1 جەلتوقساننان باستاپ، بارلىق ارنالار «كەمىندە 50 پايىز» اتتى زاڭ تالابىن ورىندايمىز دەپ، ۇكىمەتكە ۋادە بەردى. قاي ارنا قازاقشاعا قالاي بەت بۇرارىن ۋاقىت كورسەتەر. تەلەنارىقتاعى بۇرىننان قالىپتاسقان تىلدىك احۋالعا قاتىستى وسى ورايدا ءبىر پىكىرىمىز بار. قازىرگى ۋاقىتتا كوممەرتسيالىق قانا ەمەس، مەملەكەتتىك تەلەارنالار دا رەيتينگكە قاراي باستادى. نيەت دۇرىس. بىراق، سول تەلەارنالار رەيتينگىن انىقتايتىن اگەنتتىك جالعىز، ياعني بالاماسى جوق مونوپوليست. جانە اگەنتتىك رەيتينگتى انىقتاۋعا اۋىل حالقىن قاتىستىرماي، تەك تۇرعىن سانى 100 مىڭنان اساتىن 22 قالانى العان. ناقتىراق ايتساق، وسى 22 قالادا تۇراتىن 805 وتباسى قاي تەلەارنانىڭ، قاي باعدارلامانىڭ رەيتينگى مىقتى ەكەنىن انىقتايدى. ول 805 وتباسىنىڭ كىمدەر ەكەنى، قاي تىلگە بۇيرەگى بۇراتىنى قۇپيا. قاتەلەسپەسەك، ەشبىر سىرتقارى ۇيىم ولارعا تىلدىك ءاۋديتتى تولىققاندى جۇرگىزە المايدى. تەلەۆيزيا سالاسىندا «ول وتباسىلار (ناقتى ادامدار) ء«ۇي شارۋاسىنداعى»، قازاقشا ايتقاندا، كۇيەۋى جۇمىستا، ءوزى بالالارىنا قاراپ وتىرعان ايەل» دەگەن تۇسىنىك بار. سول سەبەپتى رەيتينگ قۋالاعان تەلەارنالار باعدارلامالارىن سول ايەلدەردىڭ ىڭعايىنا جىعىلا دايىندايدى. نەگە؟ سەبەبى، قاي باعدارلامانىڭ، قاي تەلەارنانىڭ رەيتينگى جوعارى، سول ارناعا جارناما قۇيىلادى. ويتكەنى، كىر جۋاتىن پوروشوكتىڭ، بانكتىڭ دەپوزيتىنىڭ جارناماسىن جارناما بەرۋشىلەر سول ء«ۇي شارۋاسىنداعى ايەلدەردىڭ» كوپ شوعىرلانعان تۇسىنا ۇسىنۋعا بەيىل.

1 جەلتوقساننان باستاپ، بارلىق ارنالار «كەمىندە 50 پايىز» اتتى زاڭ تالابىن ورىندايمىز دەپ، ۇكىمەتكە ۋادە بەردى. قاي ارنا قازاقشاعا قالاي بەت بۇرارىن ۋاقىت كورسەتەر. تەلەنارىقتاعى بۇرىننان قالىپتاسقان تىلدىك احۋالعا قاتىستى وسى ورايدا ءبىر پىكىرىمىز بار. قازىرگى ۋاقىتتا كوممەرتسيالىق قانا ەمەس، مەملەكەتتىك تەلەارنالار دا رەيتينگكە قاراي باستادى. نيەت دۇرىس. بىراق، سول تەلەارنالار رەيتينگىن انىقتايتىن اگەنتتىك جالعىز، ياعني بالاماسى جوق مونوپوليست. جانە اگەنتتىك رەيتينگتى انىقتاۋعا اۋىل حالقىن قاتىستىرماي، تەك تۇرعىن سانى 100 مىڭنان اساتىن 22 قالانى العان. ناقتىراق ايتساق، وسى 22 قالادا تۇراتىن 805 وتباسى قاي تەلەارنانىڭ، قاي باعدارلامانىڭ رەيتينگى مىقتى ەكەنىن انىقتايدى. ول 805 وتباسىنىڭ كىمدەر ەكەنى، قاي تىلگە بۇيرەگى بۇراتىنى قۇپيا. قاتەلەسپەسەك، ەشبىر سىرتقارى ۇيىم ولارعا تىلدىك ءاۋديتتى تولىققاندى جۇرگىزە المايدى. تەلەۆيزيا سالاسىندا «ول وتباسىلار (ناقتى ادامدار) ء«ۇي شارۋاسىنداعى»، قازاقشا ايتقاندا، كۇيەۋى جۇمىستا، ءوزى بالالارىنا قاراپ وتىرعان ايەل» دەگەن تۇسىنىك بار. سول سەبەپتى رەيتينگ قۋالاعان تەلەارنالار باعدارلامالارىن سول ايەلدەردىڭ ىڭعايىنا جىعىلا دايىندايدى. نەگە؟ سەبەبى، قاي باعدارلامانىڭ، قاي تەلەارنانىڭ رەيتينگى جوعارى، سول ارناعا جارناما قۇيىلادى. ويتكەنى، كىر جۋاتىن پوروشوكتىڭ، بانكتىڭ دەپوزيتىنىڭ جارناماسىن جارناما بەرۋشىلەر سول ء«ۇي شارۋاسىنداعى ايەلدەردىڭ» كوپ شوعىرلانعان تۇسىنا ۇسىنۋعا بەيىل. ال، ول جارناما نارىعىندا كەمى 50 ميلليون دوللار اينالىپ جاتىر. ء«ۇي شارۋاسىنداعى انالاردىڭ» تالعامىنا ساي جاسالعان باعدارلامالىق ساياساتتان جاپا شەگەتىن كىم؟ ەڭ اۋەلى كورەرمەن. زيالى قاۋىم وكپەلەيدى. گازەت جۋرناليستەرى «تەلەۆيزيونششيكتەردەن» تۇڭىلەدى. قازاق تەلەجۋرناليستەرى باعدارلامارى «رەيتينگ جوق» دەگەن سىلتاۋمەن جابىلعان سايىن، پرايم-تايمنان ۋاقىت بۇيىرماعان سايىن ءورىستىلدى توپ-مەنەدجمەنتتى اتارعا وعى جوق. توپ-مەنەدجمەنت پانەلگە، ياعني 805 وتباسىنىڭ تاڭداۋى وسى دەگەنگە سىلتەيدى. حالىق «نەگە قازاقشا حابار جوق؟ نەگە كارىس پەن تۇرىكتىڭ، رەسەيدىڭ سەريالى قاپتاپ كەتتى؟ نەگە بۇكىل ارنانىڭ بەتى كۆن-ششيككە تولدى؟ نەگە اتىس-شابىستى كورسەتۋ، ەسترادا انشىلەرى مەن اكتەرلەردى تەلەجۇرگىزۋشى جاساۋ سانگە اينالدى؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەيدى. جۇمسارتا ايتقاندا. نارازىلىق بۇدان ءبىرشاما قاتتىراق. بىراق، رەيتينگ اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنشە، رەسپۋبليكالىق ەفيردەگى ەكى ينتەلەكتۋال - جۇرگىزۋشى ايدوس سارىم مەن قوناق ەرلان قاريننىڭ اڭگىمەسىن كورەرمەننىڭ 1 (؟) پايىزى عانا كورەدى دە، كەز-كەلگەن قىلمىستىق حرونيكانى كورەرمەننىڭ 20 (!) پايىزى كورەدى. ەگەر، قىلمىستىق حرونيكا ورىس تىلىندە كورسەتىلسە، كورەرمەن ەكى ەسەگە سەكىرەدى. تۇرىك سەريالى دا سونداي سۇرانىسقا يە. بۇل - اگەنتتىك پىكىرىنشە، فاكت. ءبىزدىڭ قولدا اسا ءبىر فاكت جوق، بىراق عىلىمدا «كەرى جورۋ» دەگەن ءتاسىل بار. ەگەر، رەسپوندەنتتەر قازاقشا ساپالى باعدارلامالاردىڭ وزىنەن جيرەنسە، وندا ولار جالپى قازاقىلىقتان جيرەنەدى دەگەن ءسوز. پانەل، ياعني 805 وتباسى ويىن-ساۋىققا، قىلمىستىق الەمگە، شەتەل سەريالىنا، نەعۇرلىم ورىس تىلىندەگى دۇنيەلەرگە قىزىعىپ تۇرعان سوڭ، توپ-مەنەدجمەنت يا رەسەيدەن ماماندار شاقىرادى، يا باسقارۋ تىزگىنىن رەسەيلىك كومپانيالارعا بەرەدى. ويتپەسە، قۇرىلتايشىلاردىڭ «رەيتينگوۆىي» ارنا جاساۋ ۇدەسىنەن شىعۋى قيىن. بۇل رەسپۋبليكاعا تارايتىن 10 ۇلتتىق (تەحنيكالىق قامتۋ تۇرعىسىندا) تەلەارنانىڭ كەمىندە بەسەۋىنىڭ، ايتپەسە جەتەۋىنىڭ باسىنداعى جاعداي. قايشىلىق پا؟ قايشىلىق. قاۋىپتى ويىن با؟ قاۋىپتى. ەكىنىڭ ءبىرى ايتا الاتىن اقپاراتتىق ەكسپانسيا تۋرالى داۋسىز اڭگىمەنى قايتالاۋدىڭ قاجەتى شامالى بۇ جەردە. ءبىر قىزىعى، رەسەيدىڭ ءوزى دە ءدال وسى حالىقارالىق رەيتينگ اگەنتتىگىنىڭ ولشەمدەرىنە سۇيەنەدى. بىراق، اگەنتتىكتىڭ ەڭ سوڭعى مالىمەتتەرى بويىنشا، رەسەيدىڭ ەكى بىردەي مەملەكەتتىك تەلەارناسى 1-2- ورىندا، كوممەرتسيالىق ءبىر ارناسى ۇشىنشىدە تۇر. كەدەندىك وداقتاسى - قازاقستان ەلىنىڭ رەسپۋبليكالىق ارناسىنىڭ رەترانسلياتسيا ونىمدەرى ارقىلى ەفير تاراتىپ تۇرعان ارناسى رەيتينگتە ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان جوق. ءتىپتى رەسەيدە وندايدىڭ ءيىسى دە جوق. ەۋروپا وداعىنىڭ 27 ەلىندە دە كوبىنە كوپ وسى جۇيە. بىراق، ايتالىق، ۇلىبريتانيادا ەل ماقتايتىن بي-بي-سي رەيتينگتە ۇنەمى ءبىرىنشى تۇرا بەرمەيدى. وقا ەمەس. ۇكىمەتى (بي-بي-سي ۇكىمەتتەن قارجىلاندىرىلادى، بىراق تەك قانا اعىلشىن بيلىگىن ماقتاۋ شارت ەمەس) قايتكەندە رەيتينگتە ءبىرىنشى بول دەگەن تالاپ قويمايدى. ويتكەنى، ۇلىبريتانيا حالقى دا تەلەۆيدەنيەنى كوڭىل-كوتەرۋ ءۇشىن قاراۋى ابدەن مۇمكىن. بىراق، ۇلىبريتانيادا ارنالار رەيتينگىن 805 وتباسى ەمەس، بۇكىل حالىق انىقتايدى. ول قالاي؟ ويتكەنى، ەۋروپا ساندى تەلەۆيزياعا الدەقاشان كوشىپ كەتكەن. سول ارقىلى كىمنىڭ قاي ارنانى كورىپ وتىرعانىن اۆتوماتتى تۇردە انىقتايدى. بۇل جەردە كورەرمەن تالعامىنا قاتىستى قاتەلەسۋ ىقتيمالدىلىعى نولگە تەڭ. اعىلشىننىڭ ءبارى اقىلدى ەمەس شىعار، اراسىندا اعىلشىننىڭ ازىلىمەن كوڭىل كوتەرسە، نەسى ايىپ؟ جالپى، تەلەۆيزيالىق كونتەنت تە اۋەلدەن: اقپاراتتىق، قوعامدىق، كوڭىلاشار بولىپ بولىنگەن ەمەس پە؟ ەۋروپالىق وداقتىڭ جىلما-جىلعى تالداۋ ەسەپتەرىنە قاراعاندا، بۇكىل ەۋروپا اۋماعىندا جەكەلەگەن ەلدەرگە قاتىستى ەكى عانا پروبلەما قالعان سياقتى. ءبىرى – مەدياالپاۋىت مەردوك، ءبىرى ءوز ەلىندە بيلىكتە وتىرىپ اقپارات قۇرالدارىن ۋىسىندا ۇستاعان بەرلۋسكوني. ەندى وزىمىزگە ورالايىق. 1 جەلتوقسان قازاق كورەرمەنىنە نە بەرۋى مۇمكىن؟ ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداۋدان باسقا ەشتەڭە بەرمەۋى مۇمكىن. ويتكەنى، سەبەپتەردى تولىق ءتۇسىنىپ الماي، تىزەگە سالۋمەن ەشتەڭە بىتپەيدى. قازاق تەلەنارىعى ورىس تىلىندە سويلەپ تۇرۋى – سالدار عانا. ونىڭ وبەكتيۆتى ءھام سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى كوپ. ءبىر سەبەبى – رەيتينگ. ەرتەڭ-اق بارلىق تەلەارنا «لازەيكا» ىزدەيدى. بىرەۋلەرى ەسكى تاسىلمەن قازاق حابارلارىن تۇنگى 12-دەن تاڭ اتقانشا قويادى. ەندى بىرەۋلەرى ەفيردى شالاعاي اۋدارماعا تولتىرادى. كەيبىرى اقشا كەتىرمەس ءۇشىن ارحيۆتە جاتقان قىرىق جىلعى حابارلاردى كورسەتەدى. كەيبىرى (مىنە، كەرەمەت!) «سالەمەتسىز بە؟!» