەلدەن كەلەتىن قازاقتار ءوسىمنىڭ 17 پايىزىن قامتاماسىز ەتىپ كەلگەن ەدى. ەندى وعان كەدەرگى قويىلدى، بۇل - "قازاق حالقىنىڭ ءوسىمىن اشىقتان-اشىق شەتكەۋ" دەگەن ءسوز.

بۇل ساياساتتىڭ زاردابىن تارتاسىڭدار ءالى. "دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ" اياقتالادى ءبىر كەزدە. وعان كوپ تە قالعان جوق، قازاق تا قارتايا باستايدى. قازاق تا رەسەي مەن ۋكراينا سياقتى بالا تاپپايتىن، سوندىقتان ازايىپ بارا جاتقان حالىققا اينالادى. سول كەزدە حالىقتىڭ ءوسىمىن قانشا قولداساڭدار دا، نەشە مىڭ بەرسەڭدەر دە وسىرە المايتىن بولاسىڭدار. سوسىن قازاقتىڭ سانىن وسىرە الماعان سوڭ، باسقا ەلدەردەن كەلەتىن جۇمىس كۇشى كەرەك بولادى، ول كۇشى، ارينە، كورشى پاكستان، قىتاي، ءۇندىستان، فيليپپين، ۆەتنام جانە افريكا ەلدەرى بولادى. ولار كەلىپ قانا قويماي، قازاقستانعا ملن.-داپ تۇراقتاپ قالاتىن بولادى. سوندا قازاقستان قاپ-قارا ەلگە اينالادى: جىل وتكەن سايىن "قارايىپ بارا جاتقان", مىسالى، فرانتسيا سياقتى، اقش سياقتى... سوسىن، ازايىپ بارا جاتقان قازاقتار ەل حالقى سانىنىڭ از پايىزىن قۇراي بەرەتىن بولادى - ەلدە قازاقتار ازايا بەرەدى، باسقا ۇلتتار كوبەيە بەرەدى...

بۇل قاشان بولادى، ەگەردە قازاقتىڭ ءوسىمىن الەۋمەتتىك قولداماساڭدار، شەتەلدەن كەلەتىن قازاقتىڭ كوشىنە تۇساۋ سالاتىن بولساڭدار (شەتەلدەگى قازاقتار دا كوبەيمەيدى، ولار وزگە ۇلتتارعا جۇتىلىپ كەتۋ ارقىلى ازايا بەرەدى بولاشاقتا), وندا 2070-ءشى جىلداردان كەيىن ءدال وسى مەن ايتقان جاعداي بولادى.

ەگەردە، قازاقتاردىڭ شەتەلدەن كوپتەپ كەلۋىنە كەڭ جول اشىپ، دۇنيەگە كەلگەن ءاربىر سابيگە مول جورگەكاقى بەرىپ، كوپ بالالى جانۇيالاردى ارقاشان الەۋمەتتىك تۇرعىدان قولدايتىن بولساق، انا مەن بالا دەنساۋلىعىنا كوڭىل بولسەك، وندا قازاقتاردىڭ ءوسىمى عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن تولاستامايدى. سەبەبى، كوپ بالالى جانۇيادا تۋعان ۇل/قىز بالا عانا - كەيىن كوپ بالالى اكە/انا بولعاندى قالايدى. وقىماعان ۇل/قىز عانا كوپ بالالى بولادى. قازاقى يسلام ءداستۇرىن ۇستانعان ۇل/قىز عانا كوپ بالالى بولادى.

تۇگەل ەۋروپا حالقى نەگە جىل ساناپ ازايىپ، كەمىپ بارا جاتىر: ولار بالا تۋىپ جانە ونى تاربيەلەۋدى بەينەت كورەدى. الەمدە بالانى باقىت سانايتىن حالىق بىرەۋ بولسا، ول قازاق بولاتىن: "ادامنىڭ ءبىر قىزىعى بالا دەگەن..." (اباي). ەگەردە بولاشاقتا قازاق ەۋروپاشا ويلايتىن حالىققا اينالسا، وندا ءسوزسىز كەمي بەرەتىن بولادى. وندا حالىقتىڭ بايىعانىنان تۇك پايدا جوق، ءبارىبىر قانشالىقتى باي بولسا، بالانى سونشالىقتى از تاباتىن بولادى.

ايتپاقشى، قازىر ءجۇرىپ جاتقان "دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ" - بۇل ءدۇمپۋدىڭ ءوزى ەمەس، سونىڭ قايتالانۋى، ياعني "جاڭعىرىعى" دەپ اتالادى. بۇل كەزەڭ، 2020-شى جىلعا قاراي اياقتالادى. سودان كەيىن قازاق حالقى قازىرگىدەي تەز وسپەيتىن بولادى. سەبەبى، 1992 جىلداردان كەيىن تۋعان بالالار ءوسىم بەرە باستاعاندا، ولاردىڭ سانى حالىقتىڭ ءوسىمىن قازىرگىدەي قارقىنمەن ەسەلەي المايدى. سەبەبى 1993-1999 جىلدار حالقىمىزدا سابيلەر دۇنيەگە كوپ كەلگەن جىلدار ەدى. قازىر حالقىمىز دەموگرافيالىق دۇمپۋلەر تۇسىنداعى، ياعني 1980-ءشى (1982-1992 ارالىعى) جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاقتىڭ ەسەيىپ، ەر جەتىپ وتباسىن قۇرىپ، ءسابيلى بولۋىنىڭ ەسەبىنەن ءوسىپ كەلە جاتىر.

Abai.kz