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدى قازاقشا ايتقان حاباردى باعدارلاماعا «قازاقشا-ورىسشا»، ياعني 50/50 دەپ كورسەتەدى. پاھ، شىركىن تاپقىرلىق دەسەڭشى! ەگەر، العاشقى ءبىر اپتا، يا ءبىر اي، ءتىپتى سوزىلعاندا ۇكىمەت پوزيتسياسى وزگەرىپ كەتكەنشە، 50 پايىزدان ارتىق ەفير قازاقشاعا كوشسە، وندا بەك قۋانىشتىمىز. وندا قاتەلەسكەنىمىز. بىراق، 50-دەن كەم ەمەس دەگەن نورما قابىلدانعالى قانشاما جىل ءوتتى. الايدا، م.قۇل-مۇحامەدتەن وزگە وسى تالاپتى قاتاڭ قاداعالاۋعا العان مينيستر سيرەك. س.سىبانبايدىڭ «داتقا» جاريالانعان سوڭعى ماقالاسىنا قاراعاندا، قازاق تەلەۆيزياسى قازاق ءتىلى ماسەلەسىندە ءالى «تۇرعان جەرىندە جۇگىرىپ تۇر». ورىسشا «بەگ نا مەستە» دەۋشى مە ەدى؟ وسى جەردە ءبىر ەسكەرە كەتەتىن جايت بار. ويتكەنى، ۇكىمەتتىڭ قازاق ءتىلى مونيتورينگى مەن رەيتينگ اگەنتتىگىنىڭ مونيتورينگى اراسىندا ايىرماشىلىق بار. ۇكىمەتتە قاتەلەسپەسەك، 1 مامان 4-6 ارنانى جازىپ الىپ، كومپيۋتەردە تەكسەرىپ شىعادى. اگەنتتىكتە دە وسى ءتاسىل، بىراق ناتيجەدە ازداعان اۋىتقۋ بار. س.زيمانوۆ پارلامەنتتەگى ءبىر مەرەيتويلىق سوزىندە «كەز-كەلگەن زاڭ ءوزىنىڭ الەۋەتىن جويعاندا، كونتسەپتۋالدى تۇردە قايتا جازىلۋى كەرەك» دەگەن ەدى. بىزدىڭشە، زاڭداعى تىلدىك نورمالاردى دا قايتا قارايتىن ۋاقىت جەتتى. ويتكەنى، مينيستر مالىمەتىنشە، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ 76 پايىزى قازاقشا وقيدى. ال، تەلەارنانى ۇلكەندەردەن گورى بالالار كوبىرەك كورەدى. سول سەبەپتى 50-دەن كەم ەمەس دەگەنشە، 75-تەن كەم ەمەس نورما مىندەتتەلۋ كەرەك. ال، حالىقارالىق تاجىريبەمەن تازا قازاقشاعا كوشىپ، قايسىبىر تىلدەر تەك جەرگىلىكتى فيليالدار ارقىلى حابار تاراتسا، وندا بۇل ەلىمىزدىڭ وركەنيەتكە بەت بۇرعانى. ەۋروپا وسى جولدى ۇستانعان. رەسەي دە. قازاقستان ساندىق تەلەارناعا كوشۋدى جىلدان جىلعا شەگەرىپ كەلەدى. ال، وسى انالوگتىق تاراتۋدان ساندىق تاراتۋعا كوشۋ بارىسىندا رەيتينگ اگەنتتىكتەرگە (0+) ءار تەلەديداردى رەسپوندەنت رەتىندە اۆتوماتتى تۇردە قوسۋدى مىندەتتەيتىن نورما كەرەك. ايتپەسە، تاعى قيسىق اينادان قيسىق بەت كورىنەدى. ال، سول ساندىق كوشۋگە دەيىن كەمىندە 5 جىل بار. ول ارالىقتا ۇكىمەت بالامالى رەيتينگ اگەنتتىگىن قۇرۋعا احۋال قالىپتاستىرۋى ءتيىس. ونىڭ قۇرىلتايشىلارى كىم بولسا دا، ماسەلە وبەكتيۆتى قاداعالاۋدا، اۋديتتە. رەيتينگتىڭ اۋىتقۋ ىقتيمالدىعى نولگە ۇمتىلماي، قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى وزدىگىنەن شەشىلمەيدى. Abai.kz